توافق تهران و کابل برای تسهیل ترانزیت کالا؛ خط ریلی خواف-هرات نقطه پیوند چین به اروپا از مسیر ایران

بازار؛ گروه بین الملل: اخیرا محمد مهدی جوانمرد قصاب مشاور اقتصادی نماینده ویژه رییس جمهور در امور افغانستان از توافق تهران و کابل برای تسهیل ترانزیت کالا خبر داده است، امری که در صورت تداوم می تواند افغانستان محصور در خشکی را به عنوان یک بازار مصرفی پرسود برای ایران حفظ کند.

افغانستان علاوه بر هم‌جواری و اشتراکات فرهنگی و مذهبی و فرهنگی با ایران به لحاظ ژئوپلتیکی از جایگاهی برخوردار است که سوای منطقه غرب آسیا (خاورمیانه) بر مناطق مهمی همچون آسیای مرکزی و آسیای جنوبی و همچنین محیط امنیتی چین و روسیه، هم‌پوشانی دارد. محصور بودن افغانستان در خشکی و مرز مشترک نهصد کیلومتری آن با ایران سبب شده است مرزهای شرقی ایران یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های دو طرفه تبادلات انسانی، اقتصادی_فرهنگی، برای دو کشور باشد، هرچند که این این مرزها در طول سال‌ها یکی از مهم‌ترین چالش‌های امنیتی در خصوص قاچاق انسان و مواد مخدر بوده است. افزون بر این، تحولات دو ساله اخیر افغانستان و روی کار آمدن مجدد طالبان در صحنه شطرنج افغانستان، نیز سبب سرازیر شدن افغان‌های بسیاری به سوی مرزهای ایران گشته است که همچنان ادامه دارد.

از سوی دیگر بندر چابهار از بهترین فرصت‌های اقتصادی_تجاری ایران با افغانستان برای دسترسی به آب های آزاد و سایر بازارهای جهانی است تا منابع طبیعی و سنگ های قیمتی خود را به کشورهای مقصد عرضه کند.

نگاهی به تجارت ایران و افغانستان

در حال حاضر محصولات روغنی، مصالح ساختمانی، فولاد، آهن، ماشین آلات، مخصولات پلاستیکی، اقلام پزشکی، روغن های حیوانی و ظروف شیشه ای از مهم ترین اقلام صادراتی ایران به افغانستان است.

اهمیت کریدور واخان برای اتصال ایران به چین از مسیر افغانستان

افغانستان از موقعیت سرزمینی و ظرفیت بسیار مناسبی برای شکل دادن به ارتباطات تجاری میان شرق و غرب برخوردار است. در همین راستا، کریدور واخان یکی از مناطقی است که می‌تواند مانند گذشته‌های دور، ظرفیت ویژه‌ی جغرافیایی افغانستان را بالفعل کند. کریدور واخان در حدود ۶۰۰ کیلومتری شرق شهر مزار شریف قرار دارد. این نوار باریک زمینی به طول ۳۵۰ کیلومتر در منطقه بدخشان، محل به هم رسیدن سه رشته کوه بزرگ جهان، یعنی هندوکش، قراقورم و پامیر است. این منطقه همچنین با پاکستان، چین و تاجیکستان هم مرز است و در مرز راه ابریشم سنتی قرار گرفته است.

کریدور واخان تنها گذرگاهی است که امکان ایجاد اتصال مستقیم میان چین و افغانستان را دارد د و در صورت اتصال دو خط راه آهن ایران و چین به یکدیگر، امکان دسترسی مستقیم چین به چابهار، مدیترانه و شمال آفریقا، بدون گذر از خطوط ریلی عریض آسیای میانه را در آینده‌ ای نزدیک فراهم خواهد شد

کریدور واخان تنها گذرگاهی است که امکان ایجاد اتصال مستقیم میان چین و افغانستان را دارد د و در صورت اتصال دو خط راه آهن ایران و چین به یکدیگر، امکان دسترسی مستقیم چین به چابهار، مدیترانه و شمال آفریقا، بدون گذر از خطوط ریلی عریض آسیای میانه را در آینده‌ ای نزدیک فراهم خواهد شد. افغانستان ۳۰۰ کیلومتر با پاکستان، بیش از ۲۶۰ کیلومتر با تاجیکستان و ۷۴ کیلومتر با چین مرز مشترک دارد. کریدور واخان به مثابه پلی در میان کشورها در مسیر ابریشم ظاهر شده است. منطقه واخان ناحیه ای فاقد چالش های امنیتی است.

