بازار؛ گروه بین الملل: کشور تاجیکستان به عنوان جامعه هدف مهمی به لحاظ کالایی و خدمات فنی-مهندسی برای ایران محسوب می شود و تولید انرژی‌های پاک با تکیه بر پتانسیل های آبی در تاجیکستان، تولید و صادرات انرژی های فسیلی، ترانزیت و گردشگری و کشاورزی از مهم ترین زمینه های همکاری و سرمایه گذاری مشترک شرکت های ایرانی و تاجیک خواهد بود.
تاجیکستان ده میلیون نفری براساس اطلاعات نشریه فوکوس اکونومیکس، تولید ناخالص داخلی برابر با ۱۰.۵ میلیارد دلار دارد و طی ۵ سال گذشته تاجیکستان شرایط رشد اقتصادی را تجربه کرده و در سال ۲۰۲۲ شاخص رشد اقتصادی آن به ۸ درصد رسیده است. به رغم رشد نرخ تورم تاجیکستان در سال های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ و رسیدن به ۹ درصد، در سال ۲۰۲۲ با کاهش ۲.۴ درصدی نرخ تورم، این شاخص به ۶.۶ درصد رسیده است. تراز تجاری اقتصاد تاجیکستان هم‌اکنون منفی ۳ میلیارد دلار برآورد شده است. از سال ۲۰۱۸ سرمایه‌گذاری خارجی در تاجیکستان رونق گرفته و طی ۶ سال اخیر ۱.۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب توسعه زیرساخت تاجیکستان شده است.
ایران از زمان به استقلال رسیدن تاجیکستان در تمامی حوزه ها نقش مؤثری در حمایت از تاجیکستان داشته است و این نقش میانجی گرایانه ایران در پایان دادن به درگیری ها و بحران داخلی در تاجیکستان روابط دو کشور را در پایان دهه هشتاد خورشیدی به اوج خود رساند. در این سال ها جمهوری اسلامی ایران با مشارکت در استراتژی توسعه ملی تاجیکستان در حوزه هایی نظیر تأمین استقلال انرژی، رهایی از بن‌بست ارتباطاتی و امنیت غذایی، سرمایه گذاری های قابل‌توجهی داشته است.
یکی از مهم ترین سرمایه گذاری های ایران در تاجیکستان، اجرای پروژه های موفقی از جمله احداث نیروگاه برقابی (سنگ و توده ۲) و هم چنین تونل انزاب (استقلال) است که امروزه از آن ها به‌عنوان نمادهای همکاری دوجانبه ایران و تاجیکستان یاد می شود
یکی از مهم ترین سرمایه گذاری های ایران در این کشور هم زبان، اجرای پروژه های موفقی ازجمله احداث نیروگاه برقابی (سنگ و توده ۲) و هم چنین تونل انزاب (استقلال) است که امروزه از آن ها به‌عنوان نمادهای همکاری دوجانبه ایران و تاجیکستان یاد می شود. اما در دهه نود خورشیدی، روابط تهران–دوشنبه با بروز مسایلی چون حمایت حمایت ایران از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به سردی گرایید و حتی در آن زمان تاجیکستان از عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نیروگاه سنگ توده خودداری کرد.
البته با گذشت زمان و تلاش ایران برای اجرای دیپلماسی تنش زدایی، طی سال های اخیر بار دیگر مقامات تهران و دوشنبه همکاری‌های دوجانبه را از سر گرفتند. افزون بر این، از زمان آغاز به کار دولت سیزدهم بر اساس آمار رسمی مسیر توسعه مبادلات تجاری دوجانبه هموارتر شده است.
نقشه تجارت ایران و تاجیکستان
بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی، بیشترین صادرات ایران به تاجیکستان شامل محصولات کشاورزی و مواد غذایی است و این در حالی است که با توجه به ضعف منابع آبی در ایران و ذخایر آبی بسیار قابل توجه در تاجیکستان و عدم توانایی این کشور در اجرای سیستم های آبیاری و زهکشی و فقدان دانش فنی زراعی موضوع کشت فراسرزمینی می تواند در کانون توجه دو طرف قرار گیرد.
