نیمه پنهان تجارت ایران و هند؛ کریدور هند-خاورمیانه-اروپا جایگزین راهگذر شمال-جنوب می شود؟

بازار؛ گروه بین الملل: در پی سفر روز یک شنبه سوبرامانیام جایشانکار، وزیر خارجه هند به تهران رئیس جمهوری ایران ابراهیم رئیسی خواستار تسریع اجرای توافقات میان دو کشور و لزوم جبران تاخیرها شد و بر توسعه تعاملات سیاسی، اقتصادی، علم و فناوری، حمل و نقل و انرژی دوجانبه تاکید کرد.

وزیر امور خارجه هند نیز در دیدار با رئیسی ضمن اعلام علاقمندی این کشور برای انعقاد توافقنامه همکاری‌ های جامع و بلندمدت با جمهوری اسلامی ایران، بر پابندی کامل هند به تعهدات خود در پروژه توسعه بندر چابهار و همچنین توسعه همه‌ جانبه همکاری با ایران تاکید کرد.

عضویت ایران و هند در بریکس و شانگهای، برخورداری هند از رشد بالای اقتصادی و صنایع به روز این کشور از جمله مزیت های دهلی نو برای روابط تجاری با تهران به شمار می روند. متقابلا موقعیت استثنایی ژئوپلیتیک ایران و استقرار آن در مسیر کریدورهای بین المللی از جمله کریدور حمل ونقل بین المللی شمال- جنوب و اتصال هند به بازارهای آسیای میانه و روسیه، وجود منابع عظیم انرژی و نفت و گاز و وجود بنادر مناسب و مطلوب در شمال و جنوب کشور برای ترانزیت کالا و همچنین وجود شرکت های فنی مهندسی و دانش بنیان با استانداردهای بالا برای اجرای پروژه های مشترک فنی مهندسی نیز می تواند مزایای ایران برای گسترش روابط اقتصادی و تجاری با هند محسوب شود.

نگاهی به کارنامه تجارت ایران و نصف جهان

در سال ‌های اخیر هند بر مبنای سیاست ‌های ایران در کنار ۱۵ کشور همسایه در لیست کشورهای منتخب وارد کننده کالاهای ایرانی قرار گرفته است، اما متاسفانه هنوز ایران نتوانسته سهم قابل ‌توجهی از بازار جذاب‌ ترین و مهم ‌ترین مقصد صادرات کالایی کشورهای جهان که ششمین اقتصاد بزرگ جهان نیز به شمار می رود را بدست آورد.

از نگاه تحلیل گران یکی مهم‌ ترین چالش ‌های پیش ‌روی توسعه تجارت ایران و هند، تحریم ‌های ایران است و در کنار این موضوع موانعی چون تعرفه ‌های گمرکی و مشکلات بانکی نیز هستند که ضرورت دارد به‌سرعت برطرف شوند.

ایران می‌ تواند در وهله اول، از فرصت سیاست نگاه به شرق و بهبود روابط با همسایگان و کشورهای منطقه، استفاده نموده و به‌ مانند آنچه در تحول روابط با عربستان دنبال می‌ کند، بدون توجه به ارتباطات هند و اسرائیل و صرفاً با نگاه به منافع اقتصادی، بهبود و افزایش روابط با هندوستان را با استفاده از ظرفیت‌ اتحادیه‌ هایی همانند بریکس دنبال کند

اما سوای برخی اختلافات سیاسی (روابط نزدیک هند با ایالات متحده و اسرائیل)، تهران و دهلی نو از منافع اقتصادی مشترک قابل توجهی برخوردار هستند. ایران هند را به عنوان کشوری که به ‌شدت نیازمند به منابع انرژی به‌ ویژه نفت و گاز، نیاز دارد می‌ شناسد. جمهوری اسلامی ایران می‌ تواند در وهله اول، از فرصت سیاست نگاه به شرق و بهبود روابط با همسایگان و کشورهای منطقه، استفاده نموده و به‌ مانند آنچه در تحول روابط با عربستان دنبال می‌ کند، بدون توجه به ارتباطات هند و اسرائیل و صرفاً با نگاه به منافع اقتصادی، بهبود و افزایش روابط با هندوستان را با استفاده از ظرفیت اتحادیه‌ هایی همانند بریکس دنبال کند. به‌گونه‌ ای که انتظار می‌ رود، ایران با یک نقشه راه و راهبرد طولانی‌ مدت، در قالبی گسترده و منسجم از ظرفیتی که بریکس در اختیارش قرار داده، به جهت بی‌اثر کردن تحریم‌ ها از روش طراحی مجدد نقش ایران در اقتصاد جهانی و همچنین تعریف و طراحی نقش جدید در نظم نوین جهانی و همچنین افزایش قدرت چانه‌ زنی کشور در مذاکرات با کشورهای ثالث همانند هند استفاده کند.

