لزوم حضور صنایع تبدیلی ایران در بازار افغانستان؛ سود اقتصادی و استراتژیک دو جانبه خط ریل خواف-هرات

بازار؛ گروه بین الملل: ایران و افغانستان به سبب اشتراکات زبانی، فرهنگی و مذهبی از پس زمینه قوی برای تقویت تعاملات اقتصادی برخوردار هستند و در بخش سیاسی، نیز علیرغم فراز و نشیب های فراوان و تفاوت های ایدئولوژیک، روابط دو کشور از ثبات خوبی برخوردار بوده است و ایران همواره یکی از کشورهای پذیرای چندین میلیون مهاجر افغان بوده است، هرچند که از زمان روی کار آمدن طالبان، برخی گسست ها و تعارضات میان دو کشور ایجاد شده است که حقابه ایران در هیرمند و درگیری های مرزی میان دو کشور نمونه هایی از آن است.

تنش‌های آبی دو کشور سابقه‌ای تاریخی دارد. در دهه ۱۹۵۰، افغانستان دو سد بزرگ ساخت که جریان آب رودخانه هیرمند به ایران را محدود می‌کرد. این امر خشم تهران را برانگیخت و در نهایت منجر به امضای معاهده‌ای در سال ۱۹۷۳ شد که سالانه به ایران ۸۵۰ میلیون مترمکعب از آب هیرمند را اختصاص می‌داد. اما انقلاب‌ها، جنگ‌ها و تغییرات بزرگ هر دو کشور باعث شد که این معاهده هرگز به طور کامل اجرا نشود.

افغانستان از سالیان دور تا به امروز از بازارهای مهم و استراتژیک منطقه‌ای برای ایران بوده است. این روابط به لحاظ تاریخی جنبه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قومی و زبانی را در برمی‌گیرد و در سالیان اخیر دو کشور اهداف بزرگ‌تری را برای توسعه مبادلات تجاری و روابط اقتصادی‌ دوجانبه تعریف و چشم انداز تجارت 5 میلیارد دلاری را ترسیم کرده اند.

تصویر تجارت ایران با افغانستان در دوره استقرار طالبان نشان می دهد صادرات ایران به این کشور کاهش یافته است. افغانستان طی دو سال گذشته از لیست 5 مقصد عمده صادراتی ایران حذف شده و جای خود را به هند داده است

اما تصویر تجارت ایران با افغانستان در دوره استقرار طالبان نشان می دهد صادرات به این کشور کاهش یافته است. افغانستان طی دو سال گذشته از لیست 5 مقصد عمده صادراتی ایران حذف شده و جای خود را به هند داده است. در سال های اخیر، این کشور همسایه شرقی، پنجمین مقصد صادراتی ایران بود، ولی به نظر می رسد در دولت جدید افغانستان تبادلات تجاری نیز تحت تاثیر قرار گرفته است.

در این میان بی ثباتی سیاسی در افغانستان، اثرات تحریمی ایران، بروکراسی دو کشور، نفوذ سیاسی و اقتصادی رقبای منطقه ای و ناکارآمدی سازه های منطقه ای، عوامل فرامنطقه ای مانند دشمنی ایران و امریکا و تاثیرات آن بر حضور در افغانستان، رویکرد و تفاوت نگاه دو کشور به اقتصاد جهانی باعث شده اند که تهران و کابل در بهره مندی از فرصت های موجود و ایجاد ارزش افزوده از آن برای منافع متقابل با دشواریهایی مواجه باشند. البته بخشی از کاهش مبادلات ایران و افغانستان به غیر از تحریم‌هایی خارجی علیه ایران، افت منابع مالی این کشور به دلیل قطع حمایت غرب از افغانستان بوده که به کاهش قدرت خرید مردم منجر شده است. وجود موانعی همچون نبود کانال‌های بانکی، هزینه‌های انتقال ارز، وجود تعرفه‌ها و ممنوعیت‌ها و مخصوصاً برخی مشکلات حمل‌ونقل نیز قابل کتمان نیست.

شرایط فعلی حاکم در افغانستان از کنترل نرخ تورم و افزایش درآمد ناشی از اصلاح گمرکات، استخراج معادن و جمع آوری مالیات خبر میدهد که شرایط را برای حضور تجار ایرانی در بازارهای این کشور تا حدودی هموار کرده است

واردات افغانســتان از کشورهای مختلف در ســال های گذشــته حــدود 11 میلیــارد دلار بــود، امــا در پی روی کار آمدن طالبان این رقم بـه کمتـر از 5 میلیـارد دلار رسیده اسـت. برخـی فعـالان کسـب وکار در افغانسـتان، تحریم هـای آمریـکا علیـه شـبکه بانکـی افغانسـتان و ایجـاد آشـفتگی در آن را یکـی از دلایـل کاهـش تجـارت بـا ایــران می دانند. از سوی دیگر فعالان اقتصادی معتقدند کاهش میـزان تجـارت افغانسـتان بـا ایـران در دو سال گذشـته بـه دلیـل کاهـش تقاضـا در بـازار افغانسـتان صورت گرفته است؛ اما خبر خوش آن است که شرایط فعلی حاکم در این کشور از کنترل نرخ تورم و افزایش درآمد ناشی از اصلاح گمرکات، استخراج معادن و جمع آوری مالیات خبر میدهد که شرایط را برای حضور تجار ایرانی در بازارهای این کشور تا حدودی هموار کرده است.

