بازار؛ گروه بین الملل: سفر اخیر ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به روسیه در شرایط کنونی منطقه ای و بین المللی به واسطه همگرایی قوی و روابط راهبردی تهران-مسکو از اهمیت فراوانی برخوردار است.
ایران و روسیه به واسطه اشتراک در تحریم های آمریکا، تجدیدنظر طلبی در نظم جهانی یک جانبه گرای فعلی، استقبال فراوان از رویه هایی چون دلارزدایی، همگرایی در بسیاری امور منطقه ای و جهانی مواضع بسیار نزدیکی را دنبال می کنند که مسیر همکاری های دو کشور را هموارتر از گذشته کرده است. عضویت دائم ایران در پیمان شانگهای و بریکس با موافقت روسیه، رای منفی مسکو به قطعنامه های ضد ایرانی در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در همین چارچوب قابل تفسیر و تحلیل است.
در دوره گذار نظم جهانی پساجنگ سرد، اهمیت نزدیک شدن ایران و روسیه به یکدیگر و افزایش وزن تاثیر گذاری محور شرقی، یکی از مواردی است که تامین کننده حداکثری منافع ملی طرفین است و از طرفی زنگ خطر را برای آمریکا به صدا در می آورد
مخالفت با گسترش ناتو که نیم نگاهی به حضور در آسیای میانه دارد و هم چنین خطر قریب الوقوع احیای داعش در افغانستان که مرزهای ایران و روسیه را تحت تاثیر قرار می دهد از دیگر اشتراکات این روزهای تهران-مسکو برای تعریف زمینه های جدید همکاری است. در دوره گذار نظم جهانی پساجنگ سرد، اهمیت نزدیک شدن ایران و روسیه به یکدیگر و افزایش وزن تاثیر گذاری محور شرقی، یکی از مواردی است که تامین کننده حداکثری منافع ملی طرفین است و از طرفی زنگ خطر را برای آمریکا به صدا در می آورد.
اخیرا نیز وزیر خارجه ایران حسین امیرعبداللهیان و همتای روس وی سرگئی لاوروف در حاشیه نشست وزرای خارجه کشورهای همسایه دریای خزر، تفاهم نامه هایی درباره راه ها، ابزارهای مقابله، کاهش و جبران اقدامات قهر آمیز یک جانبه بین ایران و روسیه را به امضا رساندند. لاوروف در این زمینه اعلام کرده است :«اعلامیه مقابله با اقدامات قهر آمیز یک جانبه را امضا کردیم که قدمی در مقابله با تحریم‌های غیرقانونی آمریکا و متحدانش است که دیپلماسی را با این اقدامات جایگزین کردند.»
کریدور شمال –جنوب حلقه طلایی زنجیره تعاملات تهران و مسکو
یکی از مهم ترین زیر شاخه ها در مناسبات تهران و مسکو کریدور شمال-جنوب است که مبدا آن هند و مقصد آن روسیه می باشد که حتی پیش از تحریم های غربی علیه روسیه تا فنلاند نیز پیش رفته بود. تهران و مسکو در تقویت و تکمیل این راهگذر بسیار مصمم هستند. اردیبهشت ماه سال جاری سند احداث خط آهن ۱۶۴ کیلومتری رشت-آستارا با سرمایه گذاری ۱.۶ میلیارد یورویی روسیه میان دو کشور به امضا رسید. بر اساس قرارداد، پس از انجام مطالعات طرح، رقم دقیق سرمایه‌گذاری پروژه طراحی و ساخت خط آهن رشت-آستارا مشخص خواهد شد.
البته بنا به اظهارات مهرداد بذرپاش، وزیر راه اخیرا تکمیل برخی زیرساخت ها در کریدور شمال –جنوب سبب شده زمانبری حمل کالاها از از روسیه به بندرعباس که پیش تر ۴۹ روز به طول می انجامیده است، در یک سال اخیر به ۲۰ روز برسد و دو طرف در تلاش هستند این مدت را به ۱۰ روز کاهش دهند.