در واقع نیاز است ایران، چنان آورده اقتصادی برای هند به وجود بیاورد که بر پایه آن هند، تصمیم به سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران داشته باشد. یکی از این آورده‌ ها می‌ تواند معافیت‌ های مالیاتی و گمرکی برای واردات کالاهای هندی و امضای توافق تجارت آزاد با این کشور باشد.

در سال ۲۰۲۲ میزان تولید ناخالص داخلی هند رقمی حدود ۲.۸۹۲ تریلیون دلار بوده است و این کشور با ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت بخش مهمی از نیاز کالایی خود را از طریق واردات تامین می ‌کند. در سال ۲۰۲۲ حدود ۵۴۸ میلیارد دلار ارزش واردات کالایی این کشور بوده که مبادی مهم واردات آن، به ترتیب کشورهای چین، امارات ‌متحده‌ عربی، آمریکا، سوئیس، عربستان و عراق بوده‌ ‌اند و حدود ۲۴ درصد از واردات این کشور سال ۲۰۲۲ از مبادی کشورهای خاورمیانه انجام‌ شده است.

صادرات امارات‌ متحده عربی، عربستان و عراق به هند در نیمه اول ۲۰۲۲ به ترتیب برابر با ۲۶ ‌میلیارد دلار، ۲۴ ‌میلیارد دلار و ۲۲ ‌میلیارد دلار بوده است و این در حالی است که ایران با ساختار اقتصادی به مراتب منسجم تر از عراق و محصولات با ارزش و مزیت صادراتی گسترده تر طی سال های پس از تحریم و خروج آمریکا از برجام حجم بسیار اندکی از بازار هند دارد. در سال ۲۰۲۲ایران هفتاد ودومین مبدا وارداتی کالا به کشور هند بوده است.

بیشترین صادرات ایران به هند مربوط به اقلام شیمیایی آلی از جمله متانول، میوه‌ و خشکبار، نفت خام و برخی مشتقات نفتی همچون اوره و قیر، روغن پایه معدنی، سنگ و نمک‌ های معدنی و محصولات شیمیایی معدنی از جمله آمونیاک و دوده کربن است و نکته حایز اهمیت در سبد صادراتی در سهم ایران به هند میزان بالای پنج گروه یاد شده و محدودیت تنوع صادرات ایران به هند از حیث گروه کالایی است.

در تایید اظهارات مطرح شده باید عنوان داشت که بر اساس گفته سفیر ایران در هند ایراج الهی بالغ بر یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ صادرات پایه نفتی و محصولات پتروشیمی به کشور هند صادر شده که از این مقدار ۱ میلیارد و ۱۶۸ میلیون دلار به صدور محصولات پتروشیمی اختصاص یافت.. حجم مبادلات دو کشور در بازه زمانی یاد شده ۵ میلیارد دلار بوده است و این در حالی است که این رقم پیش از تحریم ها حتی به ۱۸ میلیارد دلار نیز رسیده است. هم چنین محصولات کشاورزی و میوه تنها ۲۰۰ میلیون دلار از سبد صادراتی ایران به هند را تشکیل می دهند و با توجه به درگیری های سیاسی میان هند و افعانستان به عنوان یک مبدا مهم برای تامین خشکبار در شرایط فعلی ایران می تواند سهم خود را در بازار میوه و خشکبار هند به راحتی افزایش دهد. هم چنین تعرفه صفر هند برای واردات از برخی کشورها سبب شده میوه و محصولات کشاورزی ایران سبب این کشورها خریداری شده و مجددا به هند صادر شود که نوعی فرصت سوزی برای صادرات این گروه از محصولات ایرانی به شمار می آید.

بررسی اطلاعات و آمار در دوره زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ تجارت ایران با هندوستان نشان می دهد که حجم تجارت ایران با هند در سال ۱۴۰۰ معادل ۲.۹ میلیارد دلار بوده است. این رقم در مقایسه با کل تجارت کشور سهم ۳/ ۳ درصدی دارد. بررسی ها نشان می دهد که سهم ارزش تجارت با هندوستان از کل تجارت ایران از سال ۱۳۹۸ (خروج آمریکا از برجام) تا ۱۴۰۰ کاهش یافته است. به طوری که در سال ۱۴۰۰ رشد تجارت ایران با هند معادل ۱۶ درصد در مقایسه با سال قبل به دلیل کاهش شدید واردات تنزل یافته است. عمده ترین دلیل کاهش تجارت ایران با هند را می توان به تشدید تحریم های آمریکا علیه ایران و فشار این کشور به هندوستان و سایر شرکای تجاری ایران برای کاهش مبادله با ایران نسبت داد. اما در سال ۱۴۰۱ این رقم مجددا افزایشی شده است.