عمده اقلام صادراتی ایران به کشور تاجیکستان شامل پلی‌اتیلن، کلرو وینیل، رنگ و رزین، دارو، شوینده‌ها، لوله و شلنگ، مصالح ساختمانی، شیرینی و شکلات، نخ‌های پروپیلن و عمده اقلام وارداتی از آن کشور، مواد اولیه و واسطه‌ای برای بخش تولید مانند پنبه، پیله کرم ابریشم، نخ‌های پنبه‌ای، کاغذ و مقوا می باشد.
پنج قلم کالای اول صادراتی ایران به تاجیکستان نیز شامل میله‌های آهنی یا فولادی گرم نورد شده، میوه و خشکبار، رنگ، کامپاند پلی اتیلن ویژه روکش سیم و کابل و کف پوش است.
طی هفت ماهه سال جاری واردات ایران از تاجیکستان حدود ۳۵ میلیون دلار و صادرات ایران به این کشور ۱۳۳ میلیون دلار بوده است. حجم تجارت ایران و تاجیکستان در سال ۱۴۰۱ حدود ۲۴۰ میلیون دلار بوده است و این رقم در سال پیش از آن ۱۳۰ میلیون دلار بوده که ۹۱ میلیون دلار آن صادرات ایران به این کشور بوده است. تجارت دو کشور در سال ۹۹ رقمی ناچیز و حدود ۲۳ میلیون دلار بوده است.
هم چنین در سال جاری صادرات تراکتور ایرانی به تاجیکستان نسبت به سال گذشته افزایش ۲۰ درصدی داشته است. ایران پیش تر نمایشگاهی با هدف عرضه انواع ماشین آلات کشاورزی در کشورهای آسیای میانه برگزار کرده بود. البته مهم ترین رقبای ایران در ماشین آلات کشاورزی تاجیکستان بلاروس، ترکیه، چین، ازبکستان، هندوستان و پاکستان هستند.
بر اساس اطلاعات پایگاه آماری OEC، طلا بیش ترین حجم صادرات تاجیکستان (حدود ۳۷ درصد) را به خود اختصاص می دهد و عمده آن به قزاقستان، ترکیه، چین و ازبکستان صادر می شود و ایران نیز با ۱.۸ درصد جذب کالا از این کشور در جایگاه هفتم مقاصد صادراتی تاجیکستان قرار دارد. از سوی دیگر بیشترین کالای وارداتی به تاجیکستان مربوط به محصولات الکتریکی و کالاهای مرتبط با بخش انرژی، به‌ویژه برق است و کشورهای چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکیه و هند بیشترین صادرات کالا به تاجیکستان را به خود اختصاص داده‌اند. کالاهای ایرانی نیز با در برگرفتن ۱.۵ درصد بازار کالاهای وارداتی، رتبه هفتم صادرات کالا به تاجیکستان را در اختیار دارد.
کارت طلایی موقعیت جغرافیایی ایران در بازی ژئوپلیتیکی با تاجیکستان
از زمان جنگ روسیه و اوکراین و تحریم های غربی علیه شبکه های مواصلاتی و بنادر روسیه، کشورهای آسیای مرکزی برای دسترسی به اروپا و آب های آزاد توجه خود را بیش از پیش به ایران معطوف کرده اند و تاجیکستان نیز از این قضیه مستثنی نیست. این در حالی است که به عنوان مثال ترکمنستان از طریق مسیر ریلی سرخس-چابهار به بندر چابهار ایران از طریق ریل، متصل می‌شود و تاجیکستان نیز به این ترتیب می تواند پس از گذر از ازبکستان و ترکمنستان و طی مسیری مشابه به آب های گرم آزاد جنوبی ایران دست یابد که این مسیر همان کریدور نستراک(کریدور شمال-جنوب) است.
در مسیر کریدور شمال-جنوب با تحریم روسیه و شکل گیری تدریجی شاخه شرقی این کریدور، همسایگان شرقی دریای خزر نیز به آن اضافه شدند. به صورت سنتی و از زمان حکمرانی اتحاد جماهیر شوروی، راه اتصال بخش شرقی دریای خزر به اروپا، از طریق خاک روسیه فعلی صورت می پذیرفت. چراکه علیرغم پتانسیل بزرگ آسیای مرکزی در تامین مواد اولیه جهان، از غلات گرفته تا فلزات اساسی، اورانیوم و نفت، این کشورها در خشکی محصور بوده و برای اتصال به بازارهای غرب راهی جز خاک روسیه نداشتند.