ایران تلاش‌های لازم برای ایجاد اتصال ریلی با افغانستان را به صورت رسمی در سال ۲۰۰۶ آغاز کرد که بر اساس آن خطوط راه‌آهن ایران از منطقه خواف به شهر هرات در افغانستان متصل می‌شد. این خط ریلی در حال حاضر امکان اتصال میان خواف و روزنک در افغانستان را فراهم کرده است. علیرغم اینکه طرح ریزی این مسیر بر اساس ایده‌ی کریدور ۵ کشور(Five Nations Railway Corridor) یعنی اتصال ایران به چین از مسیر افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان شکل گرفته است، اما با توجه به کندی پیشرفت این کریدور ۲۱۰۰ کیلومتری و مشکلات موجود برای تکمیل آن، می‌توان ایده‌های جدیدتری را برای ایجاد اتصال ریلی مستقیم میان ایران و چین از طریق افغانستان پیشنهاد داد.

در صورت توسعه‌ی خط ریلی خواف-هرات تا کابل و همچنین ایجاد دسترسی ریلی به چین از طریق کریدور واخان، افغانستان تبدیل به کشوری در قلب آسیا خواهد شد که در آن شرق و غرب به وسیله‌ یک خط آهن سراسری پیوند می‌خورند و این امر نقطه‌ عطفی در تاریخ آسیا خواهد بود چرا که معادلات مختلف تجاری، سیاسی و فرهنگی در منطقه آسیا از این پروژه متاثر خواهند شد.

در حل حاضر افغانستان به دنبال راه‌های تجاری جایگزین برای محدود کردن وابستگی خود به پاکستان بوده و ایران به عنوان یکی از گزینه‌های بالقوه در این موضوع است. این امر برای در نظر گرفتن تدوام زنجیره تامین تاجران از افغانستان تا چابهار، نقش حیاتی دارد. در سفر آبان ماه سخنگوی طالبان ذبیح الله مجاهد به ایران، طالبان از آمادگی خود برای در اختیار قرار دادن دره واخان برای برقراری روابط تجاری و اقتصادی مستقیم بین ایران و چین خبر داد.

به علاوه، این کریدور به معنای مسیر مستقیم از ایران به چین و احتمال صادرات گاز است. طی این دیدار طرفین توافق کردند که گروه‌های مشترکی را برای تسریع در کار زمینی و عملی در این راستا ایجاد کنند. طالبان همچنین آماده اتصال ایران به ازبکستان از طریق خاک افغانستان و همچنین گسترش پروژه راه آهن در این مسیر تا کریدور واخان است. به گفته مجاهد، در پی دیدار با رهبران ایران، توافقاتی برای افزایش صادرات و واردات افغانستان از طریق بندر چابهار ایران صورت گرفته است.

ایجاد ارتباط ریلی مستقیم با چین ایران را تبدیل به کشوری اثرگذار در جریان ترانزیت آفرواوراسیا خواهد کرد و از این کشور پلی برای دستیابی به مدیترانه، شمال آفریقا و اروپا خواهد ساخت. همچنین این خط ریلی به عنوان یک کریدور توسعه‌ای امنیت و ثبات را برای افغانستان به همراه خواهد آورد و در آینده نزدیک ظرفیت‌های لازم برای شکل دادن به یک اتحاد استراتژیک میان چین، ایران، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان در قلب آسیا را ایجاد خواهد کرد. امری که به معنای کم‌رنگ تر شدن توان قدرت‌های غربی برای بازیگری در قلب آسیا به منظور تحت تاثیر قرار دادن چین، روسیه و ایران است. بر اساس دیدگاه برخی از تحلیل‌گران چینی در صورت شکل‌گیری چنین اتحادی با محوریت ایران، پاکستان و افغانستان در قلب آسیا، یک جزیره‌ی ثبات در منطقه شکل خواهد گرفت که در نهایت موجب از بین رفتن توان آمریکا و محور غربی برای تقابل با روسیه و چین در این منطقه می‌شود.

بنابراین می‌توان دریافت که استفاده از ابزار کریدورهای توسعه‌ای و طرح ریزی پروژه‌هایی نظیر اتصال ریلی مستقیم ایران و چین از طریق افغانستان علاوه بر تاثیر گذاری در روندهای ژئواکونومیک آسیا، از ابعاد ژئوپلیتیکی نیز برخودار است و می‌تواند موجب ورود کشورهای پهنه‌ی آسیا به مرحله‌ای جدید از اتحاد با استفاده از ابزار کریدورهای توسعه‌ای شود.

با توجه به سرمایه‌گذاری وسیعی که در حوزه روابط ایران و چین صورت گرفته است و نمونه بارز آن مفاهمه‌نامه بلندمدتی است که از آن به‌عنوان قرارداد ۲۵ساله ایران و چین یاد می‌شود، این امکان برای جمهوری اسلامی وجود دارد که برای تأمین منافع دو کشور رایزنیهای مقدماتی را با طرف چینی داشته باشد.

