بازار؛ گروه بین الملل: ایران و ترکمنستان که در ماه های اخیر روند تعاملات اقتصادی و تجاری دو جانبه خود را قوت بخشیده اند، در نشست اخیر روسای گمرک خود تصمیم به ایجاد دروازه مشترک مرزی توسعه، تسهیل مبادلات مرزی، افزایش مبادلات بازارچه‌های مرزی و رفع محدویت‌های تردد مسافر گرفته اند.
اشتراکات فرهنگی، دینی، تاریخی و هم چنین منافع اقتصادی و حسن همجواری میان ایران و این همسایه شمالی بستر را برای ارتباطات و مراودات عمیق میان دو کشور فراهم کرده است که در دوره ریاست جمهوری سرداربردی محمداف، رئیس جمهوری جدید ترکمنستان این روند رشد تعاملات سیاسی و اقتصادی شتاب بیشتری گرفته است.
اوایل اسفند ماه سال جاری چهاردهمین نمایشگاه اختصاصی ایران در ترکمنستان برپا شد و حدود ۱۰۰ شرکت دولتی و خصوصی ایرانی متشکل از ۳۶۰ تاجر و فعال اقتصادی محصولات خود را در حوزه‌های کشاورزی و صنایع غذایی، صنعت ساختمان، سیمان، نفت و انرژی، محصولات پتروشیمی، قطعات خودرو، خدمات فنی و مهندسی، دارو و تجهیزات پزشکی را در عشق آباد به نمایش گذاشتند.
اهمیت تعاملات تجاری با ایران برای رئیس جمهوری جدید ترکمنستان تا اندازه ای است که سردار بردی محمداف در پیامی به مناسبت این نمایشگاه گفته بود: ترکمنستان به ترویج روابط با جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه می‌دهد. جمهوری اسلامی ایران یکی از همکاران معتبر ترکمنستان در عرصه‌های و اقتصادی- بازرگانی است.
از میان کشورهای حوزه اوراسیا ترکمنستان بزرگترین شریک تجاری ایران پس از روسیه به شمار می رود. ایران در شمار زیادی از پروژه های فنی - مهندسی ترکمنستان مشارکت داشته که از جمله آن ها می توان به خط لوله گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان، سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور، خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و چندین پروژه دیگر مانند گسترش برنامه ارتباطی فیبر نوری، ساخت انبارهای بزرگ و سایر پروژه‌ها در مرو و پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت ترمینال گاز مایع و ساخت اتوبان در این کشور آسیای میانه اشاره کرد.
ایران و ترکمنستان هر دو موقعیت های ژئوپلیتیک ویژه و ممتازی دارند که به آن ها در پیشبرد منافع اقتصادی دوجانبه و روابط تجاری کمک شایانی می کند
ایران و ترکمنستان هر دو موقیت های ژئوپلیتیک ویژه و ممتازی دارند که به آن ها در پیشبرد منافع اقتصادی دوجانبه و روابط تجاری کمک شایانی می کند. دسترسی ایران از شمال و جنوب به آب های آزاد و بنادر و عبور کریدورهای بین المللی از خاک این کشور همگی امتیازات مهم ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک ایران هستند و ترکمنستان نیز که تنها به دریای خزر متصل است، می تواند پلی برای ورود ایران به بازار کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه باشد. هم چنین عضویت مشترک دو کشور در سازمان همکاری های اقتصادی (اکو) نیز خود عامل روابط نزدیک تر دو کشور است.
بنا بر آمار رسمی گمرک، حجم تجارت میان این دو همسایه در ۵ ماهه ابتدایی به ۱۵۰ میلیون دلار رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل رشد ۸۰ درصدی داشته است. عمده محصولات صادراتی ترکمنستان به ایران فرآورده های نفتی و پتروشیمی، منسوجات، گوگرد، محصولات صنایع سبک، شیمی، کشاورزی و صنایع غذایی است و ایران نیز تجهیزات و دستگاه‌های صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم برقی و خانگی به این کشور صادر می‌کند.
منافع دو کشور در دالان های تجاری مشترک
خط آهن قزاقستان- ترکمنستان- ایران بخشی از کریدور حمل و نقل شمال به جنوب بطول ۶۷۷ کیلومتر است که قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خیلج فارس وصل می‌کند. این خط آهن شهر اوزن در قزاقستان را به شهر برکت-اترک در ترکمنستان وصل کرده و به شهر گرگان در استان گلستان ایران ختم می‌شود. در ایران خط آهن به شبکه خط آهن ملی وصل شده و تا خلیج فارس ادامه پیدا می‌کند.