اهمیت چابهار در تعاملات ایران و هند

قرارداد بلند مدت چابهار که به گفته مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی تا یک ماه آینده نهایی می‌شود و به امضای دو طرف می‌رسد قرار است جایگزین قرارداد اصلی شود که عملیات هند در پایانه شهید بهشتی بندر چابهار را پوشش می دهد و هر ساله تمدید می شود. قرارداد جدید به مدت ۱۰ سال اعتبار خواهد داشت و به طور خودکار تمدید خواهد شد.

هند در ماه مه ۲۰۱۶ قراردادی سه جانبه با ایران و افغانستان برای توسعه پایانه شهید بهشتی چابهار امضا کرد. با این حال، از زمانی که طالبان در سال گذشته بر افغانستان مسلط شدند، این کشور نقش محدودی در این قرارداد داشت.

هند متعهد شده بود که ۸۵ میلیون دلار در پایانه بهشتی سرمایه گذاری کند و جرثقیل ها و سایر تجهیزات به ارزش چند میلیون دلار را در حال حاضر فراهم کرده است. هند به بهره برداری و تجهیز پایانه های کانتینری و چند منظوره بندر چابهار طبق هماهنگی های فعلی ادامه می دهد. اخیراً هند شش جرثقیل بندری متحرک را به منطقه آزاد تجارت جهانی بنادر هند (IPGCFTZ) در این بندر تحویل داده است.

هند برای افزایش رقابت پذیری خود با چین که در بندر گوادر پاکستان مشغول اجرای پروژه های عظیم است، نگاهی ویژه ه بندر چابهار دارد. رقابت اقتصادی قدرت ‌های اقتصادی جدید، یعنی چین و هند، می‌ تواند فرصت خوبی را در اختیار ایران قرار دهد تا ایران با بازار گشایی و ایجاد رقابت میان این دو کشور، به‌گونه‌ ای پیش برود که هند را مطمئن کند در صورت عدم استفاده از فرصت سرمایه‌ گذاری در بندر چابهار ، این فرصت را در اختیار رقیب دیرینه خود چین قرار داده و ممکن است متحمل ضرر و زیان شود، درحالی‌ که چین در عرصه اقتصادی و سرمایه‌ گذاری، توجه کمتری به تحریم‌ های امریکا دارد.

البته مقام های هندی مکررا در اظهارات خود همچنان بر تعهد هند نسبت به توسعه بندر چابهار تاکید دارند. مرداد ۱۴۰۱، در مراسمی در بمبئی به مناسبت روز چابهار ساربادانا سونووال، وزیر بنادر و کشتیرانی هند اعلام کرده بود «چشم انداز هند این است که بندر شهید بهشتی در چابهار را به یک قطب ترانزیت تبدیل کند و آن را برای اتصال به کریدور شمال-جنوب با هدف دسترسی به کشورهای آسیای میانه پیوند دهد.» وی تاکید کرد که هند مشتاق است از مشوق های بندر شهید بهشتی و منطقه تجارت آزاد چابهار برای شرکت های تجاری و لجستیکی استفاده کند.

بندر چابهار، دروازه مهمی برای دسترسی هند به افغانستان و آسیای میانه است و هند را قادر می سازد تا با دور زدن پاکستان و به افغانستان و در نهایت به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند

هم چنین در آبان ماه سال گذشته پس از نشست مجازی بیست و یکمین سازمان همکاری شانگهای سوبرانیام جایشنکار، وزیر امور خارجه تاکید کرد: « ما نیاز به اتصال بهتر در منطقه سازمان همکاری شانگهای با تمرکز بر منافع کشورهای آسیای مرکزی داریم، بندر چابهار و کریدور شمال-جنوب می‌توانند، پتانسیل اقتصادی این منطقه را به عمل درمی آورند.» بندر چابهار، دروازه مهمی برای دسترسی هند به افغانستان و آسیای میانه است و هند را قادر می سازد تا با دور زدن پاکستان و به افغانستان و در نهایت به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند.

