بازار؛ گروه بین الملل: اگر چه ایران و پاکستان به سبب برخی موضوعات همچون روابط نزدیک پاکستان و ایالات متحده و طرح ناکام صادرات گاز ایران به پاکستان بعضا تعارضاتی با یکدیگر داشته اند، اما اشتراکات مذهبی، منافع مشترک دو کشور در کریدور شمال-جنوب و حجم نسبتا قابل قبول تعاملات تجاری دوجانبه، همواره دو کشور را به سمت و سوی توسعه هر چه بیش تر مناسبات اقتصادی و دیپماتیک سوق داده است.
در واقع به نوعی می توان گفت که ایران و پاکستان در زمینه مبادلات تجاری، مکمل یکدیگر محسوب می شوند و با رفع برخی موانع در زمینه های لجستیک و حمل و نقل کالا، توسعه موضوع تهاتر کالا، کاهش تعرفه های تجاری، ایجاد بازارچه های مرزی، امضای توافق تجارت آزاد بین دو کشور و تقویت امنیت مرزها می توان حجم تجارت دو کشور را در آینده ای نزدیک به ۵ میلیارد دلار در سال رسانید.
به رغم عدم اجرای توافقنامه صادرات گاز ایران به پاکستان و برخی تنش ها میان دو همسایه، در فوریه ۲۰۲۲ و همزمان با سفر رئیس‌جمهور ایران ابراهیم رئیسی به اسلام آباد با هدف شرکت در مذاکرات سه جانبه پاکستان، افغانستان و ایران فصل جدیدی در رابطه میان این دو همسایه شکل گرفته است و حجم مبادلات تجاری میان دو کشور نیز رشدی قابل توجه به خود دیده است.
هم چنین توافقنامه تجارت ترجیحی را که در سال ٢٠٠٤ توسط ایران و پاکستان امضا شد، می‌توان تلاش مهم دیگری برای بهبود تجارت دوجانبه میان دو کشور دانست. برخی از اهداف این توافق شامل رشد پایدار تجارت میان دو طرف، تسهیل تنوع محصولات تجاری و رفع موانع تجاری دو جانبه بوده است. البته درحال‌حاضر این توافقنامه با گذشت زمان و اعمال محدودیت‌ها از سوی ایران مبنی بر منع واردات و صادرات برخی اقلام، کارآیی خود را از دست داده و اصلاحاتی روی آن در حال انجام است. افزون بر این قرار است دو کشور مذاکرات برای امضای توافق تجارت آزاد را به زودی آغاز کنند.
با آغاز تجارت آزاد میان ایران و پاکستان، تعرفه های تجاری کاهش یافته و شرایط برای صادرات مجدد فراهم می شود و بدین شکل تولیدات ایرانی می تواند در مرزهای دورتر و بازارهای بین المللی نیز به فروش برسد
با آغاز تجارت آزاد میان دو کشور، تعرفه های تجاری کاهش یافته و شرایط برای صادرات مجدد فراهم می شود و بدین شکل تولیدات ایرانی می تواند در مرزهای دورتر و بازارهای بین المللی نیز به فروش برسد.
سمت و سوی روابط اقتصادی تهران و اسلام آباد
پاکستان پنجمین کشور بزرگ جهان به لحاظ جمعیت است. مجموع صادرات پاکستان در سال ۲۰۲۲ میلادی معادل ۳۱ میلیارد و ۱۷۵میلیون دلار و جمع واردات این کشور معادل ۷۱ میلیارد و ۱۰۴میلیون دلار بوده است. در نتیجه می‌توان پاکستان را یک کشور با درجه بالای خودکفایی در تولید و مصرف دانست.
مقاصد برتر کالاهای صادراتی کشور پاکستان به ترتیب آمریکا، چین، انگلستان، هلند، آلمان و امارات متحده عربی هستند. چین، امارات و عربستان نیز بزرگترین شرکای پاکستان در حوزه صادرات کالا به این کشور هستند.
بر اساس اظهارات روح الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت، در سال ۱۴۰۱ بیش از چهار میلیون و ۲۸۵ هزار تن کالای غیر نفتی به ارزش دو میلیارد و ۳۳۰ میلیون دلار بین ایران و پاکستان مبادله شده است. از این رقم یک میلیارد و ۴۸۸ میلیون و ۱۶۱ هزار دلار سهم صادرات ایران به پاکستان و ۸۴۱ میلیون و ۸۱۸ هزار دلار سهم واردات ایران از پاکستان بوده است.