باید گفت شهر برکت (کازاندژیک) یک شاهراه استراتژیک مهم در خط آهن حمل و نقل راه‌آهن خزر (دریای خزر، ترکمنستان، ازبکستان و شرق قزاقستان) و راه‌آهن ارتباطی شمال به جنوب می‌باشد. این شهر دارای یک تعمیرگاه بزرگ لوکوموتیو بوده و یک ایستگاه مدرن مسافربری خط آهن دارد.
تسهیل ترانزیت کالا از طریق ترکمنستان به عنوان دروازه ورود به آسیای میانه یکی از امتیازات ژئوپلیتیکی ویژه برای ایران به شمار می آید و در واقع ایران از طریق چهار معبر مرزی مشترک با ترکمنستان که شامل لطف آباد، اینچه برون، باجگیران و سرخس است، می تواند به بازارهای قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان دسترسی پیدا کند
کریدورهای بین المللی مختلفی از خاک ایران عبور می نمایند که پیوند دهنده خاورمیانه و آسیا به اروپا می باشند. عبور کریدور راه‌آهن سراسری آسیا، کریدور شمال ـ جنوب (از سه شاخه)، کریدور چین-اروپا، کریدور آلماتی-بندر عباس، آلماتی-استانبول و نیز کریدور ترکیه-ایران-پاکستان از جمله مسیرهایی هستند که از طریق آنها کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه از جمله ترکمنستان و جنوب آسیا به آبهای آزاد بین المللی و اروپا متصل می شوند و بنابراین همجواری این دو کشور و استقرار آن ها در مسیر کریدورهای بین المللی موجب پیوندهای منافع استراتژیک میان دو کشور شده است. خصوصا آن که بردی محمد اف در سفر اخیر خود به تهران نیز به اهمیت عبور کریدورهای مشترک از داخل خاک دو کشور اشاره کرده و آن را بستری برای همکاری های بیشتر اقتصادی خوانده بود.
تسهیل ترانزیت کالا از طریق ترکمنستان به عنوان دروازه ورود به آسیای میانه یکی از امتیازات ژئوپلیتیکی ویژه این کشور برای ایران به شمار می آید و در واقع ایران از طریق چهار معبر مرزی مشترک با ترکمنستان که شامل لطف آباد، اینچه برون، باجگیران و سرخس است، می تواند به بازارهای قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان دسترسی پیدا کند.
واکاوی چالش ها و موانع توسعه روابط دوجانبه ایران و ترکمنستان
یکی از مهم ترین موانع گسترش روابط ایران و ترکمنستان تحریم های شدید آمریکا علیه ایران و مشکلات نقل و انتقال پول میان دو کشور بوده است. از سوی دیگر ایران به علت تحریم ها در برهه های زمانی قادر به تسویه بدهی های گاز خود به عشق آباد نبود و این موضوع زمینه ناخرسندی این همسایه از ایران را فراهم ساخت که منجر به قطعی گاز صادراتی به ایران در برخی بازه های زمانی شد. لازم به ذکر است که یکی از مهم ترین محورهای تعاملات اقتصادی دو طرف صادرات گاز ترکمنستان به ایران بوده است.
اگرچه توافقاتی در زمینه تسویه این بدهی‌ها به روش‌های غیرنقدی صورت گرفته، وزارت نفت ترکمنستان هم چنان تاکید بر بازپرداخت نقدی این بدهی‌ها می‌کند که البته با بدعهدی آمریکا با خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌های یکجانبه علیه ایران اجرای این گزینه با چالش هایی همراه است. حتی در دی ماه سال جاری نیز برای مدت چند روز ترکمنستان اقدام به قطع گاز صادراتی خود کرد و علت آن را بروز سرمای شدید در منطقه اعلام کرد، هر چند که پس از گذشت چند روز صادرات گاز این کشور به ایران از سر گرفته شد.
افزون بر این، ترکمنستان در حوزه ترانزیت بین‌المللی با اجرای برخی سخت گیری ها خود یکی از چالش‌های جدی در روابط دو کشور طی چند سال اخیر بوده است. اگرچه تا پیش از این نیز ترکمنستان گاها اقدام به بستن مرزهای ترانزیتی خود کرده بود، اما با آغاز بحران شیوع کرونا این وضعیت حالت بحرانی به خود گرفت. از اوایل سال ۹۹ و به محض جدی شدن شیوع کرونا در ایران، ترکمنستان تمام مرزهای خود را نه‌تنها بر روی ایران، بلکه بر روی تمام محموله‌های ترانزیتی بین‌المللی بست. اما متعاقبا با واکسیناسیون جهانی و فروکش کردن تب کرونا در جهان این مساله نیز حل و فصل شد و ترکمنستان به سیاست های بسیار سخت گیرنه خود در خصوص پیشگیری از کرونا پایان داد.
