بازار؛ گروه بین الملل: ترکمنستان به عنوان دروازه ورود ایران به آسیای میانه به‌شمار می آید که به جز کشاورزی، دامپروری و منابع نفت و گاز و معدن در حوزه های مختلف صنعتی، زیرساخت و انرژی از عقب ماندگی رنج می برد و بخش عمده ای از نیازهای خود در این زمینه را از کانال واردات تامین می کند و بدینسان می‌تواند فرصتی طلایی برای توسعه تجارت خارجی ایران در ناحیه دریای خزر باشد.
روابط ایران و ترکمنستان از زمان استقلال این کشور مسیری دوستانه را طی کرده و تنها در چند سال اخیر، به دلیل مسایلی چون محدودیت های ناشی از تحریم ها علیه ایران و بدهی‌های گازی ایران به این کشور بعضا با چالش هایی مواجه شده است.
ترکمنستان تنها جمهوری مسلمان نشین آسیای مرکزی است که مرز آبی و خشکی ۱۲۰۰ کیلومتری با ایران دارد. علاقه مندی ایران به خرید گاز از ترکمنستان و مسیر ترانزیت برای انتقال گاز این کشور به اروپا، مورد توجه دولتمردان ترکمن قرار دارد. هم چنین ایران یک شریک تجاری قابل اتکا و تامین کننده نیازهای ترکمنستان (خصوصا صنایع سبک، مواد غذایی، فلزات، محصولات شیمیایی و ...) به شمار می آید. علاوه بر این، عامل حمل و نقل و ارتباطات هم در روابط دو کشور تاثیرگذار است. عدم دسترسی ترکمنستان به آب های آزاد، سبب پرنگ شدن اهمیت ژئواستراتژیک ایران برای ترکمنستان شده است و در همین راستا خط آهن مشهد- سرخس- تجن که در سال 1374 افتتاح شد و خط آهن در دست ساخت زاهدان-چابهار گامی مهم در جهت توسعه ارتباطات و تجارت بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه ترکمنستان خواهد بود.
هم چنین توانمندی ایران در تولید فرآورده های نفتی و فرایندهای پالایشی دست برتر را برای کشور فراهم می کند تا با بازاریابی و بازارسازی مشتقات نفتی خود در ترکمنستان ارزآوری قابل توجهی در دوره جنگ اقتصادی داشته باشد
ترکمنستان به جز ذخایر نفت و گاز در زمره ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده پنبه در جهان است و سالانه حجم قابل توجهی پنبه به بازار مصرف عرضه می‌کند. هم چنین فعالیت قابل توجه کشاورزی و ذخایر آبی مناسب آن را به تولید کننده مهم گندم تبدیل کرده است. هم چنین توانمندی ایران در تولید فرآورده های نفتی و فرایندهای پالایشی دست برتر را برای کشور فراهم می کند تا با بازاریابی و بازارسازی مشتقات نفتی خود در ترکمنستان ارزآوری قابل توجهی در دوره جنگ اقتصادی داشته باشد. جواد اوجی وزیر نفت ایران هم در سفر اخیر خود به ترکمنستان خواستار افزایش همکاری میان دو کشور در حوزه نفت و فرآورده های نفتی شده است.
در پی همه گیری ویروس کرونا، سخت گیری های بیش از حد ترکمنستان سبب کاهش شدید تجارت و ترانزیت ایران با این کشور شد. اما پس از پایان یافتن بیماری کرونا، ترانزیت زمینی ایران از این کشور روند نرمالی را طی می کند. هم چنین، ترکمنستان مهر ماه گذشته برای نشان دادن حسن نیت خود برای تجارت با تهران، عوارض سنگین حمل کالای ترانزیتی توسط ایران بر پایه «پیمایش تن کیلومتر» از این مرز زمینی و دیگر مرزها را لغو کرد. همچنین در خرداد 1401 محموله‌ای بزرگ از بنزین ترکمنستان از مسیر ایران و از بندر امام خمینی برای صادرات به مقاصد از پیش تعیین شده بارگیری شد که این نیز خبر مهمی در تعاملات دو کشور محسوب می‌شود.
برآیند تجارت ایران و ترکمنستان طی سال های اخیر
افت روند صادرات و تجارت ایران با ترکمنستان در سال ۱۳۹۶ شروع شد، به طوری که در این سال صادرات با کاهش منفی ۲۳ درصدی به ۴۱۸ میلیون دلار رسیده و با ادامه این روند درسال ۱۳۹۸ به ۳۵۰ میلیون دلاری رسید، اما در سال 99 همه گیری کرونا ضربه محکمی به صادرات ایران به این کشور زد و آن را به رقم ۱۳۷ میلیون دلار تنزل داد. اما از سال 1400 این رقم مجددا افزایش یافته و حجم صادرات ایران به ترکمنستان با رشد ۱۴۴ درصدی به ۳۳۵ میلیون دلار رسید که رقم قابل قبولی بعد از روند ۴ ساله کاهشی به نظر می‌رسد. این رقم در سال قبل 460 میلیون دلار بوده است.
