یاسمن بلوردی؛ بازار: خاک جزو چند عنصر دخیل در زیست بشر است که به دلیل دیده نشدن و به چشم نیامدن اصولا تخریب آن نیز چندان جدی گرفته نمی شود. به همین دلیل شاهد هستیم که علیرغم فقیر شدن خاکهای کشاورزی باز هم از آن بهره برداری های بیش از اندازه‌ای صورت می گیرد. برای بررسی وضعیت خاک های کشاورزی کشور و آنچه که برای بهبود آن می توان و باید انجام داد گفت و گویی با «احمد گلچین، عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان و متخصص خاک شناسی» انجام داده‌ایم که در ادامه می خوانید.
* وضعیت فعلی خاک های کشاورزی ایران چگونه است؟
چون کشور ما در یک منطقه خشک آب و هوایی قرار گرفته است به جز منطقه شمال، این خاکها یکسری ویژگی های خاص و یکسری محدودیتها دارد؛ از جمله ویژگی‌هایی که خاکهای منطقه خشک دارد این است که خاک های حاصلخیزی هستند البته به شرطی که آب باشد.
از جمله محدودیتهایی هم که این خاک ها دارند در واقع بحث شوری خاک است که چون در منطقه آب کافی وجود ندارد و میزان بارندگی سالیانه ما کم است در نتیجه املاحی که در خاک در اثر عمل هوازدگی تشکیل خاک به وجود می آید، از خاک شسته نمی شود. به همین خاطر در بسیاری از مناطق خاک ها شور است و این یک نوع محدودیت برای کشت و کار محسوب می شود. البته باید با تمهیداتی که اختیار می کنیم بر این مشکل فائق بیاییم.
یکی از عناصری که بسیار مورد نیاز گیاه است و در هوموس هم فراوان است، نیتروژن است و چون خاک های ما مواد آلی یا هوموس ندارند ما مجبوریم این کمبود نیتروژن را با مصرف کودهای شیمیایی برطرف کنیم
از سوی دیگر با توجه به اینکه در برخی جاهای کشور هم با خاک های شور روبه رو هستیم و هم با آب شور، یکی از این کارهای مدیریتی که می توان انجام داد انتخاب ارقام یا گیاهانی است که متحمل شوری هستند.
* از نظر داشتن مواد آلی خاک های کشاورزی ما چه وضعیتی دارد؟
مشکل بعدی که خاک های ما دارد این است که «مواد آلی یا هوموس» کم دارند چون پوشش گیاهی خوبی نداریم، همچنین برگشت بقایای گیاهی به خاک کم است و معمولا از نظر مواد آلی فقیر هستند. لازم است بدانید که یکی از عناصری که بسیار مورد نیاز گیاه است که در هوموس هم فراوان است، نیتروژن است و چون خاک های ما مواد آلی یا هوموس ندارند ما مجبوریم این کمبود نیتروژنی که در خاکها داریم را با مصرف کودهای شیمیایی برطرف کنیم و از این طریق ازت کافی به خاک ها اضافه کنیم وگرنه عملکرد ما کاهش می یابد.
سیب زمینی و پیازهای درشت نشانگر این است که کود زیادی برای آنها استفاده شده و غلظت نیترات در این محصولات می تواند بالا باشد و مصرف مداوم آنها برای سلامت ما می تواند مضر و سرطان زا باشد
* حال این سوال مطرح می شود که در گذشته‌ها که کود شیمیایی نبوده و استفاده نمی شده خاک چگونه این مواد آلی را تامین می کرده است؟
درواقع از زمانی که کشاورزی بوده بشر جایگزین های متفاوتی داشته است؛ به طوری که زارعان و کشاورزان از کودهای دامی یا از فاضلاب خام استفاده می کرده اند و مقداری ازت از این طریق به خاک می رساندند. البته به طور کلی زمین خودش مقداری ازت دارد و از مقدار کم بقایای گیاهی که به خاک می رسد استفاده می کند و مقداری ازت برای یک سیکل طبیعی و پوشش معمولی تولید می شود. اما اگر بخواهیم برداشت زیاد کنیم، عملکردهای بالا داشته باشیم و مدام زمین را زیر کشت ببریم این نیتروژن اصلا کافی نیست و ما مجبور هستیم کودهای شیمیایی استفاده کنیم.