اما شکل گیری تحریم های غرب علیه مسکو، کشورهایی چون قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان را بر آن داشت تا مسیری جدید و جایگزین روسیه برای اتصال به آب های گرم و بازارهای جهانی پیدا کنند. اگرچه این کشورها در حال حاضر، مشغول به رونق بخشیدن هرچه بیشتر شاخه میانی طرح کمربند و جاده چین (BRI) یا همان کریدور ترانس کاسپین هستند، اما برای اتصال به جنوب نیز باید راهی پیدا کنند.
در همین راستا، بر اساس آمار بانک جهانی روابط اقتصادی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و کشورهای CIS در بخش هایی چون پتروشیمی، گردشگری، انرژی و زیرساخت رو به افزایش است و حجم تجاری میان دو منطقه طی چهار سال اخیر بیش از ۲۴ درصد رشد داشته و به بالای ۴ میلیارد دلار رسیده است. هم چنین کشورهای این کشورها با مجموع جمعیت ۲۸۲ میلیون نفری و برخورداری از رشد بالای اقتصادی، به عنوان یکی از بازارهای مهم برای شورای همکاری خلیج فارس محسوب می شوند. همچنین بیش از ۲۵ درصد از گردشگران خارجی کشور امارات به عنوان هاب گردشگری خلیج فارس را اتباع منطقه CIS تشکیل می دهند.
با توجه به اهمیت رو به فزون و متقابل خلیج فارس و آسیای میانه برای یکدیگر، این دو منطقه نیاز مبرمی به یک پل اتصال ایمن برای تجارت و گردشگری دارند و با توجه به معافیت بندر چابهار از تحریم های ایالات متحده (به دلیل سرمایه گذاری هند در این بندر) به نظر می رسد ایران از موقعیت طلایی برای اتصال ایمن و مقرون به صرفه این دو منطقه به یکدیگر برخوردار باشد
بنابراین با توجه به اهمیت رو به فزون و متقابل خلیج فارس و آسیای میانه برای یکدیگر، این دو منطقه نیاز مبرمی به یک پل اتصال ایمن برای تجارت و گردشگری دارند و با توجه به معافیت بندر چابهار از تحریم های ایالات متحده (به دلیل سرمایه گذاری هند در این بندر) به نظر می رسد ایران از موقعیت طلایی برای اتصال ایمن و مقرون به صرفه این دو منطقه به یکدیگر برخوردار باشد و اهمیت این موضوع تا حدی است که چندی پیش وزارت حمل و نقل تاجیکستان در گزارشی به اهمیت بندر «چابهار» با هدف دسترسی به اقیانوس هند پرداخته بود.
چابهار بزرگترین بندر واقع در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان و در ساحل خلیج عمان است. اهمیت راهبردی این بندر دسترسی مستقیم به اقیانوس هند است و مرز آن از خط ساحلی ۴ قاره عبور می کند: از جنوب - قطب جنوب، مرز شرقی - ساحل استرالیا، مرز غربی - ساحل آفریقا و از شمال - آسیا.
در حال حاضر ۱۶ کشور آسیایی به اقیانوس هند دسترسی دارند: هند، بنگلادش، اسرائیل، یمن، اردن، ایران، عراق، قطر، کویت، میانمار، مالزی، عمان، امارات متحده عربی، پاکستان، تایلند و عربستان سعودی. هم چنین تاجیکستان از مسیر کریدور چندوجهی بین المللی «چین- تاجیکستان- ازبکستان- ترکمنستان- ایران- ترکیه- اروپا» قادر خواهد بود از طریق بندر «چابهار» به اقیانوس هند راه یابد.
اما در این میان، تاجیکستان به دلیل موقعیت استراتژیک خود در آسیای مرکزی، هم مرز با افغانستان، چین، قرقیزستان و ازبکستان، اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک مهمی برای نظام روابط بین الملل دارد. با توجه به اینکه تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی است که زبان و فرهنگ فارسی مشترکی با ایران دارد، تهران ممکن است از آن برای حفظ موقعیت و نقش تاثیرگذار خود در منطقه استفاده کند.