عمده کالاهای صادراتی ایران به پاکستان مشتقات نفتی، گاز مایع، محصولات پتروشیمی، انواع روغن صنعتی و روغن موتور، میوه و تره بار، صیفی و سبزی، مصالح ساختمانی، محصولات فولادی، لوازم خانگی، محصولات شیمیایی، محصولات پلاستیکی، نخ و پارچه، فرش و موکت، پوشاک و کفش بوده است و نزدیک به ۸۰ درصد واردات ایران از پاکستان غلات و خصوصا برنج را شامل می شده است.
ارزش صادرات ایران به پاکستان در سال ۱۴۰۰ نیز معادل یک میلیارد و ۲۶۰میلیون دلار محاسبه شده است. در سال ۹۹ این رقم حدود ۱ میلیارد دلار و در فاصله زمانی سال های ۹۸ و ۹۷ به ترتیب تقریبا ۱ میلیارد و ۳۰ میلیون دلار و ۱ میلیارد و ۲۴۰ میلیون دلار بوده است. اما در این میان اگرچه سبد صادراتی ایران به پاکستان مشتمل بر ۱۱۰۰ قلم کالا است، اما ۵ قلم اول صادراتی ۶/ ۳۹ درصد حجم کلی آن را تشکیل می دهند.
بررسی و مقایسه آمارهای صادراتی و وارداتی کشور پاکستان و حجم صادرات ایران به این کشور حاکی از آن است که ایران پتانسیل صادرات ۶ میلیارد دلاری کالا به این بازار را دارد و مهم‌ترین اقلام دارای پتانسیل شامل پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌ساخته از آهن و فولاد و روغن های پایه معدنی است.
نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با سایر کشورها ندارد؛ چرا که حجم عمده ای از آن را فرآورده‌ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه‌خام تشکیل می دهد. قاچاق کالا، مرزهای طولانی ناامن و عدم کنترل مرزهای مشترک به ویژه از سوی پاکستان موانع عمده توسعه تجارت دوجانبه است
نکته قابل توجه این است که نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با سایر کشورها ندارد؛ چرا که حجم عمده ای از آن را فرآورده‌ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه‌خام تشکیل می دهد. قاچاق کالا، مرزهای طولانی ناامن و عدم کنترل مرزهای مشترک به ویژه از سوی پاکستان موانع عمده توسعه تجارت دوجانبه است. افزون بر این، ایران باید با کاهش خام فروشی کالا خصوصا در مواردی چون پوست خام، خرما و حبوبات، ایجاد ارزش افزوده و اقدام به گنجاندن کالاهای فرآوری شده در منوی صادراتی خود به پاکستان نسبت به ارزآوری و گسترش سهم خود در بازار پرمصرف این کشور گام بردارد.
ایران می تواند در زمینه واردات دام زنده، گوشت و برنج از پاکستان اقدام کند و متقابلا پاکستان نیز به تولیدات بنزین و میعانات، LPG و گاز مایع جمهوری اسلامی نیاز دارد و ساختارهای نامتقارن اقتصادی دو کشور آن ها را مکمل یکدیگر کرده است.به گفته هادی طالبیان مقدم، مدیرکل آسیای‌جنوبی سازمان توسعه تجارت بیشترین مزیت‌های صادراتی ایران برای صادرات به پاکستان در بخش کشاورزی، فرآورده‌های نفتی، آهن اسفنجی، ال‌پی‌جی، ماشین‌آلات، مصالح ساختمانی و خشکبار از جمله خرما است.
توانمندی ایران برای نقش آفرینی به عنوان شریک پایدار انرژی برای پاکستان
اما توانمندی ایران در تامین گاز پاکستان و صدور محصولات پتروشیمی و فولاد به این کشور تنها ظرفیت های ایران برای تعامل اقتصادی با پاکستان نیست و صدور برق نیز ضلع دیگری از مثلث همکاری های اقتصادی میان دو کشور به شمار می آید. در واقع نیاز به انرژی و برق و خاموشی های مکرر در پاکستان می تواند برگ برنده ای برای ایران در تامین این نیاز و زیرساخت های لازم آن از طریق خدمات فنی،مهندسی و تامین برق و گاز و نیز مشاوره به شرکتهای این کشور باشد.