از زمان روی کار آمدن رئیس جمهوری جدید این کشور سردار بردی محمداف که از ماه مارس 2022 آغاز شده است، به نظر می رسد که ترکمنستان در حال تنوع بخشی به مقصدهای صادراتی براساس قابلیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود است و قصد خروج از شرایط کشوری منزوی به لحاظ اقتصادی را دارد و در این میان ایران با دانش فنی خود در حوزه های نفت و گاز و تولید و صادرات فرآورده های پتروشیمی می تواند با دردست گرفتن این بخش از بازار ترکمنستان علاوه بر ارزآوری نسبت به توسعه بازاریابی برای محصولات نفتی و دور زدن تحریم ها در آسیای میانه نیز گام بردارد.
به جز صادرات کالا به ترکمنستان، از مشارکت دوجانبه در زمینه تامین خدمات فنی مهندسی برای این کشور آسیای میانه از سوی ایران نیز نباید غافل شد، هم چنان که ایران پیش‌تر پروژه‌هایی در زمینه‌های جاده‌سازی، مخابرات، واحدهای تولیدی صنعتی، پالایشگاه نفت، احداث خط لوله، انتقال گاز، آب و فاضلاب را با موفقیت در این کشور اجرا کرده و اکنون نیز در حال اجرای پروژه‌های آب و برق در این کشور است. در واقع ایران با اتکا به توانمندی‌های صنعتی خود در حوزه‌های مورد نیاز این کشور می‌تواند علاوه بر ارزآوری، پایگاه اقتصادی خود را در ترکمنستان و حتی آسیای مرکزی تحکیم بخشد.
بر اساس آمار، 50 درصد بازار ترکمنستان در دستان ترکیه و روسیه است. ایران در سال های 2012 و 2013 دومین صادرکننده به ترکمنستان بوده اما به مرور این جایگاه در رقابت با کشورهای دیگر مخصوصاً چین، روسیه و ترکیه از دست رفته به طوری که بر اساس آمارها رتبه صادراتی ایران در سال 2021 به پنجم تنزل پیدا کرده است
بر اساس آمار، 50 درصد بازار ترکمنستان در دستان ترکیه و روسیه است. ایران در سال های 2012 و 2013 دومین صادرکننده به ترکمنستان بوده اما به مرور این جایگاه در رقابت با کشورهای دیگر مخصوصاً چین، روسیه و ترکیه از دست رفته به طوری که بر اساس آمارها رتبه صادراتی ایران در سال 2021 به پنجم تنزل پیدا کرده است.
به طور کلی کارشناسان و صادرکنندگان ایرانی نیز معتقدند که در سال‌های اخیر با عقبگرد صادراتی ایران به ترکمنستان که روند آن از سال 1396 آغاز شده، باعث شده بخشی از بازار این کشور به دست ترکیه و روسیه بیفتد. البته هر چند با نگاه مثبت دولت سیزدهم به صادرات به کشورهای همسایه و رویکردهای تعاملی با ترکمنستان، تجارت با این کشور جهش‌های اساسی داشته اما برای استمرار و تقویت وضع موجود باید بدانیم که از دست رفتن جایگاه ایران در بازار این کشور عمدتاً به دلایلی چون حجم بالای صادرات محصولات کشاورزی، فولادی، آهنی و مصالح ساختمانی است که عمدتاً جزو مواد اولیه و خام به شمار آمده و از ارزش افزوده بالایی برخودار نیستند. در صورت تمرکز ایران بر صادرات کالاهای دارای ارزش افزوده بالا، می‌توان شاهد دریافت سود اقتصادی بالاتر از رابطه با ترکمنستان بود. هم چنین رکود نسبی بازار کشورهای آسیای مرکزی مانند ترکمنستان و کاهش دستیابی این کشور به ارز خارجی در سال های گذشته یکی دیگر از دلایل افت صادرات ایران به ترکمنستان در سال‌های 2017 تا 2020 بوده است. با توجه به کالاهای وارداتی ترکمنستان، بازرگانان و صادرکنندگان ایرانی می‌توانند در مواد غذایی و خدمات فنی مهندسی گام‌های بزرگی در ارتباط با این کشور بردارند.
البته به جز صادرات کالا به ترکمنستان ایران در پروژه های نیروگاهی، بزرگراهی و آب و برق این کشور نیز مشارکت داشته و اقدام به ارزآوری برای خود در دوه های مختلف کرده است.
