بازار؛ گروه بین الملل: اخیرا فرزاد پیلتن، مدیرکل غرب آسیای سازمان توسعه تجارت اعلام کرده است که بر اساس آمار گمرک ایران، صادرات کشور به عراق در سال ۱۴۰۱ با رشد ۱۵ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار رسیده که یک حد نصاب جدید و بی‌سابقه در صادرات ایران به عراق محسوب می‌شود.
از حیث وزن کالا، محصولات ساختمانی، سوخت‌های معدنی و محصولات پالایشگاهی، محصولات غذایی، فلزات و مصنوعات فلزی و محصولات شیمیایی، بیشترین اقلام صادر شده به عراق در سال ۱۴۰۱ هستند. محصولات صادراتی ایران به عراق بیش از ۶۹ درصد از حجم کل صادرات غیرنفتی ایران به عراق را شکل می‌دهند.
چرا بازار عراق برای ایران مهم است؟
امروزه عراق به عنوان بی‌نظیرترین فرصت اقتصادی برای ایران در میان کشورهای همسایه مطرح است. وجود ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک خشکی میان دو کشور، قرابت و سلایق یکسان فرهنگی و اجتماعی و مذهبی است و موقعیت راهبردی دو کشور در منطقه عراق را به بازاری ممتار برای اهداف صادراتی ایران تبدیل کرده است.
افزون بر این، شرایط اقلیمی کشور عراق، جنگ های داخلی و خارجی، ظهور و افول داعش و تخریب بسیاری از زیرساخت‌های این کشور و نیاز روزافزون به مصالح ساختمانی و کالاهای مختلف، افزایش جمعیت و تلاش عراق برای صنعتی شدن، شرایط بسیار مناسبی را برای کشورهای دیگر به ویژه ایران فراهم آورده است تا از طریق صادرات به عراق ارزآوری قابل‌توجهی داشته باشند
افزون بر این، شرایط اقلیمی کشور عراق، جنگ های داخلی و خارجی، ظهور و افول داعش و تخریب بسیاری از زیرساخت‌های این کشور و نیاز روزافزون به مصالح ساختمانی و کالاهای مختلف، افزایش جمعیت و تلاش عراق برای صنعتی شدن، شرایط بسیار مناسبی را برای کشورهای دیگر به ویژه ایران فراهم آورده است تا از طریق صادرات به عراق ارزآوری قابل‌توجهی داشته باشند.
امارات، ترکیه، چین و ایران بزرگترین شرکای تجاری در حوزه واردات به عراق هستند. آمارهای مرکز تجارت جهانی نشان می‌دهد که عملکرد سه شریک اول تجاری عراق در زمینه صادرات به این کشور طی چند سال گذشته بهتر از ایران بوده و همگی رشد بالاتری نسبت به ایران داشته‌اند.
عراق کشوری در حال حرکت به سمت رشد اقتصادی
صندوق بین‌المللی پول متوسط نرخ رشد اقتصادی برای کشور عراق در سال ۲۰۲۲ را حدود ۳/۹ درصد پیش‌بینی کرده بود که بیشترین رشد اقتصادی در میان کشورهای صادرکننده نفت است. برای سال ۲۰۲۳ نیز رشد مورد انتظار برای اقتصاد عراق حدود ۴ درصد پیش‌بینی شده که بالاتر از میانگین رشد اقتصادهای صادرکننده نفت در منطقه است است. این آمار و اطلاعات مبین آغاز روند تدریجی بهبود اقتصاد عراق پس از شوک کرونا و افت قیمت نفت در سال‌های قبل است.
پیش تر موسسه خاورمیانه اعلام کرده بود موانعی چون کمبود شدید سرمایه گذاری و فساد گسترده در عراق اقتصاد این کشور را در تنوع بخشی دچار مشکلاتی کرده است. اما اخیرا برخی تغییرات در شاکله اقتصادی این کشور نویدبخش اتفاقات مثبت هستند. در اوایل ماه جاری میلادی، بغداد با شرکت انرژی «توتال» فرانسه برای پیشبرد یک پروژه انرژی عظیم ۲۷ میلیارد دلاری به توافق رسید. این توافق پتانسیل سرمایه گذاری و مشارکت خارجی برای کمک به رشد و توسعه اقتصادی عراق را برجسته کرده است.
