توسعه کریدور شمال-جنوب در مقابل نقشه جدید واشنگتن| هنوز کارت بازی دست تهران است؟

بازار؛ گروه بین‌الملل: پس از نشست اخیر گروه ۲۰ و اعلام راه‌اندازی کریدور هند-خاورمیانه- اروپا، نبرد کریدورها برای کسب بیشترین سهم از تجارت جهانی افزایش یافته است. حال سه کریدور عرب-مد، شمال-جنوب و کمربند و جاده چین به دنبال کسب بیشترین سهم از ترانزیت جهانی هستند. بنابراین ایران می تواند برای کاهش پیامدهای منفی کریدور هند-خاورمیانه-اروپا کریدور شمال-جنوب را بیش از گذشته تقویت و زیرساخت‌های آن را به سرعت به روز کند.

جو بایدن، رئیس جمهور امریکا در حاشیه نشست گروه بیست گفت که این یک معامله بزرگ حقیقی است که بنادر دو قاره را به یکدیگر متصل می کند و منجر به خاورمیانه ای با ثبات‌تر، شکوفاتر و منسجم تر می شود. وی افزود که این پروژه فرصت بی نهایتی برای انرژی پاک و برق پاک و گسترش کابل ها برای اتصال جوامع فراهم می کند.

محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان گفت که خرسندم امروز در این کشور امضای یادداشت تفاهم درخصوص پروژه گذرگاه اقتصادی میان هند، خاورمیانه و اروپا را اعلام کنم. وی توضیح داد که این پروژه نقطه اوج همکاری طی ماه های گذشته برای عملی کردن این یادداشت تفاهم در راستای تحقق منافع مشترک کشورها از طریق تقویت ارتباط اقتصادی در جهت تاثیر مثبت بر شرکای خود در کشورهای دیگر است.

بن سلمان اشاره کرد که این پروژه به توسعه زیرساخت ها شامل راه آهن، اتصال بنادر، افزایش عبور کالاها و خدمات و تقویت تبادل تجاری میان طرف های ذیربط کمک می کند. ولیعهد عربستان افزود که این پروژه شامل گسترش خطوط لوله برای صادرات و واردات برق و هیدروژن برای تقویت امنیت تامین انرژی جهانی علاوه بر کابل ها برای انتقال اطلاعات از طریق شبکه ای فرامرزی با راندمان و قابلیت اطمینان بالا می شود.

امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه نیز بر پایبندی کشورش به سرمایه گذاری در این گذرگاه میان آسیا، خاورمیانه و اروپا که پل جدیدی برای تامین ارتباط میان ساکنان این مناطق است، تاکید کرد. وی بر لزوم پایبندی برای دستیابی به نتایج قابل لمس و اینکه این پروژه واقع گرا باشد تا بتوان مسیر تجاری جهانی ایجاد کرد، تاکید کرد. مکرون همچنین بر استفاده از بهترین فناوری‌ها تاکید کرد و گفت که ما هیدروژن را به عنوان بخشی از این پروژه داریم و می خواهیم توسعه مشترک وجود داشته باشد و برای ابتکار و نوآوری همکاری کنیم.

مختصات کریدور شمال-جنوب

ایران پروژه کریدور شمال-جنوب را برای توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود بسیار مهم می‌داند و اول از همه، مقامات ایرانی آرزو دارند سیاستی مستقل از غرب در منطقه دنبال کنند. با این حساب، تهران در تلاش است تا همکاری با بزرگترین کشورهای شرق (هند و چین) را به عنوان اولویت اصلی خود و همچنین با روسیه و برخی کشورهای اسلامی دیگر توسعه دهد.

از این منظر، پروژه پیچیده و چندوجهی مانند کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب، در صورت تحقق و دستیابی به بالاترین اثربخشی عملیاتی، به عنوان شاهدی بر همکاری شدید فزاینده بین کشورهای اصلی اوراسیا که در برابر سیاست‌های تهاجمی و توسعه‌طلبانه غرب مقاومت می‌کنند، خواهد بود و نقش مهمی در ژئوپلیتیک جهانی ایفا می‌کند.