بنابراین الان نه تنها در کشور ما بلکه در همه کشورهای دیگر ۵۰ درصد افزایش عملکردشان را در قرنهای اخیر مدیون مصرف کودهای شیمیایی است وگرنه نمی توانیم برای دنیا غذا تولید کنیم.
مساله اساسی اینجا است که باید بدانیم کودهای شیمیایی به خودی خود بد نیستند پس اگر به صورت متعادل مصرف کنیم و در محیط زیست ایجاد آلودگی نکنیم هم عملکرد خوبی می توانیم داشته باشیم و هم می‌توانیم محصول سالم تولید کنیم. در کشور ما و مخصوصا در قسمت‌های خشک کشور اگر کود نیتروژنه را حذف کنیم شاید عملکرد ما به یک دوم هم کاهش یابد بنابراین مجبور هستیم برای تامین نیتروژن کودهای شیمیایی مصرف کنیم.
در فصل بهار که آب های سطحی را داریم زمین های کشاورزی را می شوید و به رودخانه می ریزد و باعث رشد بیش از حد گیاهان آبزی می شود و به تبع آن این گیاهان اکسیژن آب را مصرف می کنند و باعث مرگ ماهیان می گردند
* با این تفاسیر در دیگر کشورها وضعیت مصرف کودهای شیمیایی چگونه است؟
در کلیه کشورهای جهان هم همین وضعیت وجود دارد؛ یعنی دو عامل باعث افزایش عملکرد شده است که می‌توانند برای دنیا غذا تولید کنند. یکی انتخاب ارقام پرمحصول است به طوری که یک بوته گوجه فرنگی در گذشته حدود یک کیلوگرم محصول می داد و الان حداقل ۱۰ کیلوگرم گوجه فرنگی تولید می کند.
از سوی دیگر عامل بعدی کودهای شیمیایی است که باعث افزایش عملکرد در سطح جهانی شده است. متاسفانه برخی مواقع افراط در مصرف کودهای شیمیایی و غلط مصرف کردن کود باعث آلودگی های زیست محیطی و پایین آمدن کیفیت محصول و حتی نامطلوب شدن محصول برای مصرف می شود.
*استفاده بی رویه و غیراستاندارد از کودهای شیمیایی چه آلودگی هایی ایجاد می کند؟
وقتی این کودهای شیمیایی و به خصوص کودهای شیمیایی ازته را به خاک می دهیم، بر اثر فعالیت های میکروبی یکسری تغییرات در خاک ایجاد می کند. یکی از تغییرات اساسی که ایجاد می کنند این است که محصول عمده‌ای که از این کود نیتروژنه تولید می‌شود نیترات است و نیترات ماده‌ای است که بسیار راحت شسته می شود در حالی که غلظت‌های بالای آن در آب شرب باعث ایجاد سرطان می شود و همچنین برای مصرف کودکان زیر ۶ ماه بسیار خطرناک است.
از سوی دیگر مصرف زیاد این کودها در اراضی کشاورزی باعث می شود در اثر آبیاری های سنگین شسته شوند و وارد آب های زیرزمینی شود. ما نیز از این آب های زیرزمینی به عنوان آب شرب استفاده می کنیم در حالی که وقتی غلظت نیترات در آب شرب بالا باشد، قابلیت استفاده ندارد.
علاوه بر این در فصل بهار هم که آب های سطحی را داریم این زمین های کشاورزی را می شوید و به رودخانه می ریزد و باعث رشد بیش از حد گیاهان آبزی می شود و تبع آن این گیاهان اکسیژن آب را مصرف می کنند و باعث مرگ ماهیان می گردند. همچنین باعث آلودگی منابع آب سطحی مثل آب رودخانه ها می شود بنابراین این موارد از جمله مشکلاتی است که برای محیط زیست و انسانها ایجاد می کند.