کریدور هند-خاورمیانه-اروپا ایران را دور می زند؟

البته هم زمان با داغ شدن بحث راه اندازی کریدور هند_خاومیانه_ اروپا، برخی کارشناسان می گویند که ایران، روسیه و کریدور شمال _جنوب با راه اندازی این کریدور آسیب خواهند دید و که به معنای تضعیف موقعیت ایران از تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیتی بزرگ در خط تجارت جهانی آسیا و اروپا است. این کریدور یک کانال ریلی چند وجهی است که هم از مسیرهای راه آهن و هم مسیرهای کشتیرانی در فاصله ۵۰۰۰ کیلومتری استفاده می کند، ضمن اینکه در کنار هم، شبکه ای از کابل های برق زیر دریا و خطوط لوله انرژی سبز بین هند و یونان گذاشته خواهد شد.

اگرچه هند از جمله کشورهای اصلی تعریف کننده کریدور شمال_جنوب است، اما تجربه دو دهه گذشته و حتی مروری بر عملکرد این کریدور در دو سال اخیر که با جنگ روسیه و اوکراین انتظار می رفت حجم تجارت در این کریدور افزایش قابل ملاحظه ای یابد، نشان داده که کریدور شمال _جنوب به واسطه برخی مشکلات زیرساختی و فرایندی، از پتانسیل و ظرفیت قابل ملاحظه ای برای پاسخگویی به نیازهای جدید با سرعت عمل و توان انعطاف پذیری بالا، برخوردار نیست.

ایده این پروژه که توسط ایالات متحده و اتحادیه اروپا حمایت می‌شود، حول محور اتصال هند به اروپا از طریق خاورمیانه است، بنابراین هزینه‌های لجستیکی حمل و نقل را تا حدود ۴۰ درصد کاهش و فرصت‌های توسعه منطقه را افزایش می‌دهد. این پروژه از دو کریدور تشکیل شده است: کریدور شرقی که هند را به کشورهای عربی خلیج فارس متصل خواهد کرد و کریدور شمالی که کشورهای خلیج فارس را از طریق اردن و اسرائیل به اروپا وصل می‌کند.

همچنین هدف از این پروژه منزوی کردن ایران از طریق تقویت مشارکت هند، کشورهای خلیج فارس و اسرائیل است و با ایجاد اتحاد اقتصادی بین این طرف‌ها، ایالات متحده قصد دارد از هرگونه تلاش ایران برای نزدیک شدن به هند جلوگیری کند. چابهار ایران محور اصلی پروژه بلندپروازنه ایران برای ایجاد کریدور جنوب به شمال بین هند و اروپا است.

با وجود اشتیاق وافر اولیه برای راه اندازی کریدور هند-خاورمیانه-اروپا هنوز تردیدهایی پیرامون آن وجود دارد، زیرا تاکنون جزئیات زیادی در مورد بودجه یا چارچوب زمانی آن وجود ندارد و با چالش های متعددی از جمله مدیریت بندر پیرئوس در یونان (آخرین بندر در مسیر طراحی شده این کریدور) توسط چین، افزایش فشارها بر اسرائیل با حمله به غزه و انتقاد آنکارا از این کریدور به علت دورزدن ترکیه مواجه است

با وجود اشتیاق وافر اولیه برای راه اندازی این پروژه هنوز تردیدهایی پیرامون آن وجود دارد، زیرا تاکنون جزئیات زیادی در مورد بودجه یا چارچوب زمانی آن وجود ندارد و با چالش های متعددی از جمله مدیریت بندر پیرئوس در یونان (آخرین بندر در مسیر طراحی شده این کریدور) توسط چین، افزایش فشارها بر اسرائیل با حمله به غزه و انتقاد آنکارا از این کریدور به علت دورزدن ترکیه مواجه است.

جمع بندی

با توجه به معافیت بندرچابهار از تحریم های آمریکا و شتاب کشورهای همسایه در راه اندازی کریدورهای موازی و هم چنین تلاش های آمریکا و اروپا برای ادغام اسرائیل در لجستیک منطقه ای از طریق راه اندازی کریدورهای مختلف لزوم شتاب هند در توسعه بندر چابهار بیش از پیش احساس می شود و تحقق این امر نیازمند افزایش قدرت چانه زنی ایران برای تسریع این پروژه است.

هم چنین توافق تجارت ترجیحی راهکاری مناسب برای عبور از مشکلاتی چون «تعرفه‌ های بالای گمرکی» و «مشکلات نقل ‌و انتقالات مالی» است که به عنوان دو مانع اصلی برای توسعه روابط تجاری ایران و هند محسوب می شوند. هم چنین حوزه‌ های کشاورزی، دارو و مواد غذایی که خارج از دایره تحریم ها هستند، می تواند زمینه ساز توسعه تعاملات تجاری میان دو طرف شود.