به تدریج کشورهایی مانند قزاقستان، بلاروس، ارمنستان، آذربایجان، عمان و بلغارستان به عنوان ناظر به توافقنامه افتتاحیه ITC پیوستند. این پروژه قبل از شروع اجرای آن مدت‌ها مورد بررسی و هماهنگی قرار گرفت. در دهه گذشته، زمانی که روسیه سیاست نزدیکی خود را عمدتاً با کشورهای شرق در سیاست خارجی و اقتصاد خود برقرار کرد، شروع به فعال کردن مجدد این پروژه کرد.

مسیر کریدور حمل و نقل شمال-جنوب از سنت پترزبورگ تا بندر هند بمبئی ۷۲۰۰ کیلومتر طول دارد. این کریدور شامل استفاده از چندین مسیر برای حمل و نقل کالا می‌شود: نخست مسیر ترانس خزر از طریق بنادر روسیه آستاراخان، اولیا و ماخاچ کالا، مسیر شرق - یک خط راه آهن مستقیم از طریق قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان با دسترسی به راه آهن ایران و مسیر غربی قلعه سامور، سپس از طریق آذربایجان به ایستگاه آستارا.

برای عملیاتی شدن آخرین مسیر یعنی شاخه غربی، تکمیل خط راه آهن رشت - آستارا در ایران ضروری است. در ۲۷ اردیبهشت ماه، قراردادی بین‌دولتی در تهران بین روسیه و ایران در خصوص احداث خط ریلی رشت - آستارا به طول ۱۶۲ کیلومتر امضا شد که قرار است تا سال ۲۰۲۷ تکمیل شود.

در نتیجه راه‌اندازی این مسیر، ترانزیت بار از طریق کریدور غربی کریدور حمل‌ونقل شمال به جنوب می‌تواند به ۳۰ میلیون تن افزایش یابد، در حالی که کل ترافیک باری کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی باید از ۱۵ میلیون تن امروز به ۴۱ تا ۴۵ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ برسد که در بلندمدت به ۱۰۰ میلیون تن افزاییش می‌یابد. روسیه ۱.۳ میلیارد یورو برای ساخت این خط سرمایه گذاری خواهد کرد. با تکمیل بخش فوق الذکر راه آهن، یک کریدور ریلی از روسیه به بنادر جنوبی ایران تشکیل می‌شود که دسترسی مستقیم به خلیج فارس را برای محموله‌های روسیه باز می‌کند.

به دلیل مشکلات فنی فراوان، از جمله فقدان کشتی‌های تجاری مدرن با ظرفیت بالا در روسیه و ایران، زیرساخت‌های بندری که نیاز به نوسازی، کیفیت خدمات متوسط و غیره دارد، کریدور حمل و نقل شمال-جنوب هنوز با بهره برداری کامل فاصله دارد و توسعه و بهبود درازمدت ضروری است.

کار روی این پروژه در آوریل ۲۰۲۱ پس از حادثه در کانال سوئز که برای اقتصاد جهانی گران تمام شد، به سطح بالاتری رسید و در ژوئن ۲۰۲۱، یک قطار کانتینری برای اولین بار در مسیر ITC شمال-جنوب حرکت کرد. در ژوئیه ۲۰۲۲، اولین قطار راه آهن باری با ۳۹ کانتینر از چخوف در نزدیکی مسکو به بندرعباس حرکت کرد و سرانجام به هند رسید. پس از حداقل شش قطار آزمایشی، راه‌آهن روسیه قطارهای کانتینری ماهانه منظم را در این مسیر از اکتبر ۲۰۲۲ راه‌اندازی کرده است. با این حال، به دلیل مشکلات فنی فراوان، از جمله فقدان کشتی‌های تجاری مدرن با ظرفیت بالا در روسیه و ایران، زیرساخت‌های بندری که نیاز به نوسازی، کیفیت خدمات متوسط و غیره دارد، کریدور حمل و نقل شمال-جنوب هنوز با بهره برداری کامل فاصله دارد و توسعه و بهبود درازمدت ضروری است.

