ناهموار های مسیر کریدور «واخان»| اهمیت راهبردی در تجارت و اتصال زمینی خط لوله ایران-چین

بازار؛ گروه بین الملل: کریدور واخان، نوار باریکی از قلمرو ولایت بدخشان افغانستان، در چهارراه چهار کشور چین، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان قرار دارد. این کریدور حدود ۳۵۰ کیلومتر طول و در انتهای شرقی آن ۱۶ تا ۶۴ کیلومتر عرض دارد و تا حدی یک ساخته سیاسی از «بازی بزرگ» بین امپراتوری بریتانیا و روسیه است.

در شمال، توافقنامه بین امپراتوری‌ها در سال ۱۸۷۳، منطقه تاریخی واخان را با تبدیل رودخانه‌های پنج و پامیر به مرز بین افغانستان و امپراتوری روسیه سابق، عملاً تقسیم کرد. در جنوب، قرارداد خط «دیورند» در سال ۱۸۹۳ مرز بین هند بریتانیا و افغانستان را مشخص کرد. این امر باعث شد که یک نوار باریک از زمین تحت حاکمیت افغانستان به عنوان حائل بین دو امپراتوری باشد که در قرن بیستم به کریدور واخان معروف شد.

دلیل افزایش اهمیت کریدور واخان

واخان در منتهی الیه شمال شرقی افغانستان قرار دارد که شامل سرچشمه‌های آمودریا است. کل جمعیت آن حدود ۱۰۶۰۰ نفر تخمین زده می‌شود. اکثر ساکنان آن به زبان واخی صحبت می‌کنند. مردم واخان از کمبود تحصیلات، فقر، ناامنی غذایی و اعتیاد رنج می‌برند. این کریدور در بیش از یک قرن اخیر به روی ترافیک عادی تجارت بسته شد و هیچ جاده مدرنی وجود ندارد. اگرچه زمین آن بسیار ناهموار است، اما از نظر تاریخی از کریدور به عنوان یک مسیر تجاری استفاده می‌شد. مسیر تجاری از طریق دره از زمان‌های قدیم برای مسافرانی که به آسیای شرقی، جنوبی و مرکزی می‌رفتند، کاربرد داشت.

افغانستان ۳۰۰ کیلومتر با پاکستان، بیش از ۲۶۰ کیلومتر با تاجیکستان و ۷۴ کیلومتر با چین مرز مشترک دارد. کریدور واخان به مثابه پلی در میان کشورها در مسیر ابریشم ظاهر شده است. این راهرو به دلیل بخشی از جاده ابریشم باستانی ارزش تاریخی زیادی دارد. حتی امروزه نیز پتانسیل زیادی برای ارتباط منطقه‌ای و گردشگری دارد. قلمرو واخان بسیار آرام و بدون مشکل امنیتی در نظر گرفته می‌شود.

تاریخ گواه این واقعیت است که اهمیت استراتژیک این منطقه، کشورهای اطراف مانند افغانستان، ترکیه، ایران و اخیراً هند، پاکستان، روسیه و چین را به خود جلب کرده است. این کریدور در چارچوب کریدور اقتصادی چین و پاکستان CPEC مورد توجه مجدد قرار گرفته، حتی اگر در گذشته مورد غفلت مقامات قرار گرفته بود. علاوه بر این، کریدور واخان به‌عنوان یک مسیر تجاری مدت‌هاست که توسط اروپایی‌ها و چینی‌ها برای دسترسی به اقیانوس هند از طریق سواحل دریای عرب به‌عنوان نقطه اتصال حیاتی مسیر ابریشم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مجموع کریدور واخان به دلیل تغییر خطوط منطقه‌ای اهمیت ژئواستراتژیک زیادی برای افغانستان، چین و پاکستان خواهد داشت.