قرارداد جدید به دنبال قرارداد قبلی که در ژوئیه ۲۰۲۱ بین وزارت نفت عراق و شرکت ملی مهندسی شیمی چین (CNCEC) به دست آمد ، انجام شد که به موجب آن، این شرکت چینی یک مجتمع پتروشیمی و پالایش یکپارچه در فاو با قابلیت اولیه تولید ۳۰۰۰۰۰ بشکه نفت در روز در فاز نخست و ۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی در فاز دوم را پیگیری خواهد کرد.
شرکت های بین المللی به طور فزاینده ای به سرمایه گذاری در بخش انرژی و به ویژه زیرساخت عراق علاقه نشان می دهند. این مساله می تواند به بهبود چشم انداز اقتصادی کشور و کاهش اتکای آن به صادرات نفت که ۹۵ درصد از درآمد بودجه فدرال آن در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می داد، کمک کند. موفقیت چنین پروژه هایی به عوامل مختلفی از جمله شرایط امنیتی، ثبات سیاسی ، توانایی دولت برای ایجاد فضای سرمایه گذاری مطلوب بستگی دارد.
اهمیت استراتژیک پروژه بندری فاو عراق، رقیب بالقوه ترانزیتی ایران
رقابت ایران و عراق در کریدورهای ترانزیتی دریایی و زمینی منطقه ای در سال های اخیر افزایش یافته است. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالشی بزرگ در مقابل اقدامات ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان هاب ترانزیت در منطقه است.
عراق با تکیه بر موقعیت ژئواستراتژیک و مرکزی خود در این ابتکار درصدد گسترش یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در شهر جنوبی فاو، معروف به بندر بزرگ فاو است که در صورت تحقق وابستگی این کشور به بنادر عربی خلیج فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات را کاهش خواهد داد. این پروژه همچنین موجب تشدید رقابت اقتصادی ایران و عراق در خصوص ترافیک ترانزیت منطقه ای می شود
عراق طی سال های اخیر به یکی از مقاصد مهم سرمایه‌گذاری‌های چین در خاورمیانه و پیوندی مهم در ابتکار یک کمربند – یک جاده این کشور شرق آسیا مبدل گشته است. عراق با تکیه بر موقعیت ژئواستراتژیک و مرکزی خود در این ابتکار درصدد گسترش یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در شهر جنوبی فاو، معروف به بندر بزرگ فاو است که در صورت تحقق وابستگی این کشور به بنادر عربی خلیج فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات را کاهش خواهد داد. افزون بر این، این پروژه موجب تشدید رقابت اقتصادی ایران و عراق خواهد شد زیرا هر دو کشور به دنبال ایجاد جایگاه مشابهی در مدیریت ترافیک ترانزیت منطقه ای هستند.
پروژه فاو شامل ساخت بندر جدید، اسکله در خشکی ، پایانه نفتی، کانال و زیرساخت های حمل و نقل مربوطه است و پس از تکمیل این پروژه نقش آن به عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد عراق بیش تر پدیدار خواهد شد.
فرآیند ساخت فاز نخست این پروژه قرار است در سال ۲۰۲۵ به پایان برسد که ظرفیت جابجایی ۲۰ تا ۴۵ میلیون تن در هر بار محموله را خواهد داشت. با احداث این کانال خشک، اتصال زمینی عراق به مرز ترکیه از طریق جاده و راه آهن تسهیل شده و به زیرساخت های بندری و ریلی ترکیه، به ویژه در مرسین و استانبول، متصل می شود. در صورت اجرای موفقیت آمیز پروژه بندری فاو، این کانال ارتباطی می تواند از موقعیت مکانی و ارتباط خود با ترکیه و سوریه برای تبدیل شدن به یک پایانه کانتینری پیشرو و یکی از بزرگترین بندرهای جهان استفاده کند. هدف اصلی عراق این است که این پروژه را با طرح کمربند - جاده چین مرتبط و آن را به عنوان بخشی از مسیر جایگزین کانال سوئز و کریدور شمال- جنوب معرفی کند.