منافع ایران

در سال ۲۰۲۲، محمد مخبر، معاون رئیس جمهور ایران پیشنهاد کرد که سود حاصل از ترانزیت کالا از طریق ایران می‌تواند پول بیشتری نسبت به فروش نفت و فرآورده‌های نفتی برای کشور به ارمغان بیاورد. در حال حاضر ایران حدود یک میلیارد دلار از ترانزیت درآمد دارد، اما دولت ابراهیم رئیسی انتظار دارد این درآمدها ۲۰ برابر شود. قرار است چنین نتایج رکوردی از طریق تسریع در ساخت زیرساخت‌های ریلی، توسعه ظرفیت بندر و واگن‌های باری به دست آید تا میزان حمل و نقل ریلی به میزان قابل توجهی افزایش یابد در حال حاضر ۹۰ درصد ترانزیت از طریق ایران از طریق جاده انجام می شود.

در واقع، پتانسیل ایران در این منطقه بسیار زیاد است: برآوردها نشان می‌دهد که تهران می‌تواند حجم ترانزیت را به ۲۰۰ میلیون تن افزایش دهد. این رقم در سال ۲۰۱۹ تنها ۷ میلیون تن بوده و طی چند سال گذشته روندی کاهشی داشته و در سال ۲۰۱۷ به ۱۲ میلیون تن رسیده است.

غرب تلاش کرد ایران را از سیستم ترانزیت منطقه‌ای خارج کند و تلاش کرد مانع همکاری‌های اقتصادی روسیه و ایران شود، اما نتوانست به اهداف خود دست یابد. زیرا همکاری‌های دوجانبه جایگاه پایدارتری پیدا کرد که به تضعیف تحریم‌های غرب کمک کرد

به باور کارشناسان، توسعه حیاتی کریدور حمل و نقل به خنثی کردن تأثیر پروژه جاده ابریشم جدید چین کمک می‌کند، که دهلی نو به ویژه آن را منفی می‌بیند. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و روابط بسیار خوب با هر دو کشور می‌تواند به عنوان حلقه ارتباطی بین روسیه و هند عمل کند و این کریدور حمل و نقل نقش مثبتی در توسعه اقتصادی ایران خواهد داشت. ایران با موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود می‌تواند پلی بین شمال و جنوب و همچنین بین غرب و شرق باشد.

در نتیجه ایران تسلط خود بر منطقه را تقویت خواهد کرد. غرب تلاش کرد ایران را از سیستم ترانزیت منطقه‌ای خارج کند و تلاش کرد مانع همکاری‌های اقتصادی روسیه و ایران شود، اما نتوانست به اهداف خود دست یابد. زیرا همکاری‌های دوجانبه جایگاه پایدارتری پیدا کرد که به تضعیف تحریم‌های غرب کمک کرد. به باور برخی از کارشناسان نیز کریدور حمل و نقل شمال به جنوب و پروژه کمربند و جاده چین به جای اینکه در تضاد با یکدیگر باشند، برعکس، مکمل یکدیگر هستند، بنابراین ایران می‌تواند از هر دو پروژه بهره مند شود و نفوذ خود را به عنوان یک کشور ترانزیتی تقویت کند.

با تمام این اوصاف، اجرای کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب نه تنها ممکن است به منافع اقتصادی قابل توجهی برای ایران، افزایش ثبات داخلی و همچنین نفوذ تهران در منطقه و عرصه بین‌المللی منجر شود، بلکه ممکن است به حل برخی از مشکلات سیاست خارجی آن که منجر به ثبات روابط با آذربایجان می‌شود.