اما در ایران با آغاز دولت سیزدهم و روی کار آمدن ابراهیم رئیسی که محوریت دیپلماسی اقتصادی خود را بر توسعه روابط با همسایگان ایران قرار داده است، ورق به نفع شکوفایی روابط ایران و ترکمنستان برگشت و دو کشور که در برهه زمانی ۶ ساله و از آغاز سال ۱۳۹۴ روابط نسبتا سردی داشتند، مجددا تصمیم به تقویت همه جانبه روابط گرفتند.
پاییز سال گذشته رئیسی به دعوت همتای پیشین ترکمنستانی خود، قربانقلی بردی‌محمداف به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عشق‌آباد سفر کرد که طی آن قرارداد سوآپ گازی میان ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان منعقد شد که در واقع هم از منظر تامین بخشی از انرژی و هم تعمیق روابط سیاسی و اقتصادی میان تهران و عشق آباد معامله ای پردستاورد برای ایران به شمار می رود. بر اساس این قرارداد، ایران از محل حق ترانزیت گاز مصرفی ۵ استان شمالی را دریافت می کند.
افزون بر این، سردار بردی محمداف در اواخر خرداد ماه سال جاری به تهران سفر کرد. وی که نسبت به دو رییس جمهور پیشین این کشور بسیار جوان تر است، گویا عزم خود را جزم کرده تا به پیشبرد همه جانبه روابط ترکمنستان با همسایگان کمک کند. بردی محمداف در طی سفر خود به تهران و در دیداری با همتای ایرانی خود گفته بود: بخش انرژی و حمل و نقل از جمله بخش‌های مهم و استراتژیک روابط دو کشور است و تلاش خواهیم کرد در مسیر گسترش تعاملات دوجانبه از ظرفیت این بخش‌ها به شکل موثری بهره بگیریم. یکی از مهم ترین نشانه های دولت وی برای توسعه تعاملات تجاری و ترانزیتی با ایران لغو عوارض سنگین حمل کالای ترانزیتی توسط ایران برپایه "پیمایش تن کیلومتر" از مرزهای زمینی با ایران در مهر ماه سال جاری بوده است.
چرا نقش ایران در چشم آسیای میانه پررنگ شد؟
ایران از دیرباز به واسطه موقعیت استراتژیک ویژه و ممتاز خود و استقرار در مسیر جاده باستانی ابریشم مورد توجه بسیاری از کشورها بوده است. از سویی جمهوری‌های آسیای مرکزی پس از استقلال با انزوای خاص ژئوپلیتیک ناشی از عدم دسترسی به آبهای آزاد بین‌المللی روبه‌رو شدند که دولت های آنها را به کشورهای شمال و جنوب خود وابسته کرد. جمهوری اسلامی ایران به دلیل قرار گرفتن در موقعیت منحصربه‌فرد سرزمینی و دسترسی به آبهای آزاد از طریق سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان همواره در زمره امن‌ترین، کوتاه‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیرهای دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی به آبهای آزاد بین‌المللی بوده است.
همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه ایران و آسیای مرکزی در تاسیسات بنادر تجاری سواحل خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر، رشد و رونق نسبی اقتصادی برای مناطق شمال و جنوب کشور و شکل‌گیری یک نظم پیوندی میان ایران و آسیای مرکزی را به عنوان فرصت‌های دسترسی این کشورها به سواحل جنوب ایران در پی دارد
همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه ایران و آسیای مرکزی در تاسیسات بنادر تجاری سواحل خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر، رشد و رونق نسبی اقتصادی برای مناطق شمال و جنوب کشور و شکل‌گیری یک نظم پیوندی میان ایران و آسیای مرکزی را به عنوان فرصت‌های دسترسی این کشورها به سواحل جنوب ایران در پی دارد. ضعف در چندجانبه‌گرایی، نبود زیرساخت‌های کافی و عدم توانایی در تامین اعتبارات مالی لازم در ایران و آسیای مرکزی و از همه مهم‌تر حضور قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای رقیب و متخاصم منافع ایران در آسیای مرکزی از چالش‌های اصلی فراهم آوردن دسترسی این منطقه محصور در خشکی به آبهای آزاد جنوب است.
