بازار؛ گروه بین‌الملل: ترکیه و ایران جزو کشورهای مهم خاورمیانه هستند. هر دو کشور به دلیل نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات فرهنگی، تبادلات، رقابت های تاریخی گاه خشونت‌آمیز، تنش‌های کلامی و البته واگرایی مستمر منافع ژئوپلیتیکی، روابط پرنوسان دارند.
بین ایران و ترکیه در دوره جدید زمان‌های با ثبات‌تری وجود داشت. پس از جنگ جهانی دوم، از سال ۱۹۵۵ تا ۱۹۷۹، تهران و آنکارا حتی به متحدان سیاسی-نظامی در بلوک منطقه‌ای سنتو (سازمان معاهده مرکزی یا پیمان بغداد) تبدیل شدند. در حالی که رژیم شاه در ایران متحد غرب بود و نفت و گاز ایران در جهت منافع لندن و واشنگتن مورد بهره برداری قرار گرفت، تهران شریک منطقه‌ای ترکیه عضو ناتو بود.
وضعیت پس از انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ در ایران تغییر کرد، زیرا سرنگونی رژیم شاه طرفدار آمریکا، تغییر عمده‌ای در وضعیت نیروها در خاورمیانه ایجاد کرد. از آن زمان تا کنون، بار دیگر بی‌اعتمادی و تنش در روابط ایران و ترکیه در سراسر خاورمیانه و برنامه جهانی مشاهده شده است که برخی از آنها تا به امروز ادامه دارند. نمی‌توان گفت که عمل گرایی در رویکردهای ترکیه و ایران پس از سرنگونی رژیم شاه اهمیت خود را از دست داده است. چون باوجود تحریم‌های شدید ضدایرانی، آنکارا مجبور شد به تجارت با ایران ادامه داده و به دلیل منابع محدود انرژی خود، صادرات گاز را در حجم‌های مختلف ادامه می‌دهد.
در این میان، مسئله بخشی از کردها همچنان یک نگرانی مشترک بین ترکیه و ایران است. آنکارا و تهران با همه اشکال دولت کردستان و تهدیدات جدایی‌طلبی قومی مخالفند. با این حال، در وضعیت کردها پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ در ایران تغییراتی جدی به وجود آمده است. برخی از کارشناسان، معتقدند که پدیده انقلاب ۱۳۵۷ دارای توجیهات بیرونی و داخلی است. دلیل بیرونی، جلوگیری از انحصار و غارت منابع استراتژیک ایران (نفت و گاز) توسط کشورهای آنگلوساکسون (آمریکا و انگلیس) و نیز جلوگیری از نفوذ مخرب فرهنگ غربی بر ذهن جوانان ایرانی بود.
پس از پیروزی انقلاب، امام خمینی (ره)، مصطفی بارزانی، رهبر اقلیم کردستان عراق را که در تبعید بود، برای حل و فصل بحران کردستان بر اساس مبانی اسلامی به تهران فراخواند. بر اساس برخی گزارش ها، چنین توافقی از سوی سیاستمدار کرد پذیرفته شد، اما او هرگز به تهران نرسید. چون مسئولان سیا از انجام یک عمل جراحی اضطراری برای مصطفی بارزانی خبر دادند، اما این عمل جراحی با مرگ وی به پایان رسید.
ایران نگران بلندپروازی‌های پان ترکیستی و پان تورانیستی ترکیه در قبال کشورهای ترک نشین CIS است که در صورت موفقیت پروژه توران می‌تواند موقعیت ایران را به طور جدی تضعیف کند
دلایل اختلاف
در عین حال، طبیعی است که ترکیه و ایران به عنوان کشورهای کلیدی منطقه خاورمیانه، رویکردهای متفاوتی در مورد تعدادی از موضوعات منطقه‌ای (از جمله بحران سوریه، وضعیت لیبی و عراق و رابطه با پاکستان) داشته باشند. سرزمین‌های مجاور قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی در این بسته تناقضات پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و حضور حاکمیت‌های دولت‌های پس از فروپاشی شوروی، جایگاه مشخصی را به خود اختصاص داده است.
