بازار؛ گروه بین‌الملل: شهریور ماه سال جاری و پس از ۴ دهه انتظار عملیات ریل‌گذاری خط آهن ۳۲ کیلومتری شلمچه-بصره با حضور محمد مخبر معاون اول رئیس جمهور ایران و شیاع السودانی نخست وزیر عراق آغاز شد که گامی مهم در تکمیل کریدور شرق به غرب، تسهیل سفر زائران میان دو کشور و تحقق تجارت ۳۰ میلیارد یورویی ایران و عراق به شمار می‌آید.
۱۶ کیلومتر از این پروژه داخل خاک عراق و ۱۶ کیلومتر دیگر آن داخل ایران واقع شده است. نقطه آغاز این مسیر ریلی شلمچه است که سپس به نجف و کربلا می‌رسد. ایده اولیه ساخت این خط ریلی حدود ۴۰ سال پیش مطرح شد، اما در پی وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی اجرای آن بارها و بارها به تعویق افتاد. تا این که در سال ۹۹ و در جریان سفر مقامات ارشد وزارت راه ایران به عراق در تاریخ ۱۶ اسفند ماه همان سال و دیدار با وزیر وقت حمل و نقل این کشور، دو طرف تفاهم نامه‌ای در خصوص اجرایی سازی این پروژه با یکدیگر امضا کردند.
پیش‌تر بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی مسئولیت تامین مالی این پروژه را برعهده گرفت، اما این موضوع عملیاتی نشد و در شهریور ۹۹، یک شرکت بخش خصوصی ایرانی به نام ارزش آفرینان فدک موافقت کرد رقمی معادل ۱۰۰ میلیون یورو برای ساخت این پروژه به صورت ساخت، بهره برداری و واگذاری (BOT) هزینه کند و در نهایت هزینه و سود خود را از طریق در اختیار گرفتن این خط ریلی تامین کند.
موارد مورد اختلاف مانند تعیین خطوط دقیق مرزی، لایروبی اروند رود و مین زدایی تا حدود زیادی میان ایران و عراق حل شده و و انتظار می رود طی دو سال آینده این خط ریلی به بهره برداری کامل برسد. مطالعات اولیه بخش داخل کشور عراق (حدفاصل شلمچه تا بصره) به طول ۳۵ کیلومتر شامل یک پل بزرگ روی شط العرب به طول ۷۰۰ متر (با دهانه بازشو برای تردد شناورهای رودخانه‌ای ) توسط کارشناسان راه آهن عراق در سال ۲۰۰۶ انجام شده است.
براساس آنچه اعلام شده با برقراری این خط ریلی از مشهد تا نقطه صفر مرزی شلمچه و سپس از بصره تا کربلا به مدت ۸ ساعت، جا به جایی مسافران و مبادلات تجاری به آسانی انجام خواهد شد و پس از پایان کار نیز یک پل روی اروند رود ساخته می‌شود که با توجه به پیچیدگی‌های فنی توسط مهندسان متخصص ایرانی احداث خواهد شد. بنا به اظهارات میعاد صالحی مدیرعامل راه آهن ایران، مجموع کل پروژه طبق آنچه که در هیات دولت عراق مصوب شده، حدود ۲۰۰ میلیون دلار است و زمان زیرسازی این پروژه ۱۸ ماه و زمان احداث کل آن به طور مجموع تا ۲ سال پیش بینی شده است.
در صورت فقدان اتصال ریلی میان ایران و عراق و کشورهای مدیترانه، نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس، لزوما ناچار به حمل دریایی هستند که طبیعتا عبور از دریای سرخ مواجهه با ریسک دزدان دریایی سودان را در پی دارد که تاکنون ضررهای مالی و جانی قابل توجهی به بازرگانان و کشتی‌های تجاری آنها وارد آورده‌اند
باید در نظر داشت که در صورت فقدان اتصال ریلی میان ایران و عراق و کشورهای مدیترانه، نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس، لزوما ناچار به حمل دریایی هستند که طبیعتا عبور از دریای سرخ مواجهه با ریسک دزدان دریایی سودان را در پی دارد که تاکنون ضررهای مالی و جانی قابل توجهی به بازرگانان و کشتی‌های تجاری آنها وارد آورده‌اند.
به تازگی پایگاه خبری الجدید نزدیک به قطر در گزارشی اعلام کرده که ایران برای کاستن از پیامدهای تحریم‌های کمرشکن آمریکا از فرصت ارتباط با کشورهای همسایه استفاده می‌کند که نمونه بارز آن افتتاح این خط ریلی با هدف تقویت جایگاه ژئوپلیتیکی و لجستیکی ایران و عراق در غرب آسیا است. در جولای ۲۰۱۹ نیز مقامات ایران به طور رسمی از اجرای پرژه اتصال بندر امام خمینی در حاشیه خلیج فارس به بندر لاذقیه روسیه از طریق خط ریلی که از خاک عراق می‌گذرد، خبر دادند.
