لزوم تسریع توسعه بندرچابهار؛ اهمیت کریدور شمال–جنوب و ضرورت ایجاد مکانیسم مالی مستقل

بازار؛ گروه بین‌الملل: روابط ایران و هند به رغم مناقشاتی چون انصراف هند از پروژه ریلی زاهدان-چابهار و خط‌لوله صلح و روابط نزدیک دهلی‌نو با واشنگتن، بر پایه‌های مستحکم اشتراکات فرهنگی و آئینی استوار بوده است که شامل همکاری‌های تهران و دهلی نو در قالب شانگهای و بریکس و از همه مهم‌تر ساخت و توسعه بندر چابهار و کریدور شمال–جنوب است.

در همین راستا، با توافق ماه مارس بین عربستان سعودی و ایران می‌توان به وضوح استدلال کرد که این توافق و در نتیجه کاهش بی‌ثباتی در منطقه سبب نزدیکی بیش‌تر هند به کشورهای حوزه خلیج‌فارس و از جمله ایران خواهد شد.

هند به عنوان یک قدرت اقتصادی و نظامی رو به رشد که پیش بینی می شود تا سال ۲۰۳۰ چهارمین اقتصاد بزرگ جهان باشد و آلمان نیز پیشی بگیرد، به شدت به کشورهای عربی خلیج فارس و ایران وابسته است. عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی خلیج فارس امنیت انرژی را برای هند فراهم می‌کنند و میزبان میلیون ها مهاجر هندی هستند که سهم زیادی در تولید ناخالص داخلی آن دارند. در عین حال با عنایت به رویکرد نگاه به شرق دولت فعلی در ایران، تهران برای مقابله با نفوذ آمریکا در خاورمیانه و غرب آسیا، روابط نزدیک با کشوری چون هند را انتخاب خواهد کرد.

مشارکت ایران و هند در توسعه بندر چابهار نقطه عطفی در مناسبات اقتصادی

روابط هند با ایران فراتر از اهداف امنیت انرژی است و شامل اتصال مرزی هند از طریق پروژه بندر چابهار در جنوب شرقی ایران و کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب برای دسترسی به بازارهای امیدوارکننده انرژی آسیای مرکزی و روسیه و همچنین ارتقای ثبات در افغانستان است.

البته اهمیت توسعه پروژه بندر چابهار برای هند تا حدی است که آجیت دوآل، مشاور امنیت ملی هند در این زمینه اعلام کرده است: پروژه چابهار به عنوان مهم‌ترین بستر مناسبات اقتصادی ایران و هند باید با رفع موانع موجود به مسیر پیشرفت مورد انتظار دو کشور بازگردد.

ایران و هند احتمالا پیش از برگزاری اجلاس دریایی جهانی هند که قرار است در ماه اکتبر در دهلی نو برگزار شود، یک قرارداد بلند مدت برای توسعه بندر چابهار ایران تا ماه سپتامبر امضا کنند. طبق این قرارداد که پس از سال‌ها مذاکره بین دهلی و تهران بسته می‌شود، هند مجوز توسعه ترمینال شهید بهشتی را در بندر چابهار دریافت می‌کند.

ایران و هند در حال حاضر یک قرارداد یک ساله برای تمدید توسعه و راه‌اندازی این ترمینال در بندر چابهار امضا خواهند کرد. اما هند خواستار قرارداد بلندمدت‌تری است تا از طرح‌های سرمایه‌گذاری و توسعه این بندر اطمینان حاصل کند.

مذاکرات ایران و هند در مورد قرارداد بلند مدت توسعه بندر چابهار قبلاً به خاطر اختلاف نظر بر سر بند داوری این قرارداد متوقف شده بود. ایران پیش‌تر به مخالفت با داوری بین‌المللی در مورد این توافق پرداخته بود، اما گزارش‌ها حاکی از توافق دو کشور بر سر توسعه بندر چابهار مشروط به برگزاری دادگاه‌های داوری در کشورهای بی‌طرف مانند سنگاپور و دبی است

مذاکرات در مورد این قرارداد بلند مدت قبلاً به خاطر اختلاف نظر بر سر بند داوری این قرارداد متوقف شده بود. ایران پیش‌تر به مخالفت با داوری بین‌المللی در مورد این توافق پرداخته بود، اما گزارش‌ها حاکی از توافق دو کشور بر سر توسعه بندر چابهار مشروط به برگزاری دادگاه‌های داوری در کشورهای بی‌طرف مانند سنگاپور و دبی است.