طولانی شدن جنگ اوکراین سبب تغییر در بسیاری از مؤلفه های ژئوپلیتیک در آسیای میانه و قفقاز شده است و در این میان ترکیه با بهره گیری از فرصت جنگ اوکراین که شاخه شمالی کریدور شمال-جنوب (مسیر روسیه به اروپا) را از کار انداخته و با استفاده از تعلل ایران در تکمیل مسیرهای ریلی و تجهیز بنادر خود تلاش می کند تا کریدور ترانس خزر را به عنوان مهم ترین ابزار انتقال کالا و انرژی از چین به اروپا تثبیت کند
اما در پی تحولات ژئوپلیتیکی ۲ سال اخیر در عرصه جهانی و طولانی شدن جنگ اوکراین، بسیاری از مؤلفه های ژئوپلیتیک منطقه آسیای میانه و قفقاز نیز تغییر کرده است؛ تغییر در مسیر ترانزیت شرق به غرب نیز یکی از مؤلفه‌های مورد تمرکز همسایگان طی این بازه زمانی بوده است. به گفته کارشناسان، در این میان ترکیه با بهره گیری از فرصت جنگ روسیه و اوکراین که شاخه شمالی این کریدور یعنی مسیر مسکو به اروپا را از کار انداخته و نیز با استفاده از تعلل ایران در تکمیل مسیرهای ریلی و تجهیز بنادر خود، در تلاش است تا کریدور ترانس خزر را به عنوان مهم ترین ابزار انتقال کالا و انرژی از چین به اروپا تثبیت کند.
اگر چه با پیشرفت فناوری های مسیریابی و ناوبری و نیز تولید و ساخت انواع شناور، استفاده از ظرفیت دریاها و اقیانوس ها برای حمل بار و مسافر اهمیت بیشتری یافته است، اما برخی تحولات سیاسی و ژئوپلتیک بین المللی موجب شده تا کشورهایی مانند چین به دنبال استفاده از مسیرهای زمینی نیز برای پیشبرد اهداف اقتصادی و تجاری خود باشند، به عنوان مثال ۸۰ درصد از انرژی مورد نیاز چین از تنگه مالاکا عبور می‌کند و بنابراین مسدود شدن این تنگه توسط متحدان چین در شرق آسیا و اقیانوسیه در شرایط وقوع درگیری های نظامی، نیازهای چین در حوزه انرژی را به طور جدی تهدید می کند. علاوه بر این، ۴۰ درصد از انرژی مورد نیاز چین نیز از تنگه هرمز عبور می کند و امکان تهدید این تنگه مهم نیز در صورت وقوع منازعات نظامی وجود دارد. لذا چینی ها ابتکار یک کمربند- یک جاده را برای مقابله با چالش های مذکور اجرا کردند.
لزوم تعجیل ایران در تکمیل و نوسازی و به روزرسانی زنجیره لجستیکی خود بسیار حایز اهمیت است. در صورت اقدامات ضرب العجلی و پویا از سوی ایران برای ایجاد مسیرهای ریلی مناسب در کریدور شمال-جنوب با هدف اتصال چین، کشورهای حوزه قفقاز و آسیای میانه به آب های گرم آزاد در جنوب قلمرو خود، مسیرهای کریدوری کشورهای رقیب مانند ترکیه و باکو تثبیت نخواهد شد
در این میان لزوم تعجیل ایران در تکمیل و نوسازی و به روزرسانی زنجیره لجستیکی خود بسیار حایز اهمیت است. در صورت اقدامات ضرب العجلی و پویا از سوی ایران برای ایجاد مسیرهای ریلی مناسب (خصوصا راه اندازی خطوط ریلی رشت-آستارا و چابهار-زاهدان با هدف اتصال چین، کشورهای حوزه قفقاز و آسیای میانه به آب های گرم آزاد در جنوب قلمرو خود) مسیرهای کریدوری کشورهای رقیب مانند ترکیه و باکو تثبیت نخواهد شد. چنین اقداماتی در نهایت علاوه بر درآمد سرشار اقتصادی و نقش آفرینی سیاسی و فرهنگی گسترده، افزایش وزنه امنیتی و قدرتی را برای ایران به همراه دارد. در صورت انفعال ایران در این حوزه، خطر حذف شدن از معادلات ترانزیتی منطقه برای کشور بسیار جدی است، امری که بسیاری از کارشناسان نسبت به آن هشدار داده اند.