چشم انداز مثبت مالی و ژئوپلیتیکی خط ریلی شلمچه -بصره برای ایران و عراق
در صورت راه اندازی این کریدور زمینی منافع ژئوپلتیک ایران و عراق کاملاً تامین خواهد شد و دسترسی ایران به دریای مدیترانه، سبب افزایش چشم‌گیر وزنه و جایگاه جمهوری اسلامی در مناسبات بین المللی خواهد شد.
خط ریلی شلمچه-بصره برای عراق نیز بسیار حائز اهمیت است چرا که می‌تواند بازارهای خود را به سمت کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و قفقاز از مسیر ایران بگشاید و تا حد زیادی ناترازی تجاری خود با ایران را رفع کند و افزون بر این، حتی شیعیان جمهوری آذربایجان نیز با استفاده از این خط ریل امکان سفر به کربلا را خواهد داشت که انتفاع مالی دوجانبه فراوانی برای ایران و عراق در پی خواهد داشت
این خط ریلی برای عراق نیز بسیار حائز اهمیت است چرا که می‌تواند بازارهای خود را به سمت کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و قفقاز از مسیر ایران بگشاید و تا حد زیادی ناترازی تجاری خود با ایران را رفع کند و افزون بر این، حتی شیعیان جمهوری آذربایجان نیز با استفاده از این خط ریل امکان سفر به کربلا را خواهد داشت که انتفاع مالی دوجانبه فراوانی برای ایران و عراق در پی خواهد داشت. در حال حاضر زائرین کربلا با قطار وارد شلمچه شده و سپس با اتوبوس به بصره می‌رسند و مجددا با قطار به کربلا سفر می کنند، اما این قطار می‌تواند رفت و آمد را به شدت تسریع کند.
از سوی دیگر، عراق با استفاده از این خط ریلی می‌تواند به آسیای میانه، روسیه و چین متصل شود و ارتباط عراق با این سه نقطه مختلف جغرافیایی، مزیت‌های اقتصادی و تجاری و سیاسی فراوانی برای آن کشور به همراه خواهد آورد. افزون بر این با توجه به سرمایه گذاری اقتصادی سنگین چین در عراق، جمعیت جوان و منابع نفت و گاز فراوان این کشور، دسترسی ریلی و امن چین به این کشور از طریق ایران کاملا حائز اهمیت است.
ارتباط دریایی عراق با همسایگان خود محدود است و تنها بندر بصره و ام القصر در محدوده اندکی از خلیج فارس قرار دارند و این در حالی است که با استفاده از خط ریلی شلمچه-بصره سبب افزایش صادرات و واردات تهران و بغداد از مسیر بندر امام خمینی محقق خواهد شد و عراق از این مسیر به مدیترانه نیز متصل خواهد شد و این موضوعی است که اخیرا مقام های قطری نیز به آن اشاره داشته‌اند.
بنا به گفته یحیی آل اسحاق رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق، حجم تجارت بین دو کشور در سال گذشته حدود ۹ میلیارد دلار بوده است که با رشد ۲۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن همراه بوده است که شامل صدور خدمات فنی مهندسی و کالاهای سنتی مورد مبادله است. عراق دومین شریک تجاری ایران از لحاظ بازار صادراتی به شمار می‌آید.
دستیابی به رقم تجارت ۳۰ میلیارد یورویی ایران و عراق، تسهیل در امور زیارتی (با توجه به اکثریت شیعه جمعیت دو کشور و زمینه سازی تبادل زائران دو کشور در کربلا، مشهد و قم)، رونق مسیرهای مسافری و افزایش ترافیک ریلی دو کشور، افزایش سود صادرات ایران به سوریه از مسیر عراق و اتصال ریلی به کشورهای خلیج فارس همچون کویت و عربستان) از مزایای خط ریلی شمچه-بصره است
دستیابی به رقم تجارت ۳۰ میلیارد یورویی ایران و عراق، تسهیل در امور زیارتی (با توجه به اکثریت شیعه جمعیت دو کشور و زمینه سازی تبادل زائران دو کشور در کربلا، مشهد و قم)، رونق مسیرهای مسافری و افزایش ترافیک ریلی دو کشور، افزایش سود صادرات ایران به سوریه از مسیر عراق و اتصال ریلی به کشورهای خلیج فارس همچون کویت و عربستان) از مزایای این خط ریلی به شمار می آید. این مسیر ریلی در صورت ادامه و اتصال به شبکه ریلی اردن به سواحل دریای مدیترانه منتهی شده که صرفه‌جویی در هزینه و زمان حمل‌ونقل ریلی میان ایران و منطقه مدیترانه را در پی خواهد داشت.