هند در ۲۰۱۶ متعهد به پرداخت ۸۵ میلیون دلار برای توسعه این بندر شد که علاوه بر آن باید مبلغ ۱۵۰ میلیون دلار اعتبار را نیز برای این پروژه فراهم کند. البته ایران از تلاش‌های هند در گذشته راضی نبوده و سفیر ایران در هند روند توسعه این بندر را بسیار آهسته اعلام کرده است.

در سال ۲۰۱۶، هند، ایران و افغانستان برای توسعه چابهار به عنوان یک کریدور تجاری و حمل و نقلی برای اتصال اقتصاد این سه کشور توافق نامه‌ای را امضا کردند. اما از سرگیری تحریم‌های ایران در سال ۲۰۱۹ با خروج آمریکا از قرارداد برجام و همچنین سقوط دولت افغانستان در ۲۰۲۱ اوضاع را پیچیده‌ کرد. اما در پی دیدار هیاتی از وزارت بنادر هند از بندر چابهار در سال ۲۰۲۲ مذاکرات برای توسعه این بندر سرعت بیشتری گرفت.

بندر چابهار بار دیگر در حال تبدیل شدن به نقطه اصلی توسعه کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) است. با توجه به اینکه بندر چابهار به عنوان یک منطقه آزاد تجاری مشمول تحریم‌های آمریکا نیست، می‌توان در راستای تبدیل آن به یک هاب بین‌المللی، انتظار سرمایه‌گذاری از سوی دولت هند در این بندر را داشت. با این وجود، تحریم‌ها سرمایه‌گذاران بین‌المللی را نسبت به این موضوع دچار تردید کرده است

در واقع بندر چابهار بار دیگر در حال تبدیل شدن به نقطه اصلی توسعه کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) است. با توجه به اینکه بندر چابهار به عنوان یک منطقه آزاد تجاری مشمول تحریم‌های آمریکا نیست، می‌توان در راستای تبدیل آن به یک هاب بین‌المللی، انتظار سرمایه‌گذاری از سوی دولت هند در این بندر را داشت. با این وجود، تحریم‌ها سرمایه‌گذاران بین‌المللی را نسبت به این موضوع دچار تردید کرده است.

تحریم‌ها همچنان موجب تردید بازیگران حمل‌ونقل هند شده است و می تواند دلیلی بر عدم کسب اهداف مورد نظر در خصوص بندر چابهار و کریدور شمال-جنوب و اتصال آن به روسیه تحت تحریم باشد، هرچند که مقام‌های ایران تاکید دارند که می‌توان بر مشکل تحریم فائق آمد.

به گفته برخی تحلیل گران نیز تلاش هند برای مشارکت در پروژه بندر چابهار از نگرانی این کشور نسبت به گسترش روابط استراتژیک ایران و چین ناشی شده که این نگرانی پس از امضای قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین تشدید شده است. چین پس از امضای این قرارداد به دنبال دسترسی به مسیرهای کشتی رانی و توسعه شبکه تجارت دریایی خود است.

سرمایه گذاری هند در بندر چابهار علاوه بر مزایای اقتصادی، چتر حمایتی هند برای مواجهه با پروژه شبکه تجارت دریایی چین و همکاری چین با پاکستان در بندر گوادر است. زیرا چین سرمایه گذاری‌های وسیعی در بندر گوادر پاکستان انجام داده است و حضور هند در این بندر به نوعی عاملی برای ایجاد توازن در برابر نفوذ گسترده چین و دسترسی اسان تر هند به آسیای میانه است.

روابط تجاری ایران و هند

روابط تجاری هند و ایران همواره مورد توجه دو کشور بوده است، اما در حالی که دو کشور پتانسیل تجارت سالانه ۳۰ میلیارد دلار را دارند، حجم روابط تجاری آن‌ها با روابط فرهنگی و سیاسی همخوانی ندارد. هند پیش از تحریم ها ایران را یک شریک انرژی و تامین کننده پایدار می‌دید و مجموع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی این کشور در ایران در بازه زمانی ژوئن ۱۹۹۰ تا مارس ۲۰۲۱ برابر ۷.۵ میلیارد دلار بوده و شرکت‌های بزرگ هندی مانند SR، OVL و تاتا استیل در پروژه‌هایی چون بلوک گازی کیش و کشتیرانی حضور داشته‌اند.