اردیبهشت ماه سال جاری خط انتقال برق ایران به پاکستان (پلان-جیرانی) با ظرفیت ۱۰۰ مگاوات به بهره برداری رسید.پروژه ارتقای ظرفیت تبادل برق ایران و پاکستان، یک خط انتقال دو مداره باندل دوتایی، به طول ۸۰ کیلومتر است که ۵۰ کیلومتر آن در داخل ایران بوده و در این فاز به‌طول ۸۰ کیلومتر اجرا شده و با ولتاژ ۱۳۲ کیلوولت برقرار می شود.
با بهره برداری از این خط در این فاز امکان افزایش ۱۰۰ درصدی تبادل برق با کشور فراهم پاکستان فراهم شده و به میزان ۱۰۰ مگاوات میسر می‌شود. همچنین در صورت آمادگی طرف پاکستانی و تکمیل زیرساخت‌ها در پاکستان امکان ارتقای ولتاژ خط به ۲۳۰ کیلوولت و افزایش سطح تبادل به ۴۰۰ مگاوات نیز حاصل خواهد شد.
نیاز مبرم پاکستان به گاز و خاموشی های مکرر ناشی از کمبود انرژی در این کشور که به ۱۸ ساعت در مناطق روستایی و ۶ تا ۸ ساعت در مناطق شهری رسیده است فشار زیادی به مردم وارد کرده است، به حدی که تولیدات بخشی از کسب و کارها به دلیل این افت فشار برق متوقف شده و برخی دیگر برای تولید برق رو به ژنراتورهای برق آورده اند.
نیاز مبرم پاکستان به انرژی و توانمندی شرکت های ایرانی در تامین برق، صدور خدمات فنی مهندسی در خصوص انرژی الکتریکی و حضور شرکت های برقی ایرانی در ۴۰ کشور دنیا، می تواند زمینه ساز حضور گسترده تر ایران در عرصه انرژی پاکستان باشد
پاکستان در حوزه تولید انرژی و توزیع آن سرمایه‌گذاری‌هایی را صورت داده است، اما کشور در ژانویه ۲۰۲۳ دچار اختلال شدید در شبکه برق ملی شد. خاموشی گسترده دیگری در این کشور در اکتبر ۲۰۲۲ اتفاق افتاد، لذا با توجه به توانمندی شرکت های ایرانی در تامین برق و صدور خدمات فنی مهندسی در خصوص انرژی الکتریکی و حضور شرکت های برقی ایرانی در ۴۰ کشور دنیا، می توان از طریق دیپلماسی انرژی به شکل گسترده تری در عرصه انرژی پاکستان حضور داشت.
پروژه ناکام صادرات گاز ایران به پاکستان
خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان به عنوان نقطه ای متبلور در روابط میان دو کشور، در همان نقطه آغاز به دلایلی همچون تحریم های ایالات متحده علیه ایران، بحران اقتصادی در پاکستان و تمایل اسلام آباد به خرید گاز ارزان متوقف شد.
در این میان اظهارات ضد و نقیضی از سوی مقام های مختلف پاکستان مطرح شده است. به عنوان مثال، مهر ماه سال جاری محمد علی وزیر نفت و نیرو پاکستان با این ادعا که کار پیگیری احداث خط لوله گاز ایران-پاکستان آغاز شده است، گفته بود: پیشنهاد دریافت نفت و «گاز ارزان» از جمهوری اسلامی ایران روی میز اسلام‌آباد است.
وی با اعلام کاهش ۲۰ درصدی تولید گاز در پاکستان در سال گذشته و برنامه دولت برای قطع نوبتی گاز در زمستان، اظهار داشت: پاکستان درصدد تامین نفت و گاز ارزان برای غلبه بر بحران انرژی در داخل است.
در قرارداد گازی ایران و پاکستان، پایان سال ۲۰۱۴ به عنوان ضرب الاجل این قرارداد تعیین شده بود، اما یک بار در سال ۲۰۱۹ این پروژه تمدید شد. ایران مدت‌ها قبل از این ضرب الاجل، به تعهد خود عمل کرد و خط لوله انتقال گاز به پاکستان را تا نزدیک مرز این کشور احداث کرد. طرف پاکستانی اما با وجود گذشت نزدیک به یک دهه از تاریخ مشخص شده، به بهانه تحریم‌های آمریکا هنوز هیچ اقدامی در جهت اجرای تعهداتش انجام نداده است.