پروژه بندری فاو عراق رقیبی بزرگ برای جایگاه لجستیکی ایران در منطقه
عراق برای استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک و موقعیت مرکزی خود در این طرح، به دنبال توسعه یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در شهر جنوبی فاو است یعنی اتکای کشور به بنادر عربی خلیج فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات و صادرات کالاها. این پروژه همچنین بر رقابت اقتصادی فزاینده عراق با ایران همسایه تاکید می کند، زیرا هر دو کشور به دنبال ایجاد جایگاه مشابهی در مدیریت ترافیک ترانزیت منطقه ای هستند.
عملیات ساخت بندر فاو عراق از سال ۲۰۱۰ آغاز شده و بر اساس پیش‌بینی مقام‌های عراقی، احتمالا تا سال ۲۰۲۵ به پایان خواهد رسید. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه‌ای است
کار ساخت این بندر از سال ۲۰۱۰ آغاز شده و بر اساس پیش بینی مقام های عراقی، احتمالا تا سال ۲۰۲۵ به پایان خواهد رسید. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه‌ای است.
پروژه فاو شامل ساخت بندر جدید، اسکله خشک، پایانه نفتی، کانال خشک و زیرساخت های حمل و نقل مربوطه است و پس از تکمیل، انتظار می رود به یکی از ستون های اصلی اقتصاد عراق تبدیل شود. طبق گزارش های اخیر، فاز یک قرار است در سال ۲۰۲۵ به پایان برسد و ظرفیت جابجایی ۲۰ تا ۴۵ میلیون تن در هر بار محموله را خواهد داشت.
این کانال خشک اتصال زمینی به مرز ترکیه از طریق جاده و راه آهن را فراهم می کند و با زیرساخت های بندری و ریلی ترکیه، به ویژه در مرسین و استانبول، مرتبط می شود. در صورت تکمیل، فاو می‌تواند از موقعیت مکانی و ارتباط خود با ترکیه و سوریه برای تبدیل شدن به یک پایانه کانتینری پیشرو و یکی از بزرگترین بندرهای جهان استفاده کند و متاسفانه بندر خرمشهر در نزدیکی ایران از موقعیت ژئوپلیتیکی مشابه فاو برخوردار نیست و پروژه هایی مانند فاو برای برخی از کشورها مانند ایران یک تهدید است، در حالی که احتمالاً به نفع برخی دیگر مانند ترکیه، قطر و سوریه است.
عراق با کمک ترکیه و امارات، عراق در تلاش است تا فاو را به راه آهن ملی خود و سپس خط ریلی ترکیه در شمال متصل کند و یک کریدور حمل و نقل جایگزین ایجاد کند که احتمالاً تأثیر منفی بر ترافیک ترانزیتی ایران به ترکیه خواهد داشت. در حال حاضر تخمین زده می شود که ۹۰ درصد ترافیک ترانزیتی از طریق ایران از طریق جاده انجام می شود.
نتیجه
سرمایه‌گذاری‌های فاو و چین در عراق و نقش محدود ایران در ترانزیت و تجارت بین‌المللی که ناشی از تحریم‌ها، فقدان زیرساخت کافی و مدرن در حمل و نقل دریایی و ریلی و تعلل ایران در تحقق سریع دیپلماسی حمل و نقل ریلی است، لزوم تسریع پیشبرد برنامه‌های ترانزیتی در دست اجرا در ایران خصوصا خط ریلی رشت - آستارا در کریدور شمال-جنوب و خط ریلی شلمچه - بصره در کریدور شرق به غرب را پررنگ‌تر می‌کند، چرا که با اجرا و راه اندازی کریدورهای رقیبی چون ترانس خزر و طرح فاو نقش ایران در ترانزیت منطقه بسیار کم‌رنگ‌تر از قبل شده و مسیرهای ارتباطی خود با شرکای مهم تجاری همچون عراق را از دست خواهد داد.
این در حالی است که ایران با توجه به موقعیت مرکزی به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، باید نقش مهمی در هر دو کریدور شرق-غرب و شمال-جنوب ایفا کند. در حال حاضر بخش‌های حمل‌ونقل، بندر، ترانزیت و لجستیک ایران در گروگان سیاست و تأثیر تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های بین‌المللی هستند. تا زمانی که این تغییرات تغییر نکند، تلاش تهران برای توسعه و گسترش این بخش ها با مشکل مواجه می شود و نمی تواند به پتانسیل خود به عنوان یک رهبر منطقه ای در حمل و نقل و تجارت دست یابد.
نظر شما