وزارت بازرگانی و صنعت هند کل مبادلات تجاری این کشور با ایران در سال ۲۰۲۲ را دو میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار اعلام کرد که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل رشد ۴۸ درصدی داشته است. کل مبادلات تجاری دو کشور در سال ۲۰۲۱ بالغ بر یک میلیارد و ۶۹۳ میلیون دلار اعلام شده بود. برنج، چای و شکر عمده کالاهای صادراتی هند به ایران بوده است. هم چنین بر اساس آمار گمرک، تجارت دوجانبه هند و ایران در سال مالی ۲۰۲۰ معادل ۲.۱ میلیارد دلار بوده است.

ایران در چهار محصول وارداتی هند یعنی؛ مشتقات نفتی و سوخت‌های معدنی غیر از نفت خام، مواد شیمیایی، انواع پلاستیک، مس و محصولات آن با ارزش تقریبی ۹۲ میلیارد دلار دارای مزیت نسبی بوده و جزو چند کشور برتر دنیا از نظر ذخایر و مزیت تولید به حساب می‌آید که متأسفانه در حال حاضر سهم ایران از این میزان تنها ۱.۳ میلیارد دلار است. هند نیز می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز بازار ایران بخصوص در زمینه تکنولوژی، آی.تی، و نرم‌افزار، ماشین‌آلات صنعتی و برخی اقلام کشاورزی را تأمین کند.

تحریم‌ها و مسایل بانکی و فقدان یک سیستم مالی غیرغربی قوی برای تسویه پرداخت‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش حجم تجارت میان دو کشور از سال ۲۰۱۶ بوده است

تحریم‌ها و مسایل بانکی و فقدان یک سیستم مالی غیرغربی قوی برای تسویه پرداخت‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش حجم تجارت میان دو کشور از سال ۲۰۱۶ بوده است. هند پیش‌تر و در پی محدودیت‌های مالی اعمال‌شده بر ایران در استفاده از دلار آمریکا و تعلیق شبکه بین بانکی بین‌المللی سوئیفت، که پرداخت‌ها به ایران را دشوار کرد تصمیم گرفت سیستم‌های تسویه پرداخت با ارز محلی را آزمایش کند.

هند با هدف توسعه تجارت با کشورهای تحت تحریم مانند روسیه و ایران مبادله روپیه-روبل و روپیه-ریال از طریق حساب های ویژه ووسترو (vostro) در بانک های مربوطه را آغاز کرد، با این حال، مسائل بانکی عملیاتی، مانند عدم شفافیت در مورد بازگشت به کشور، ذخایر ارزی ناکافی، هزینه‌های اضافی و فرصت‌های محدود برای سرمایه‌گذاری مازاد، منجر به فروپاشی این سیستم در ایران و مانع اجرای موفقیت‌آمیز آن در مورد روسیه شد.

لزوم الگوگیری از روسیه برای ترغیب مجدد مشتریان نفتی ایران در دوره تحریم‌ها

صادرات انرژی روسیه به هند از سال ۲۰۲۲ در حال رشد بوده است. روسیه در مواجهه با تحریم‌های غرب به دلیل درگیری در اوکراین، هند را جایگزین معتبری برای بازار بزرگ اروپا، برای فروش نفت خام خود قرار داد و تخفیف‌های قابل توجهی به هندی‌ها عرضه کرد.

دهلی‌نو با استفاده از این فرصت در عرض یک سال به تدریج به یکی از بزرگترین خریداران نفت روسیه تبدیل شده است. در حالی که هند به واردات انرژی خود از روسیه خوش‌بین است، ادامه حمایت این کشور در آینده نزدیک به دلیل تحریم ها و نوسانات حاکم در بازار انرژی نامشخص است و در این مقطع، تجربه تجارت هند با ایران به عنوان یک روند یادگیری مطرح می‌شود.