نمودار تجارت ایران و روسیه
لازم به ذکر است که جنگ روسیه و اوکراین و به دنبال آن اعمال تحریم‌های جدی غرب علیه روسیه و همچنین تعلیق مذاکرات برجام و تداوم تحریم‌ها علیه ایران، ایران و روسیه را بیش از هر زمان دیگری به‌عنوان دو متحد استراتژیک به یکدیگر نزدیک کرده است. متحدانی که عزمشان، تقویت سطح روابط تجاری است. رویکردی که به‌تازگی با توجه به همسایگی مشترک این دو کشور و نگاه‌های نزدیک هردو به عرصه جهانی مطرح‌شده است.
هر چند روسیه هنوز در گروه کشورهایی که اصلی ترین و بزرگ ترین مقصد صادرات کالاهای غیرنفتی ایرانی را تشکیل می دهند قرار نگرفته است، اما شرکت های ایرانی از سال ۱۳۹۷ تاکنون تلاش چشمگیری برای توسعه صادرات به بازار این کشور از خود نشان داده اند و در پی همین تلاش ها حجم صادرات ایران به این کشور در چند سال گذشته رشد چشمگیری داشته است.
به گفته، کامبیز میرکریمی، نایب رییس اتاق بازرگانی ایران و روسیه، میزان واردات در بازار روسیه سالانه ۲۷۰ میلیارد دلار است. تا سال ۱۳۹۷ ارزش صادرات ایران به روسیه در بهترین حالت به ۵۰۰ میلیون دلار هم نمی‌رسید و سال ۱۳۹۷ ارزش صادرات ایران به روسیه با ورود به روندی نزولی حدود ۲۷۲ میلیون دلار شد. اما با امضای موافقت نامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۱۳۹۸، تعرفه‌های گمرکی میان دو کشور کاهش چشمگیری پیدا کرد و حتی در شماری از کالاها به صفر رسید و در همان سال ارزش صادرات ایران به روسیه ۶۲ درصد افزایش یافت و ارزش آن از ۴۷۲ میلیون دلار بالاتر رفت.
در سال ۱۳۹۹ نیز با وجود شیوع کرونا و بسته شدن مرزها، ارزش صادرات ایران به روسیه از ۵۰۰ میلیون دلار نیز فراتر رفت و در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ با افزایش مجدد به ترتیب به ۶۰۰ و ۷۴۵ میلیون دلار رسیده است.
بر اساس اظهارات محمد رضوانی فر، رئیس گمرک جمهوری اسلامی حجم صادرات ایران به روسیه در ۸ ماهه سال جاری حدود ۵۶۰ میلیون دلار و حجم تجارت دوجانبه ۱ میلیارد و ۷۵۶ میلیون دلار بوده است. میزان مبادلات تجاری دو کشور در حال حاضر رقم ۴ میلیارد دلار است که البته قرار است در میان مدت به ۱۰ میلیارد دلار و در دراز مدت به ۴۰ میلیارد دلار برسد.
روسیه که به دنبال تحریم های گسترده غربی به تلافی برخاسته، فرآیند دلارزدایی را در معاملات خارجی خود به صورت گسترده ای دنبال می کند و بخش عمده ای از تجارت بین المللی خود را با روبل، یوآن و یا رمز ارز انجام می دهد و این موضوع برای ایران که با بحران ارز و تحریم های بانکی مواجه است بسیار کار تجارت را ساده می کند
البته توافقات اخیر ایران و روسیه برای ایجاد گشایش اعتباری و توافقات بانکی میان دو کشور به توسعه معاملات تجاری میان تهران و مسکو شدت می بخشد. اخیرا نیز ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه سیستم سوئیف را "بی اعتبار و منسوخ شده" خوانده و اعلام کرده که پرداخت با ارزهای ملی به صورت موفقیت آمیزی جایگزین آن شده است. روسیه که به دنبال تحریم های گسترده غربی به تلافی برخاسته، فرآیند دلارزدایی را در معاملات خارجی خود به صورت گسترده ای دنبال می کند و بخش عمده ای از تجارت بین المللی خود را با روبل، یوآن و یا رمز ارز انجام می دهد. و این موضوع برای ایران که با بحران ارز و تحریم های بانکی مواجه است بسیار کار تجارت را ساده می کند.