مزایای توسعه کریدور واخان برای ایران

تعامل ایران با دولت افغانستان به رهبری طالبان، که در سفر ملا برادر نشان داده شده است، بر منافع استراتژیک افغانستان در تقویت روابط خود با ایران تاکید دارد. در حالی که افغانستان به دنبال راه‌های تجاری جایگزین برای محدود کردن وابستگی خود به پاکستان بوده، ایران به عنوان یکی از گزینه‌های بالقوه در این موضوع است. این امر برای در نظر گرفتن تدوام زنجیره تامین تاجران از افغانستان تا چابهار، نقش حیاتی درد. علاوه بر این، داده‌های اخیر همچنین عدم توازن تجاری بین افغانستان و ایران را نشان می‌دهد و بر نیاز به بهبود تسهیلات مرزی و سازوکارهای مالی ساده تاکید می‌کند. قابل ذکر است که پاکستان همچنان شریک تجاری اصلی افغانستان است و تجارت دوجانبه در ماه اوت ۲۰۲۳ به ۱۳۵.۳۰ میلیون دلار رسید.

تعامل ایران با دولت افغانستان به رهبری طالبان، که در سفر ملا برادر نشان داده شده است، بر منافع استراتژیک افغانستان در تقویت روابط خود با ایران تاکید دارد. در حالی که افغانستان به دنبال راه‌های تجاری جایگزین برای محدود کردن وابستگی خود به پاکستان بوده، ایران به عنوان یکی از گزینه‌های بالقوه در این موضوع است

در سفر اخیر ذبیح الله مجاهد به ایران، طالبان اعلام آمادگی کردند که دره واخان را برای برقراری روابط تجاری و اقتصادی مستقیم بین ایران و چین فراهم کنند به علاوه، این کریدور به معنای مسیر مستقیم از ایران به چین و احتمال صادرات گاز است. طرفین توافق کردند که گروه‌های مشترکی را برای تسریع در کار زمینی و عملی در این راستا ایجاد کنند. طالبان همچنین آماده اتصال ایران به ازبکستان از طریق خاک افغانستان و همچنین گسترش پروژه راه آهن در این مسیر تا کریدور واخان هستند. به گفته مجاهد، در پی دیدار با رهبران ایران، توافقاتی برای افزایش صادرات و واردات افغانستان از طریق بندر چابهار ایران صورت گرفت.

اشاره به کریدور واخان در جلسه اخیر به این روایت عمق می‌بخشد، زیرا پتانسیل تأثیرگذاری بر مسیرهای تجاری و ارتباطات منطقه‌ای را دارد. علاوه بر این، علیرغم چالش‌ها و تاخیرها، منافع رو به رشد هند در افغانستان و ایران، که در راستای سیاست اتصال آسیای مرکزی در سال ۲۰۱۲ بوده، لایه دیگری را بر پیچیدگی منطقه‌ای می‌افزاید. با تقویت روابط هند با ایران و تعمیق مشارکت خود در افغانستان، چشم انداز ژئوپلیتیک پیچیده تر می‌شود و پرسش هایی را در مورد استراتژی پاکستان در مدیریت روابط با همسایگانش و هند ایجاد می‌کند.

اهمیت ژئوپلیتیکی کریدور واخان

گشایش دهلیز واخان باعث افزایش نفوذ سیاسی افغانستان و ایجاد توازن در روابط آن با قدرت‌های بزرگ و کشورهای منطقه می‌شود. این امر دسترسی دولت طالبان را به این مناطق افزایش می‌دهد و به آن در ایجاد زیرساخت‌ها و ارتقای استانداردهای زندگی مردم فقیر در افغانستان کمک می‌کند. کریدور واخان افغانستان را با چین و پاکستان ادغام خواهد کرد که تلاش‌های این کشور برای اتصال افغانستان به هند از طریق بندر چابهار را تضعیف خواهد کرد. ابتکار کمربند و جاده چین با پیشنهاد تبدیل افغانستان به مرکز منطقه‌ای تجارت ترانزیتی همسو است و طرح‌های پاکستان برای تبدیل بندر گوادر به وسیله‌ای برای اتصال منطقه‌ای به ادغام افغانستان در طرح کمربند و جاده چین کمک خواهد کرد. علاوه بر این، چین با اتصال پکن از طریق شبکه‌های جاده‌ای در سراسر منطقه، فرصتی استثنایی خواهد داشت که برتری آن را در برابر رقبا به‌ویژه ایالات متحده در سرمایه‌گذاری خود برای بازی بزرگ جدید آسیای مرکزی فراهم می‌کند.