این در حالی است که ایران با توجه به موقعیت ممتاز ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک خود به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، باید ایفاگر نقش برجسته تری در هر دو دالان تجاری شرق-غرب و شمال-جنوب باشد؛ نخستین کریدور، قفقاز، آسیای مرکزی و چین را به خاورمیانه و اروپا از طریق ایران متصل می‌کند و دومی روسیه و آسیای مرکزی را از طریق ایران به خلیج فارس و هند وصل می‌کند؛ اما تهران از این فرصت‌ها بهره وری مطلوبی نداشته است.
معضلاتی چون تحریم های غربی، بی ثباتی سیاسی و زیرساخت و لجستیک ضعیف خصوصا در بخش خطوط ریلی و بنادر همگی مانع از ظهور ایران به عنوان یک قطب استراتژیک مهم برای حمل و نقل کالا شده اند و این در حالی است که توسعه بندر فاو در عراق می تواند چالشی بزرگ تر برای اهداف ایران در این زمینه باشد
معضلاتی چون تحریم های غربی، بی ثباتی سیاسی و زیرساخت و لجستیک ضعیف خصوصا در بخش خطوط ریلی و بنادر همگی مانع از ظهور ایران به عنوان یک قطب استراتژیک مهم برای حمل و نقل کالا شده اند و این در حالی است که توسعه بندر فاو در عراق می تواند چالشی بزرگ تر برای اهداف ایران در این زمینه باشد.
این در حالی است که برخی تحلیلگران و صاحب نظران اقتصادی پیش تر هشدارهایی را در این زمینه مطرح کرده بودند. به عنوان مثال علی حسینی، رئیس کمیسیون حمل و نقل و لجستیک اتاق بازرگانی ایران بندر فاو را رقیبی بزرگ برای ایران در آینده خوانده بود.
به گفته وی، عراق با کمک ترکیه و امارات درصدد است تا فاو را به راه آهن ملی عراق متصل و آن راه آهن را به ترکیه در شمال خود پیوند دهد و با ایجاد یک کریدور حمل و نقل جایگزین ترافیک ترانزیتی در ایران را کاهش دهد.
مقام های تهران پیش تر با متهم کردن آمریکا برای اعمال فشار و نفوذ بر عراق، گفته بودند واشنگتن به دنبال ممانعت از توسعه کریدور ترانزیتی شمال - غرب ایران است.هم چنین تهران بر این باور است که ترکیه برای نفوذ بیش تر خط آهن خود در آسیا به دنبال ایجاد فشار بر عراق و تبدیل شدن به هاب منطقه ای انرژی و ارتباطات است.
برد نهایی برای ایران در برابر پروژه بندر فاو عراق در حوزه ترانزیت مستلزم توسعه زیر ساخت های ریلی از جمله اتصال بندر جاسک در خلیج عمان به سرخس در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق کریدور ریلی ایرانشهر- زاهدان – مشهد و همچنین اتصال بندر چابهار به راه آهن شلمچه – بصره است
برد نهایی برای ایران در برابر این پروژه مستلزم بهبود ارتباطات کلی ایران، توسعه زیر ساخت های ریلی از جمله اتصال بندر جاسک در خلیج عمان به سرخس در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق کریدور ریلی ایرانشهر- زاهدان – مشهد و همچنین اتصال بندر چابهار به راه آهن شلمچه – بصره است.
یکی از مهم ترین ضعف های لجستیکی و ترانزیتی ایران در بحث حمل و نقل بین المللی با عراق عدم تکمیل خط آهن شلمچه - بصره است. این خط ریلی که ایده اولیه آن یک سال پیش از پیروزی انقلاب شکل گرفت، در پی وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی از چرخه اجرا خارج شد. طی سال های قبل و در دولت حسن روحانی، رئیس جمهوری پیشین ایران بارها وعده راه اندازی این خط آهن مطرح شد، اما به پای عمل نرسید. اما حالا با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی و تمرکز وی بر گسترش روابط اقتصادی تجاری با همسایگان به نظر می رسد تلاش ها برای راه اندازی هر چه سریع تر این پروژه قوت گرفته است.