اما در مرداد ماه پاکستان اعلام کرد به دلیل تهدید تحریم‌های آمریکا، پروژه خط لوله گاز طبیعی خود در ایران را معلق کرده است. با متوقف شدن این پروژه، جایگزین آن، پروژه انرژی آسیای مرکزی - آسیای جنوبی است.
چندی پیش روزنامه داون پاکستان نیز در گزارشی در این خصوص نوشته بود: «با وجود تضمین های مکرر دولت های متوالی پاکستان، مبنی بر اینکه این طرح هنوز روی میز است، خط لوله گاز ایران و پاکستان به جایی نمی رسد، مخالفت اصلی با این پروژه از سوی بازیگران خارجی است که مایل به تکمیل خط لوله نیستند.»
بنا به استدلال این گزارش آمریکا و تا حدودی عربستان سعودی از مخالفان اجرای این پروژه هستند و درباره تعمیق روابط اقتصادی پاکستان با ایران از نظر ژئوپلیتیکی تردیدهایی را مطرح کرده اند. مسایلی همچون قیمت گاز و تامین مالی پروژه نیز برای پاکستان هم چنان حل نشده باقی مانده اند و بانک های این کشور به دلیل تحریم ها چندان مایل به پوشش دهی هزینه های احداث این خط لوله نیستند.
در خصوص پروژه خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان باید گفت که یک اقتصاد شکننده و بحرانی مانند پاکستان قادر به تاب آوری در برابر تحریم های تضعیف کننده نیست و از سوی دیگر پاکستان باید به تعهد خود در قبال ایران احترام بگذارد. اگر تخصیص دلار برای تامین مالی این طرح دشوار است، می توان از ارزهای جایگزین استفاده کرد، همانطور که از یوان برای خرید نفت روسیه استفاده شده است
واقعیت این است که یک اقتصاد شکننده و بحرانی مانند پاکستان قادر به تاب آوری در برابر تحریم های تضعیف کننده نیست، اما در عین حال پاکستان باید به تعهد خود در قبال ایران احترام بگذارد. اگر تخصیص دلار برای تامین مالی این طرح دشوار است، می توان از ارزهای جایگزین استفاده کرد، همانطور که از یوان برای خرید نفت روسیه استفاده شده است.
ایران پیش تر هشدارهایی مبنی بر دریافت غرامت ۱۸ میلیارد دلاری از پاکستان در صورت عدم احداث این خط لوله در داخل خاک این کشور تا سال ۲۰۲۴ مطرح کرده است. هزینه اولیه این پروژه در میزان ۷.۵ میلیارد دلار برآورد شد.
جمع بندی
توسعه تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای همسایه خصوصا با آن دسته از همسایگان که ساختار اقتصادی متفاوتی از ایران دارند و بر مبنای اقتصادی تک محصولی (نفت محور) شکل نگرفته اند در دوران جنگ اقتصادی علیه ایران آورده های اقتصادی قابل توجهی به همراه دارد. در این میان می توان به سبب نزدیکی جغرافیایی مسایلی همچون تجارت پایاپای و معامله با ارزهای ملی و حتی ایجاد پیمان های پولی را به جدیت پیگیری کرد و به ثمر رساند تا به این شکل از شدت آسیب های تحریمی علیه ایران کاست.
پاکستان بازاری بزرگ و پر مصرف و در عین حال با سخت گیری های کمتر به لحاظ استانداردهای موردنیاز کالا در مقایسه با کشورهای عربی خلیج فارس است و بدین سبب راهیابی به این بازار ساده تر می نماید.
در نهایت اجرای پروژه خط لوله گاز ایران به پاکستان علاوه بر آورده های مالی برای ایران می تواند سبب ساز پیوندهای مستحکم تر راهبردی میان تهران و اسلام آباد شود ، اما عملیاتی شدن این طرح نیازمند پیگیری و اتخاذ دیپلماسی قوی تر انرژی از سوی ایران و توافق با پاکستان برای استفاده از ارزهای جایگزین غیردلار برای تامین مالی پروژه است تا دو کشور تا حدودی از گزند تحریم ها در امان بمانند.
نظر شما