مناسبات اقتصادی تهران و کابل تنها به واردات و صادرات ختم نمی شود و ایران یکی از تامین کنندگان برق در این کشور است و پیش تر پروژه های صنعتی را در آن عهده دار بوده است. اما به گفته رئیس کمیسیون خدمات فنی، مهندسی و عمران اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی محسن خندان دل پروژه‌های شرکت‌های خدمات فنی و مهندسی ایران در افغانستان کاملا نیمه تمام رها شده و پس از تسلط طالبان بر افغانستان، دستگاه دیپلماسی ایران به مهندسان و پیمان‌کاران ایرانی ساکن در این کشور تنها دستور ترک افغانستان را داده است و حتی با وجود اتمام برخی پروژه ها، مشکلاتی چون عدم تسویه و عدم بازگشت ماشین آلات و تجهیزات شرکت های ایرانی به کشور نیز همچنان لاینحل باقی مانده است.

فراز و فرود روابط تجاری از صادرات کالا تا ارسال برق

ظرفیت صادراتی ایران به افغانستان بر اساس آمار کارشناسان اقتصادی با نظر داشت مشکلات موجود، حدود ۷ تا 10میلیارد دلار است، اما تنها یک چهارم آن محقق شده است.

به گفته محمود سیادت رییس اتاق مشترک ایران و افغانستان، توسعه صادرات کالا به افغانستان مستلزم کشف نیازهای جدید در آن کشور است به طوری که باید بتوان با ایجاد فناوری بالا در حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی، فرصتهای جدیدی در این بخش خلق کرد و در این راستا در صورت عدم حضور صنایع تبدیلی ایران در افغانستان تا ۲ سال آینده، تهران از نقشه تجارت افغانستان پاک خواهد شد.

افزون بر این، اقدام طالبان در افزایش دو تا سه برابری تعرفه های واردات کالاهایی که مشابه آن در داخل افغانستان صورت می گیرد، سبب شده تا بسیاری از کالاهای ایرانی توجیهی برای صادرات نداشته باشد. البته افزایش نرخ ارز سبب بالارفتن بهای تمام شده کالا در این کشور شده که ضرر و زیان هایی را برای تجار ایرانی در پی داشته است.

بر اساس آمارهای سازمان تجارت جهانی (WTO)، در سال ۲۰۱۸ افغانستان بیشترین واردات کالا را از ایران داشته و در این سال ایران ۱۷ درصد کالاهای وارداتی به این کشور را تامین کرده بود و این در حالی است که حتی سهم چین در آن سال 15 درصد بود. بررسی آمارهای رسمی گمرک ایران نشان می‌دهد که تجارت ایران و افغانستان در سال گذشته شمسی به صادرات ۱.۶ میلیارد دلاری ایران به همسایه شرقی منجر شده است.

روغن‌های سبک و فرآورده‌ها بجز بنزین، روغن و سایر محصولات که از تقطیر قطران ذغال سنگ در درجه حرارت زیاد بدست می‌آید، سایر فرآورده‌های غیرمذکور دارای 70 درصد وزنی یا بیشتر نفت یا روغن‌های معدنی قیری، سایر هیدروکربورهای حلقوی، گاز طبیعی مایع شده، کف پوش‌های غیرمخملی باف، سیب تازه، گوجه فرنگی، روغن پایه معدنی و بنزین است عمده صادرات به افغانستان در سال گذشته بوده است.

مجموع تجارت بین ایران و افغانستان در سال گذشته افت نسبی در مقایسه با سال ۱۴۰۰ پیدا کرده و با کاهش ۱۰ درصدی از نظر دلاری و کاهش ۱۹ درصدی از نظر وزنی مواجه شده است. حجم صادرات ایران به افغانستان در سال 1399حدود 2 میلیارد و 300 میلیون و در سال پیش از آن 3.2 میلیارد دلار بوده است. این رقم در سال 97 حدود 2 میلیارد و 927 میلیون دلار بوده است.

بر اساس گزارش رویترز در سال 2021، صادرات اصلی ایران به افغانستان بنزین و گازوئیل بوده است. طبق گزارش پلتفرم تحقیقات نفت و گاز و مشاوره ایرانی پترو ویو، ایران در فاصله ماه مه سال ۲۰۲۰ تا ماه مه سال ۲۰۲۱ حدود ۴۰۰ هزار تن سوخت به همسایه خود صادر کرد. اما طی ماه های گذشته افغانستان با هدف کاهش وابستگی به واردات سوخت، کار استخراج نفت و گاز از معدنی موسوم به «قاشقری» واقع در ولایت سرپل که گفته می‌شود ظرفیت استخراج ۷۸ میلیون بشکه نفت را دارد، آغاز کرده است.