به عنوان مثال، قزاقستان به عنوان بزرگترین اقتصاد آسیای مرکزی با ۱۶۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی تمایل خود را برای بهره‌مندی از مسیرهای دارای دسترسی به بنادر دریاهای آزاد نشان داده است به طوری که اسخت اورازبای، سفیر قزاقستان در ایران در دیدار با مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان‌وبلوچستان از تمایل این کشور برای سرمایه‌گذاری در مسیر چابهار خبر داده است.
ازبکستان نیز با اینکه در گذشته تمایلی در زمینه دسترسی خود به بنادر جنوب ایران از خود بروز نداده بود اما با درگذشت اسلام کریم‌اف و روی کار آمدن شوکت میرضیایف به شدت به دسترسی به بنادر جنوب ایران بویژه منطقه آزاد چابهار علاقه‌مند شده است. نقش‌آفرینی ازبکستان در دالان تجاری بین‌المللی ازبکستان- ترکمنستان- ایران- عمان مهم‌ترین اقدام این کشور در این حوزه محسوب می‌شود.
فعال‌سازی کریدور بین‌المللی شمال- جنوب در ایران با همکاری شرکای منطقه‌ای می‌تواند ره آورد فرصت های اقتصادی فراوانی برای ایران باشد که از جمله آن ها می توان به کسب درآمدهای ارزی برای ایران و محرومیت‌زدایی از سواحل جنوب کشور از طریق جذب مشارکت جمهوری‌های آسیای مرکزی در گسترش و بهره برداری از تاسیسات بندری اشاره کرد.
فعال‌سازی کریدور بین‌المللی شمال- جنوب در ایران با همکاری شرکای منطقه‌ای می‌تواند رهاورد فرصت های اقتصادی فراوانی برای ایران باشد که از جمله آن ها می توان به کسب درآمدهای ارزی برای ایران، محرومیت‌زدایی از سواحل جنوب کشور از طریق جذب مشارکت جمهوری‌های آسیای مرکزی در گسترش و بهره‌برداری از تاسیسات بندری، احیای موقعیت اقتصادی ایران در منطقه آسیای مرکزی از طریق ظرفیت ژئوپلیتیک کشور در راهروهای شمال- جنوب، شرق- غرب و دسترسی آسیای مرکزی به جنوب غرب آسیا، جنوب و شرق آسیا اشاره کرد.
نتیجه
به طور کلی باید گفت که جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان، فرصت های بسیاری برای افزایش همکاری ها در حوزه اقتصادی دارند. در چنین شرایطی دیپلماسی اقتصادی دو کشور و افزایش سرمایه گذاری های خارجی و هم افزایی اقتصادی در حوزه های مختلف می تواند مسیر را برای توسعه اقتصادی و گسترش روابط تجاری دو کشور و در نهایت ایجاد روابط راهبردی در حوزه اقتصاد هموار کرده و سبب ایجاد همبستگی و وابستگی بیش تر دو کشور و سایر ملل آسیای میانه با ایران شود.
از سوی دیگر، با توجه به این موضوع که ترکمنستان در حال تنوع‌بخشی به مقصدهای صادراتی بر اساس قابلیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود است، توسعه مبادلات اقتصادی با ایران یک راهبرد مهم تجاری در دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان خواهد بود.
راهبرد ایران در رابطه اقتصادی با ترکمنستان، بهره بردن از موقعیت مکمل بودن ژئوپلیتیکی دو کشور است. ترکمنستان برای تحقق برنامه‌های ژئوپلیتیکی به ایران توجه دارد. در مجموع نیز ایران باید جهت حفظ موقعیت ویژه در دیپلماسی اقتصادی همسایگانی چون ترکمنستان و مشارکت در توسعه کریدورهای فعال منطقه‌ای و بین‌المللی، توسعه زیرساخت‌های داخلی را در دستور کار قرار دهد.
بازارچه‌های محلی و مرزی موجود، یکی از منابع تأمین نیازهای بازارهای ترکمنستان است و توسعه زیرساخت‌های این بازارها، امکان ارائه کالاهای باکیفیت ایرانی، تسهیل مکانیسم و تضمین مبادلات مالی به توسعه و تحکیم روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان کمک می‌کند و نیازسنجی کالاها و خدمات موردنیاز جامعه ترکمنستان و برنامه‌ریزی جهت تسهیل تأمین آنها از بازارچه‌های مرزی ایران، می‌تواند به ارتقای جایگاه ایران در میان رقبای فرامنطقه‌ای چون چین و ترکیه کمک کند.
نظر شما