راه اندازی مجدد خط ریلی خواف-هرات تحولی جدید در مناسبات دو همسایه

راه‌اندازی مجدد خط‌آهن خواف - هرات افزون بر سودمندی قابل توجه برای اقتصاد ایران، افغانستان را از انزوای جغرافیایی و در نتیجه احیای این مسیر برای اقتصاد کشور همسایه بسیار ضروری و حتی حیاتی بوده است.

طرح راهبردی راه‌آهن خواف در شرق ایران به هرات در غرب افغانستان، قطعه ای مهم از جورچین ارتباطی میان کشورهای منطقه است که اجرای آن از سال ۱۳۸۶ کلید خورد تا مسیر ریلی خواف واقع در ۲۶۷ کیلومتری جنوب شرقی مشهد را در قالب خط آهنی به طول حدود ۲۲۰ کیلومتر به شهر هرات در شمال غرب افغانستان پیوند دهد. تیرماه سال جاری با ورود نخستین محموله باری از این مسیر ریلی به افغانستان، دورنمای مثبتی از تغییر جغرافیای اقتصادی (ژئواکونومیک) منطقه به نفع کشورهای غرب آسیا رقم خورد. تیرماه سال جاری این خط ریلی در مراسمی با حضور مقام های طالبان و ایران رسما افتتاح شد و روند انتقال کالا به صورت رسمی در آن آغاز شده است.

خط ریلی خواف-هرات هم اکنون برای استفاده در زمینه صادرات و حمل بار به ظرفیت سالانه حدود ۶ میلیون تن فعال است و می تواند برای صادرات مواد معدنی افغانستان خصوصا در زمینه سنگ آهن و ذغال سنگ به عنوان مواد اولیه مورد نیاز برای ایران مورد استفاده قرار گیرد

گفته می شود این خط ریلی، که هم اکنون برای استفاده در زمینه صادرات و حمل بار به ظرفیت سالانه حدود ۶ میلیون تن فعال است و می تواند برای صادرات مواد معدنی افغانستان خصوصا در زمینه سنگ آهن و ذغال سنگ به عنوان مواد اولیه مورد نیاز برای ایران مورد استفاده قرار گیرد. از طرفی این خط آهن، دسترسی ارتباطی بازرگانان افغان به بندر چابهار ایران را فراهم می کند و آنان می توانند کالاهای مورد نیاز خود را با قطار از بندر چابهار به هرات منتقل کنند. هم چنین با راه اندازی کامل این مسیر ریلی کالای چینی از مرزهای شمالی افغانستان تا ایستگاه راه آهن روزنک در هرات با کامیون منتقل شده و سپس از طریق این خط ریلی و خط آهن سراسری ایران به مقاصد مختلف در ایران و بنادر و مرزهای مختلف منتقل می شود.

این مسیر ریلی پیش تر در آذرماه سال ۱۳۹۹ بهره‌برداری شد و بهمن ماه همان سال با تشکیل کمیسیون تحویل موقت، قطعه سوم راه‌آهن خواف- هرات حدفاصل ایستگاه شمتیغ تا ایستگاه روزنک به طول ۶۲ کیلومترتحویل اداره کل خط آهن دولتی افغانستان شد؛ اما در زمان تغییرات سیاسی در این کشور بخش‌هایی از محور و ایستگاه روزنک دچار خسارات تخریبی و سرقت شد و در نتیجه عملیات اجرایی در باقی‌مانده مسیر ممکن نبود.

این خط ریلی تکمیل‌کننده مسیری ۲۱۰۰ کیلومتری در کریدور ریلی شرق به غرب جهان از چین، افغانستان و ایران به اروپا است و افغانستان را که کشوری محصور در خشکی و بدون دسترسی به آب‌های آزاد جهان است، به شبکه ریلی و بنادر جنوبی ایران متصل کرده و از مسیری امن برای ارتباط با اروپا برخوردار می‌کند. این خط ریلی برای تجارت ایران و افغانستان راهبردی است و سالانه ظرفیت جابه‌جایی ۵ میلیون تن کالا و یک میلیون مسافر را میان دو کشور ایجاد می‌کند.

جمع بندی
به طور قطع جمهوری اسلامی در فضای افغانستان و تحولات آن، محذورات و مقدورات منحصر به فرد خودش را دارد که سایر کشورها از آن بی‌بهره‌اند. اما الزام اصلی ایران در خصوص افغانستان استفاده حداکثری از فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود برای تهران در این کشور همسایه چه به لحاظ تجاری و چه ترانزیتی و لجستیکی است.

در همین راستا علاوه بر حل مشکلات فعلی در بازارچه های مرزی و حل مشکلات ترانزیت جاده ای، اولویت نخست برای ایران راه اندازی کامل خط ریلی خواف-هرات است تا به این ترتیب ایران بتواند وزنه لجستیکی خود را به عنوان قلب تپنده مسیر چین به اروپا پررنگ تر کند.