با وجود اهمیت داشتن روابط شهروندان دو کشور و مخصوصا ترک های دو طرف، نخست، ایران نگران بلندپروازی‌های پان ترکیستی و پان تورانیستی ترکیه در قبال کشورهای ترک نشین CIS است که در صورت موفقیت پروژه توران می‌تواند موقعیت ایران را تضعیف کند. البته در آنسو نیز بی تاثیر نخواهد بود.
دوم، تهران با احتیاط کامل پروژه های ژئواکونومیک در منطقه انرژی خزر را رصد می کند که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تضعیف روسیه و به لطف ابتکارات مشترک ترکیه و متحدانش در ناتو (عمدتاً انگلیس) شروع و توسعه یافت. این نگرانی ایران ریشه در مسیر جدید صادرات نفت و گاز به ترکیه در راستای برنامه های آنکارا برای ایجاد مسیرهای ترانزیتی انرژی جایگزین با دور زدن روسیه و ایران مشخص می شود. وارد کردن کشورهای ترک به بازارهای جهانی (به ویژه اروپا) و تبدیل خاک ترکیه به یک مرکز بزرگ گاز با دور زدن ایران، در تضاد با منافع تهران است.
سوم، با در نظر گرفتن همسویی ترکیه و جمهوری آذربایجان که در مرزهای شمالی ایران شکل گرفته است، تهران روند حضور اسرائیل در امتداد خط مرزی ایران و آذربایجان در رودخانه ارس، افزایش حضور اطلاعاتی موساد با تایید ترکیه عضو ناتو را مشاهده و رصد می کند.
چهارم، در حال حاضر یک رقابت ژئوپلیتیکی مشخصی بین ترکیه و ایران در جمهوری آذربایجان که عمدتاً شیعه هستند وجود دارد. با توجه به اینکه مقامات آذربایجان روابط خود با ترکیه را بر اساس شعار پان‌ترکیسم و اصل «یک ملت، دو دولت» بنا کرده‌اند، ایران به آزار و اذیت سیاسی فعال شیعیان آذربایجان توسط باکو معترض است. به اعتقاد کارشناسان، تهران، این اقدامات را عمدتا نتیجه تلاش آنکارا برای تضعیف نفوذ ایران در این جمهوری ماوراء قفقاز می‌داند.
تنش در قفقاز
پس از پیروزی رجب طیب اردوغان در انتخابات و سفر وی به باکو با ارزیابی وضعیت کریدور زنگزور در ارمنستان، وی تاکید کرد که دلیل اصلی مسدود شدن این کریدور نه ایروان، بلکه تهران بوده است. ایران در واقع علناً از زبان ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، بارها خاطرنشان کرده است که کریدور زنگزور به عنوان «خط قرمز» باقی مانده و تغییر مرزهای جمهوری های همسایه قفقاز جنوبی غیرقابل قبول و حفظ مرز مستقیم چند هزار ساله ایران با ارمنستان مهم است. بنابراین تهران نه می‌خواهد ناتو در منطقه از طریق ترکیه تقویت شود و نه شاهد اجرای پروژه باشد.
روسیه اکنون مجبور به رویارویی ژئوپلیتیکی با غرب در اوکراین است بنابراین علاقه‌مند به حفظ شراکت با ترکیه برای همان ترانزیت و خروج از انزوا است، از همین روی نمی‌تواند روابط با آنکارا را در ارمنستان و قفقاز تیره کند. در نتیجه، ایران در این نبرد به حریف اصلی ترکیه تبدیل می‌شود
اردوغان با ادعاهایش، نه تنها نارضایتی خود را از سیاست منطقه ای ایران نشان می دهد بلکه دلیل عدم همگرایی سه کشور مسلمان (ترکیه، آذربایجان و ایران) را تهران معرفی می‌کند. با توجه به اینکه روسیه اکنون مجبور به رویارویی ژئوپلیتیکی با غرب در اوکراین است بنابراین علاقه مند به حفظ شراکت با ترکیه برای همان ترانزیت و خروج از انزواست، از همین روی نمی‌تواند روابط با آنکارا را در ارمنستان و قفقاز تیره کند. در نتیجه، ایران در این نبرد به حریف اصلی ترکیه تبدیل می‌شود.