با تنگ تر شدن عرصه برای حضور محصولات پتروشیمی و سوخت ایران به افغانستان، تمرکز بر زمینه های دیگری همچون صنایع ساختمانی، محصولات غذایی و پزشکی که ایران در آن ها سرآمد است بیش از پیش احساس می شود

هم چنین در ادامه همکاری های حکومت طالبان افغانستان با شرکت های چینی در حوزه معادن و ذخایر طبیعی افغانستان، طالبان و یک شرکت چینی برای فعالیت در حوزه اکتشاف و استخراج نفت در افغانستان قراردادی به امضا رساندند که هدف آن استخراج نفت آمودریا است و بدین سبب با تنگ تر شدن عرصه برای حضور محصولات پتروشیمی و سوخت ایران به این کشور همسایه، تمرکز بر زمینه های دیگری همچون صنایع ساختمانی، محصولات غذایی و پزشکی که ایران در آن ها سرآمد است، بیش از پیش احساس می شود.

سودمندی اقتصادی و استراتژیک راه آهن خواف-هرات

راه‌اندازی دوباره خط‌آهن خواف - هرات هرچند سودمندی‌های زیادی برای اقتصاد ایران دارد، اما از آنجا که این خط ریلی افغانستان را از انزوای جغرافیایی خارج می‌کند می‌توان گفت که احیای این مسیر برای اقتصاد کشور همسایه بسیار ضروری و حتی حیاتی است. طرح راهبردی راه‌آهن خواف در شرق ایران به هرات در غرب افغانستان، قطعه ای مهم از جورچین ارتباطی میان کشورهای منطقه است که اجرای آن از سال ۱۳۸۶ کلید خورد تا مسیر ریلی خواف واقع در ۲۶۷ کیلومتری جنوب شرقی مشهد را در قالب خط آهنی به طول حدود ۲۲۰ کیلومتر به شهر هرات در شمال غرب افغانستان پیوند دهد.

تیرماه امسال با ورود نخستین محموله باری از این مسیر ریلی به افغانستان، دورنمای مثبتی از تغییر جغرافیای اقتصادی (ژئواکونومیک) منطقه به نفع کشورهای غرب آسیا رقم خورد. ایجاد خط ریلی خواف - هرات به دلیل تغییر و تحولات اخیر در افغانستان با فراز و فرودهایی همراه بود که در یکسال گذشته با پیگیری های انجام شده و تلاش مهندسان و متخصصان ایرانی، سه چهارم این خط ریلی تکمیل شد.

این اقدام راهبردی و مهم در صنعت حمل و نقل کشور، که با حمایت و همراهی مجموعه راه آهن جمهوری اسلامی و کنسرسیوم ریلی ایران و افغانستان صورت گرفته، منجر به ایجاد یک خط امن دائمی برای حمل بار فعال شده است و می تواند دسترسی جدیدی را برای تجارت بین ۲ کشور فراهم کند.

این مسیر ریلی، خواف در ۲۶۷ کیلومتری جنوب شرقی مشهد را در قالب خط آهنی به طول حدود ۲۲۰ کیلومتر به شهر هرات در شمال غرب افغانستان پیوند می دهد. این خط ریلی، که هم اکنون برای استفاده در زمینه صادرات و حمل بار به ظرفیت سالانه حدود ۶ میلیون تن فعال است، که حرکت این قطار در آینده بر اساس نیاز فعالان اقتصادی ۲ طرف برنامه‌ریزی می‌شود.

جمع بندی

علی رغم برخی تعارضات میان ایران و دولت فعلی افغانستان (طالبان) انتظار می رود با فعال سازی ظرفیت های مغفول، حذف و کاهش مراوده تجاری یکطرفه وعملیاتی کردن موافقتنامه ترانزیتی سه‌جانبه بین کشورهای ایران، هند و افغانستان با هدف تسریع، تسهیل و ارتقای ترانزیت چابهار، کاهش ناامنی مسیرها و جاده های ترانزیتی، قاچاق کالا، انتقال مهاجران غیرقانونی در دو سوی مرز و ...، رشد تعاملات اقتصادی، برخلاف مسائل صرفاً سیاسی و امنیتی، منافع مشترک و پایداری برای دو کشور به ثمر برسد.

افت تجارت ایران با افغانستان در دوره حکومت طالبان در حالی است که بسیاری از کشورهای همسایه از جمله ترکیه، چین و... اقتصاد خود با کابل به بهترین شکل ممکن پیش می‌برند و ایران با وجود بیش از هزاران کیلومتر مرز مشترک با افغانستان، باید استراتژی مشخصی در خصوص روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه با این کشور مهم به لحاظ استراتژیک در پیش گیرد.