این طرح شامل ایجاد یک پل ۷۰۰ متری بر روی اروند رود و و ۳۲ کیلومتر ریل گذاری تا بصره است. دی ماه سال گذشته هیات وزیران راه آهن را مکلف کرد یک شرکت مشترک با طرف عراقی برای تکمیل این مسیر ایجاد کند. اما به گفته مسئولان راه آهن، موانع اجرای این طرح هم چنان پا برجاست. خرداد سال گذشته سید میعاد صالحی مدیرعامل راه آهن اعلام کرده بود مسیر ریلی شلمچه - بصره نیاز به مین‌روبی، تملک زمین و احداث پل بر روی رودخانه اروند دارد تا خط ریلی به ایستگاه بصره برسد و گلوگاه این مسیر احداث پل موردنظر بر روی اروند رود است.
خط آهن شلمچه - بصره کریدور ریلی شرق به غرب آسیا را تکمیل خواهد کرد و حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند ایران را به غرب آسیا و سواحل مدیترانه، راه آهن حجاز - اردن و همچنین عتبات عالیات متصل کند
خط آهن شلمچه - بصره کریدور ریلی شرق به غرب آسیا را تکمیل خواهد کرد و حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند ایران را به غرب آسیا و سواحل مدیترانه، راه آهن حجاز - اردن و همچنین عتبات عالیات متصل کند و از سوی دیگر عراق را به خط آهن ابریشم و کشورهای شرق اسیا از جمله چین، هند و پاکستان متصل خواهد ساخت که قطعا ارزان‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر حمل و نقل بین عراق و این کشورها خواهد بود. براساس توافقنامه ریلی ایران و عراق، شرکت راه‌آهن ایران و راه‌آهن عراق به‌صورت مشترک این پروژه را اجرا می‌کنند.
عراق به عنوان یکی از بزرگترین مقاصد صادراتی ایران فاقد مرز ریلی با ایران است و تمامی تعاملات ترانزیتی دو کشور از طریق جاده ای صورت می گیرد. افزون بر این، عراق نقش کشور واسطه میان ایران به بندر لاذقیه سوریه –مدیترانه و اروپا را ایفا می کند که خود بسیار حائز اهمیت است. افزون بر این، جابه‌جایی حجم بار بیشتر و صرفه جویی در هزینه، مصرف سوخت و کاهش آلایندگی محیطی و افزایش امنیت همگی از امتیازات حمل و نقل ریلی است.
نتیجه
بلندپروازی های ترانزیتی عراق در خصوص توسعه بندر فاو موجب ایجاد برخی نگرانی ها برای ایران شده است؛ نگرانی هایی که شامل تضعیف احتمالی موقعیت ایران در تجارت ترانزیتی و ضعف بندر خرمشهر در مقایسه با موقعیت ژئوپلیتیکی بندر فاو است.
شکی نیست که تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های بین‌المللی در شرایط کنونی بر حوزه هایی چون حمل‌ونقل، ترانزیت و لجستیک ایران سایه انداخته است و تا زمان عدم توسعه خطوط ریلی و تامین لجستیکی بندرها و اتصال آن ها به خطوط ریلی تهران قادر نیست پتانسیل کامل خود به عنوان یک قدرت پیشرو منطقه ای در حمل و نقل و تجارت را از حالت بالقوه به حالت بالفعل برساند.
با این حال، رقابت بین دو کشور لازم نیست با حاصل جمع صفر باشد و هر دو از افزایش همکاری و یکپارچگی اقتصادی سود زیادی خواهند داشت. در نهایت، موفقیت این پروژه های بزرگ به طیفی از عوامل از جمله ثبات سیاسی، امنیت منطقه ای و تمایل همه سهامداران برای همکاری با یکدیگر برای تحقق اهداف مشترک بستگی دارد.
نظر شما