ابتکار کمربند و جاده چین با پیشنهاد تبدیل افغانستان به مرکز منطقه‌ای تجارت ترانزیتی همسو است و طرح‌های پاکستان برای تبدیل بندر گوادر به وسیله‌ای برای اتصال منطقه‌ای به ادغام افغانستان در طرح کمربند و جاده چین کمک خواهد کرد.

همچنین، پاکستان می‌تواند تا حد زیادی از کریدور واخان بهره‌مند شود زیرا ارتفاعات شمالی آن در امتداد چیترال یک مسیر تجاری مناسبی است که پاکستان، افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی را از طریق کریدور واخان به هم متصل می‌کند. گشایش کریدور واخان همچنین به منافع امنیتی و استراتژیک پاکستان کمک خواهد کرد و با ایجاد امکان افزایش موقعیت نظامی و اقدامات متقابل در برابر نفوذ هند به گیلگیت-بالتستان از منطقه لاداخ، به شرط احترام پاکستان به تمامیت و استقلال افغانستان و پایبندی به عدم مداخله در امور داخلی خود، کمک خواهد کرد.

در مجموع، رقابت برای نفوذ در کریدور واخان، همراه با عدم تعادل تجاری و مشارکت‌های بین المللی در حال تحول، بر موقعیت استراتژیک پاکستان تأثیر زیادی می‌گذارد. از آنجایی که منطقه دستخوش دگرگونی می‌شود، توانایی پاکستان برای ایجاد توازن ماهرانه در روابط خود و مدیریت چالش‌های نوظهور در تعیین نقش و نفوذ این کشور در جنوب آسیا و خاورمیانه بسیار مهم خواهد بود.

نتیجه

کریدور واخان دارای اهمیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک بزرگ برای افغانستان، ایران، چین و پاکستان است. با این حال، گشایش این دهلیز پیامدهای جدی برای بازیگران منطقه‌ای و جهانی درگیر در افغانستان به ویژه هند و ایالات متحده خواهد داشت. علاوه بر این، با افزایش نگرانی چین در مورد افراط‌گرایی در میان اویغورها در منطقه غربی آن و تسلط بر طالبان در همسایگی آن، سؤالاتی را در مورد آینده این دالان باریک ایجاد می‌کند.

اگر جاده‌ای در سراسر واخان ساخته شود، تجارت و فعالیت‌های تجاری در منطقه، به ویژه برای پاکستان، ایران، آسیای مرکزی و افغانستان را افزایش می‌دهد. این کشور می‌تواند کوتاه ترین مسیر تجاری برای پاکستان برای رسیدن به آسیای مرکزی و برای چین برای رسیدن به افغانستان باشد

طالبان در حال گسترش روابط خود با همسایگان خود است. در ماه آوریل ۲۰۲۲، دولت طالبان پروژه پارک صنعتی چینی‌ها را تصویب کرد تا در پایتخت کشور مستقر شود. در ماه جولای نیز، وزارت دارایی افغانستان برای خرید ۳۵۰ تن نفت و گاز با ایران توافق کرد و از امضای قرارداد نفتی با روسیه و ترکمنستان خبر داد. همچنین، نورالدین عزیزی وزیر تجارت و صنعت افغانستان گفت که افغانستان امیدوار است به برنامه‌های BRI و CPEC بپیوندد.

اکنون توپ در زمین طالبان است، آنها باید با بهبود اعتبار حقوق بشر به ویژه در مورد حقوق زنان، به نگرانی‌های بین المللی بپردازند. از آنجایی که طالبان بخشی از واقعیت کشور افغانستان است، اگر جاده‌ای در سراسر واخان ساخته شود، تجارت و فعالیت‌های تجاری در منطقه، به ویژه برای پاکستان، ایران، آسیای مرکزی و افغانستان را افزایش می‌دهد. این کشور می‌تواند کوتاه ترین مسیر تجاری برای پاکستان برای رسیدن به آسیای مرکزی و برای چین برای رسیدن به افغانستان باشد. این ارتباط تجاری قطعا صلح، امنیت، ثبات سیاسی و شکوفایی اقتصادی را در منطقه به ارمغان می‌آورد، به ویژه افغان‌ها را از فقر شدید بیرون می‌آورد و از بلایای انسانی در افغانستان جلوگیری می‌کند.