علاوه بر این مشکل بعدی که مصرف زیاد کودهای نیتروژنه ایجاد می کند این است که وقتی غلظت نیترات در خاک بالا باشد گیاهان غلظت بالایی از آن جذب می کنند و مقداری از آن را استفاده می کنند و مازاد نیترات را در سلول های خود نگه می دارند. به این ترتیب اگرچه این نیترات مازاد برای گیاه کشنده نیست اما ما که این محصولات حاوی نیترات بالا همچون سبزیجات و میوه ها را می خوریم برای سلامتی ما مضر است و می تواند باعث سرطان مری، معده و دستگاه گوارش شود.
جالب است بدانید سیب زمینی و پیازهای درشت نشانگر این است که کود زیادی برای آنها استفاده شده و غلظت نیترات در این محصولات می تواند بالا باشد و مصرف مداوم آنها برای سلامت ما می تواند مضر و سرطان زا باشد.
وقتی غلظت نیترات در خاک بالا باشد گیاهان غلظت بالایی از آن جذب می کنند و مقداری از آن را استفاده می کنند و مازاد نیترات را در سلول های خود نگه می دارند
*با توجه به آسیب‌هایی که به خاک های کشاورزی وارد شده است و تخریب هایی ایجاد کرده است اگر بخواهیم خاک را بهبود بدهیم چه اقداماتی باید انجام بدهیم؟
در حال حاضر زمین های ما دو مشکل اساسی دارند؛ یکی اینکه مردم فکر می کنند وقتی کود شیمیایی مصرف می کنند دیگر به کودهای دامی و بقایای گیاهی و مواد آلی نیاز نیست که این فکری کاملا اشتباه است. در گذشته که کود شیمیایی نبود مردم برای رشد بهتر محصول و عملکرد بیشتر کودهای دامی استفاده می‌کردند و آن موقع وضع زمین های ما بهتر بود. اما از روزی که کودهای شیمیایی روی کار آمده چون کودهای تمیزی هستند و کار کردن با آنها هم راحت است در نتیجه مردم مجبور نبودند کودهای دامی به زمین بدهند و از آن زمان به بعد خصوصیات خاک های ما بسیار نامطلوب شده است.
بنابراین در این شرایط بهترین کار برای بهبود خاک این است که کودهای دامی، بقایای گیاهی و کودهای شیمیایی، را به صورت توام استفاده کنیم که هم مواد غذایی تامین شود و هم به وسیله این بقایای گیاهی باعث بهبود خصوصیات خاک می گردد و این باعث می شود که عملکرد بسیار بیشتر از مصرف جداگانه هرکدام بالا برود.
ما متاسفانه فراموش کرده‌ایم کودهای دامی و بقایای گیاهی به خاک بدهیم به همین خاطر خاکهای ما بسیار سخت و محکم هستند؛ یعنی حتی با کلنگ ۲۰ سانتی متر خاک به راحتی کنده نمی شود پس چگونه انتظار داریم ریشه بتواند در این خاک به این سفتی و سختی فرو برود؟ بنابراین الان اصلی ترین مشکل خاکهای ما کمبود مواد آلی و بسیار سخت و محکم بودنشان است در صورتی که در کشورهای پیشرفته به راحتی و با دست زمین های کشاورزی کنده می شود چون بسیار پوک، نرم و نفوذ پذیر هستند. دلیلش هم این است که در آنجا بقایای گیاهان زیاد در خاکها استفاده می شود.
بهترین کار برای بهبود خاک این است که کودهای دامی، بقایای گیاهی و کودهای شیمیایی، را به صورت توام استفاده کنیم که هم مواد غذایی تامین شود و هم به وسیله این بقایای گیاهی باعث بهبود خصوصیات خاک می گردد
با تمام این تفاسیر می توان گفت یکی از راه هایی که می توانیم خصوصیات خاک را بهبود بدهیم این است که دادن کودهای دامی و برگرداندن ضایعات کشاورزی به خاک را فراموش نکنیم.
علاوه بر این یکی از کارهای اشتباه دیگری که کشاورزان انجام می‌دهند سوزاندن زمین های کشاورزی برای از بین بردن علفهای هرز است. به این طریق بقایای گیاهی که باید وارد خاک و تبدیل به هوموس گردد سوخته و تبدیل به گاز کربنیک می شود و به هوا می رود پس در اینجا نه تنها زمین متضرر می شود بلکه باعث افزایش غلظت گاز کربنیک در هوا و گرم شدن کره زمین می شود.
نظر شما