در نیمه دوم ژوئن ۲۰۲۳، ترکیه و آذربایجان از تشکیل یک سیستم یکپارچه کنترل و مدیریت حریم هوایی از دریای اژه تا دریای خزر بر اساس استانداردهای ناتو (سامانه کنترل فرماندهی هوایی HAKİM ترکیه) خبر دادند. دومی عملاً قادر است کنترل حریم هوایی را در منطقه قفقاز جنوبی برقرار کند و نه تنها ارمنستان بلکه حداقلذ روی کاغذ، ایران را نیز تهدید کند. با توجه به وجود سیستم دفاع هوایی مشترک بین ارمنستان و روسیه در چارچوب پیمان پیمان امنیت جمعی، چنین اقدامی از سوی دو طرف آنکارا و باکو به نوعی چالشی برای منافع منطقه ای روسیه نیز محسوب می شود.
از ابتدای سال ۲۰۲۳، حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه اندکی کاهش یافته است، البته کالای اصلی صادراتی ایران همچنان گاز است. ظاهراً چنین کاهشی در روابط اقتصادی این کشورها ناشی از چند دلیل عینی و ذهنی مانند بحران در بازار انرژی به دلیل تحریم‌های ضد روسیه و افزایش قیمت ها، زلزله و افزایش تورم در ترکیه، ... کاهش ارزش لیر ترکیه و فشار آنکارا در مورد کریدور زنگزور است. در پاسخ به پیشنهاد مسکو برای ایجاد یک هاب گاز در ترکیه، ایران پروژه مشابهی به همان اندازه بلندپروازانه در خلیج فارس ارائه کرد. همه این فرآیندها گواه تضادهایی میان ایران و ترکیه، با وجود همکاریها نیز است.
شاید واشنگتن پروژه هندی را از طریق ایران به اروپا به عنوان جایگزینی برای ترانزیت چینی پیشنهاد دهد و در این ترجیح جغرافیایی، تقابل جدیدی را بین دو کشور می توان حدس زد
علاوه بر این، مواردی مانند مذاکرات پشت درهای بسته بین ایران و آمریکا در مورد رفع انسداد دارایی‌های ایران در ازای آزادی زندانیان آمریکایی و مهم‌تر از همه درباره پایان «جنگ نفت‌کش‌ها» بین تهران و واشنگتن در آبهای تنگه هرمز و خلیج عمان و صادرات نفت ایران به بازارهای جهانی (در خود آمریکا افزایش قیمت بنزین و نیاز روزافزون به نفت وجود دارد) تنش بیشتری را در سیاست ترکیه ایجاد می‌کند.
ایالات متحده هنوز علاقه‌ای به اجرای ارتباطات جایگزین از چین به اروپا از طریق خاک ترکیه (تحت طرح یک کمربند، یک جاده) ندارد. شاید واشنگتن پروژه هندی را از طریق ایران به اروپا به عنوان جایگزینی برای ترانزیت چینی پیشنهاد دهد و در این ترجیح جغرافیایی، تقابل جدیدی را بین دو کشور می توان حدس زد.
بر این اساس، اگر ایران با کشورهایی مانند چین و هند مشارکت راهبردی داشته باشد و بتواند با دولت آمریکا در زمینه برنامه هسته ای و صادرات نفت روابط خاصی برقرار کند، موفقیت در نبرد با تهران دشوار خواهد بود.
علاوه بر این، مقامات امروز ایران علاقه‌مند به تقویت سیاست رئیس جمهور اردوغان مستقل از ایالات متحده هستند که این امر امکان تضعیف فشار واشنگتن بر منطقه را فراهم می کند که نشان دهنده موزاییک ژئوپلیتیکی معاصر در خاورمیانه بزرگ هستند.
نظر شما