روسیه در دوران تحریم جزو ۱۵ کشور مهم شریک تجاری بوده و در این مدت مهمترین اقلام اساسی از جمله غلات از مبدا آن به ایران وارد شده است.
البته ایران نیز به نوبه خود به دنبال کسب حجم بیشتری ازبازار ۲۰۰ میلیارد دلاری روسیه است. بازاری که مشتاق کالاهایی همچون مصالح ساختمانی، محصولات دریایی، لبنیات، پوست، خرما، خشکبار، چرم، لباس، کیف و کفش ایرانی است. بر همین اساس نیز ایران آبان ماه گذشته مرکز توسعه تجارت خود را در این کشور افتتاح کرد تا ۸۰ درصد مبادلات تجاری بین دو کشور تحت عنوان تجارت آزاد انجام شود. روسیه پیش از تحریم های غربی علیه خود ۶۰ درصد از تجارتش را با اروپا و ۲۰ درصد را با چین انجام می داد، اما در پی توافق تجاری میان ایران و اوراسیا و تحریم های غربی علیه روسیه شاهد چرخش این کشور برای گسترش مبادلات اقتصادی و تجاری با تهران هستیم.
البته به گفته کارشناسان، زیرساخت این تجارت دوجانبه کماکان با چالش های فراوانی از جمله موضوع انتقال ارز، عدم شناخت تجار ایرانی از بازار روسیه، مسایل گمرکی، بیمه ای، حمل و نقل و لجستیک (مانند لایروبی گمرک آستارا و استقرار کشتی های رورو در دریای خزر و استقرار کانتینرهای یخچال دار) روبرو است. البته مشکلات زیرساخت در تجارت تنها مختص ایران نیست و طرف روسی نیز در این زمینه کاستی هایی دارد که به عنوان مثال می توان به وجود تنها یک مسیر زمینی از آذربایجان به روسیه اشاره کرد که روزانه کامیون هایی از ایران، آذربایجان وروسیه از این گذرگاه عبور می کنند. به گفته مقام های روسی این گذرگاه ظرفیت روزانه ۳۰۰ کامیون را دارد، اما در حال حاضر تنها ظرفیت ۸۰ کامیون را دارد. فقدان ظرفیت بالای بندر مخاچ قلعه و عدم لایروبی بندر ولگا را نیز باید به لیست مشکلات اضافه کرد.
نتیجه
لزوم ایجاد ارتباط بین تشکل های تخصصی و شناسایی فرصت های موجود ایران و روسیه، رفع موانع از جمله تسهیل در صدور روادید تجاری ،ایجاد زیرساخت‌های لازم برای استفاده از کشتی‌های رو-رو، توسعه روابط بانکی و تسهیل صدور ضمانت نامه های بانکی و فعال‌تر شدن کریدور سبز گمرکی از جمله مهم ترین موارد برای توسعه تعاملات تجاری میان این دو همسایه آبی است و از این رو حذف گلوگاه های فرایندی و موانع غیر فیزیکی موجود در جریان تجارت و سیاست گذاری و برنامه ریزی برای اتصال شبکه های مالی، اقتصادی و تجاری دو کشور به یکدیگر اجتناب ناپذیر است.
با وقوع جنگ اوکراین و تحریم ها و محدودیت های غرب علیه روسیه، این کشور بیش از هر زمان دیگری به ایران نزیک شده است و بنابراین با توجه به اهمیت کریدور شمال-جنوب به عنوان گلوگاه مشارکت دو کشور، لزوم تکمیل این زنجیره لجستیکی و به روزرسانی آن در هر دو کشور ایران و روسیه بسیار مهم می نماید، چرا که عدم تعجیل در این زمینه سبب ضرر عظیم ژئوپلیتیکی برای ایران به جهت خط خوردن از ترانزیت منطقه ای می شود. حتی در حال حاضر تحرکات برخی کشورهای همسایه از جمله ترکیه و آذربایجان برای راه اندازی کریدورهای موازی ضررهای زیادی را متوجه ایران کرده است.
نظر شما