لزوم تکمیل شبکه های ریلی شرق و جنوب کشور با هدف تسریع اتصال به آسیای میانه
جمهوری اسلامی ایران با چهار گذرگاه مرزی، حدود هزار کیلومتر مرز زمینی با ترکمنستان دارد که نیمی از آن در محدوده خراسان رضوی است. گمرک و گذرگاه‌های زمینی سرخس، لطف‌آباد و باجگیران در خراسان رضوی و اینچه‌برون در استان گلستان قرار دارند و مراودات تجاری دو کشور از طریق دریای خزر از بنادر انزلی و امیرآباد مازندران و ترکمن باشی ترکمنستان صورت می‌گیرد.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس که به دلیل موقعیت جغرافیایی و راهبردی در کانون کشورهای عضو اکو قرار گرفته، به‌عنوان دروازه طلایی ورود به کشورهای آسیای‌میانه و پل ارتباطی بازارهای مهم تجاری آسیای مرکزی با کشورهای حوزه خلیج‌فارس، اروپا و کشورهای افغانستان و پاکستان شناخته می‌شود
در این میان منطقه ویژه اقتصادی سرخس که به دلیل موقعیت جغرافیایی و راهبردی در کانون کشورهای عضو اکو قرار گرفته، به‌عنوان دروازه طلایی ورود به کشورهای آسیای‌میانه و ترکمنستان و پل ارتباطی بازارهای مهم تجاری آسیای مرکزی با کشورهای حوزه خلیج‌فارس، اروپا و کشورهای افغانستان و پاکستان شناخته می‌شود.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس با ۵ هزار و ۲۹۰ هکتار زمین دومین منطقه ویژه اقتصادی بزرگ کشور است و همه زیرساخت‌های لازم برای ورود به کشورهای آسیای میانه از طریق مسیرهای ریلی، جاده‌ای و هوایی نیز در آن ایجاد شده است. حتی ترکمنستان پیش تر پیشنهاد ایجاد منطقه آزاد اقتصادی را منطقه سرخس و اینچه‌برون مطرح کرده بود.
با هدف توسعه شبکه ریلی کشور، خط‌آهن چابهار- سرخس با اتصال نهایی به سواحل مکران و اسکله شهید بهشتی با هدف توسعه استان های شرقی و ایجاد شاخه جدید در کریدور شمال- جنوب با اتصال ریلی چابهار به آسیای‌میانه و جذب بارهای افغانستان و ازبکستان در دست احداث است. راه‌آهن چابهار- سرخس به طول ۱۳۵۰ کیلومتر در قالب دو قطعه خط ریلی چابهار- زاهدان و زاهدان- سرخس در حال اجراست. دومین اقدام در طرح جهش کریدور ترانزیتی شمال-جنوب، تکمیل راه‌آهن چابهار-زاهدان است که طی سال گذشته قطعه زاهدان- خاش به بهره‌برداری رسید و امید است قطعه خاش-چابهار در آینده ای نزدیک به بهره‌برداری برسد و بندر شهید بهشتی چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور به شبکه ریلی متصل شود.
راه‌آهن زاهدان- سرخس که در امتداد محور چابهار- زاهدان است، تنها بندر اقیانوسی منطقه را به اصلی‌ترین مرز ترانزیت ریلی کشور یعنی سرخس متصل می‌سازد و ترکمنستان و چهار کشور دیگر آسیای مرکزی را از طریق خطوط ریلی به اقیانوس هند متصل می‌کند. در حال حاضر ترکمنستان از مسیر ریلی سرخس-بندرعباس به ایران متصل است.
نتیجه
در نهایت می توان گفت که ملل آسیای مرکزی و هم چنین ترکمنستان می تواند به‌عنوان یک منطقه جذاب برای توسعه تجارت ایران مورد توجه قرار گیرد. همچنین ایران می تواند با واردات مواد غذایی از کشورهای این منطقه بخشی از امنیت غذایی خود را به این طریق تامین کند.
عمده پژوهشگران و متخصصان در این حوزه معتقدند ایران و ترکمنستان به لحاظ همسایگی و مجاورت جغرافیایی و وابستگی متقابل ژئوپلیتیکی، همواره روابط پایداری خواهند داشت و ممکن است در برخی بازه‌ها به دلیل اختلاف نظر در پاره‌ای امور، سیاست واگرایانه را نسبت به یکدیگر به کار بگیرند و در برخی موارد این سیاست به شکل همگرایانه باشد. اما به طور کلی در بلند مدت تغییری ایجاد نخواهد شد.
نگاه سردار بردی محمداف برای تحول در سیاست خارجی و به ویژه تحرک در رویکردهای اقتصادی و تجاری ترکمنستان می‌تواند زمینه ساز برخی تغییرات در دیدگاه‌های این کشور باشد. طبیعتا در چنین شرایطی، بهبود روابط ترکمنستان با همسایگان و شرکای راهبردی یک امر مهم محسوب می‌شود. از این رو است که اولین سفر رسمی خارجی سردار بردی‌محمداف به روسیه و سپس به ایران انجام گرفت.
نظر شما