تهاتر منابع معدنی و دانش فنی گزینه ای مطلوب برای تهران و دوشنبه
تاجیکستان علاوه بر شرایط اقتصادی، یک کشور با منابع آبی متعدد است و به عنوان منبع آبی آسیای میانه شناخته می‌شود. در این راستا بیشترین جذب سرمایه‌گذاری و بدهی خارجی تاجیک‌ها مرتبط با توسعه زیرساخت سدسازی و نیروگاه‌های برقابی است. توسعه سرمایه‌گذاری ایران در زیرساخت های سدسازی و نیروگاه های برقابی تاجیکستان با اتکا به توانمندی داخلی در کنار استفاده از شیوه بازپرداخت تهاتری می تواند زمینه رشد اقتصادی دو کشور را فراهم کند. نگاهی به اقتصاد تاجیکستان و توانمندی ایران در توسعه زیرساخت برقابی بیانگر آن است که ایران می‌تواند در قبال صادرات خدمات مهندسی برای توسعه سدها و نیرگاه های برقابی از منابع معدنی تاجیکستان از جمله طلا و آلومینیوم استفاده کند.
تاجیکستان با جایگزینی توسعه نیروگاه‌های برقابی و سدهای خود به ایران به جای وام های خارجی، می‌تواند از منابع معدنی خود از جمله طلا، روی، سرب و آلومینیوم در کنار آنتیموان نسبت به بازپرداخت سرمایه‌گذاری ایران در کشور خود اقدام کرده و به این طریق سهم بدهی خارجی در اقتصاد خود را کاهش دهد
در این راستا، تاجیکستان با جایگزینی توسعه نیروگاه‌های برقابی و سدهای خود به ایران به جای وام های خارجی، می‌تواند از منابع معدنی خود از جمله طلا، روی، سرب و آلومینیوم در کنار آنتیموان نسبت به بازپرداخت سرمایه‌گذاری ایران در کشور خود اقدام کرده و به این طریق سهم بدهی خارجی در اقتصاد خود را کاهش دهد.
ایران پیش تر حضور فعالی در بخش صنعتی و نیروگاهی تاجیکستان داشته و بزرگ ترین سد و نیروگاه برقابی جهان با ۳۳۰ متر ارتفاع، گنجایش ذخیره سازی ۱۴ میلیارد متر مکعب آب، ۱۰۰ کیلومتر تونل و ظرفیت تولید برق ۳۶۰۰ مگاوات در تاجیکستان با مشارکت شرکت های خارجی و ۵ شرکت مهندسی و فنی ایرانی راه اندازی شده است. نیروگاه راغون در تاجیکستان نیز یکی دیگر از موارد مشارکت صنعتی تهران و دوشنبه است.
برای همیشه با هم؟
ظهور معادلات ژئوپلیتیکی جدید در اوراسیا و جنگ روسیه و اوکراین، کشورهای آسیای مرکزی از جمله تاجیکستان را به سمت توسعه تعاملات اقتصادی و لجستیکی بیش تر با ایران سوق داده است. هم چنین درگیری های تاجیکستان با همسایه شرقی خود قرقیزستان، دوشنبه را بر آن داشت تا برای تامین امنیت خود به ایران رو آورد که نمونه بارز آن افتتاح کارخانه پهپاد "ابابیل ۲" در این کشور بود. سفر امامعلی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان به ایران پس از ۹ سال روابط تیره در بهار سال گذشته نیز موید چرخش تاجیکستان به ایران است. تاجیکستان پیش از این یکی از مخالفان اصلی پیوستن ایران به شانگهای بوده است.
بنابراین به رغم برخی اختلافات میان دو کشور در برخی برهه های زمانی، به نظر می رسد تاجیکستان در مقطع کنونی برای تامین امنیت خود و دسترسی به آب های آزاد نیاز به ایران دارد و قادر به نادیده گرفتن این نیاز نیست و تعاملات دو کشور چه به لحاظ سیاسی و چه اقتصادی در ریل توسعه است.
نظر شما