روزگاری ایران نیز مانند روسیه یکی از بزرگترین تامین کننده نفت برای هند بود، در شرایط تحریم‌های غرب که از زمان انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ اعمال شده است، ایران سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار نفت به هند صادر می‌کرد و تا سال ۲۰۱۹ یکی از بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان نفت هندوستان بود، هند خرید نفت از ایران را زمانی کاهش داد کرد که دوره معافیت تحریم‌های آمریکا به پایان رسید. با وجود این که هند به حفظ استقلال استراتژیک خود در برابر قدرت چانه‌زنی غربی‌ها مشهور است، مجبور شد منافع خود را به خطر بیندازد و در نهایت این تحریم‌ها منجر به ناپدید شدن ایران از سبد انرژی هند شد.

اما تخفیف‌های روسیه، نیروی اصلی شکل دادن به تجارت نفت هند با ایران و روسیه هستند. واردات نفت از روسیه نیز تنها پس از تمدید تخفیف‌های مسکو به حداکثر رسید. صادرات سوخت فسیلی روسیه به هند در سال ۲۰۲۱ کمتر از ۵ میلیارد دلار بود، اما در سال ۲۰۲۲ پس از ارائه تخفیف‌های ۳۰ تا ۳۵ دلار در هر بشکه، این کشور نفت خام خود را را به ارزش ۳۴.۶ میلیارد دلار به هند فروخت که تقریباً هفت برابر خرید سال قبل بود.

قیمت برای هند برای ادامه خرید نفت روسیه کلیدی است و تحت تأثیر عوامل متعددی غیر از تخفیف‌ها مانند سقف قیمتی گروه هفت، افزایش تقاضای چین برای نفت روسیه، کاهش تولید نفت خام روسیه و ترتیبات قیمت‌گذاری مانند قیمت‌گذاری آزاد است.

هند باید درک کند که تحریم‌ها علیه ایران و روسیه فعلا پابرجا هستند و بدون یک سیستم پرداخت جامع که زیرساخت‌های مالی تحت کنترل غرب مانند شبکه بانکی سوئیفت را دور می‌زند تعامل بانک‌های هندی با کشورهایی چون ایران و روسیه همواره در سایه ترس و عدم اطمینان باقی خواهند ماند

با توجه به تجارب بدست آمده از تجارت با ایران، هند باید درک کند که تحریم‌ها فعلا پابرجا هستند و بدون یک سیستم پرداخت جامع که زیرساخت‌های مالی تحت کنترل غرب مانند شبکه بانکی سوئیفت را دور می‌زند تعامل بانک‌های هندی با کشورهایی چون ایران و روسیه همواره در سایه ترس و عدم اطمینان باقی خواهند ماند.

نتیجه

ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که هند تا سال ۲۰۳۰ جزو ۴ اقتصاد برتر دنیا خواهد بود. در این میان، ایران هم به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و با قرار گرفتن در شاهراه ژئوپلیتیکی شمال- جنوب و غرب- شرق، نقش مهم کریدوری در اقتصاد این کشور می‌تواند ایفا کند.

بحران اوکراین موجب توجه بیش‌تر هند به ایران شده است و ایران در چشم هند یک کریدور اصلی برای گسترش تجارت با روسیه به شمار می‌آید. کریدور شمال‌-جنوب، خط اتصالی اصلی هند به دریای سیاه و اروپا از یک‌سو و روسیه از سوی دیگر است. اگرچه هند در قالب «کواد ۲» با امارات و اسرائیل روابط خود را گسترش داده است، اما در صورت محقق شدن پروژه بندر چابهار، ایران می‌تواند خط اتصالی شمال-جنوب را به خط غرب-‌شرق متصل کند. اما در همین رابطه تامین زیرساخت و زنجیره لجستیکی کریدور شمال جنوب (خطوط ریلی رشت- آستارا و زاهدان –چابهار) از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

انتخاب ایران از سوی هند به‌عنوان دروازه آسیای مرکزی و افغانستان پیامدهای مثبتی بر آرزوی ایران برای تبدیل شدن به قطب منطقه‌ای تجارت و ترانزیت دارد. از این رو، صنایع هند و ایران با یک رویکرد متمرکز، باید در جهت تقویت همکاری‌های تجاری از طریق ایجاد سرمایه‌گذاری‌های مشترک و انتقال فناوری تلاش کنند.