احتمال تجدید ساختار در روابط ایران و هند| دست دهلی بازتر می‌شود

بازار؛ گروه بین الملل: روابط هند و ایران در طول قرن‌ها شکل گرفته و با تعاملات معنی‌دار مشخص می‌شود. دو کشور تا سال ۱۹۴۷ مرز مشترک داشتند و چندین ویژگی مشترک در زبان، فرهنگ و سنت‌های خود دارند. هند مستقل و ایران در ۱۵ مارس ۱۹۵۰ پیوندهای دیپلماتیک برقرار کردند. شاه ایران در فوریه/مارس ۱۹۵۶ از هند بازدید و نخست وزیر پاندیت جواهر لعل نهرو در سپتامبر ۱۹۵۹ از ایران دیدن کرد. انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ مرحله جدیدی از تعامل بین هند و ایران را به وجود آورد.

روز گذشته نیز آجیت دوآل مشاور امنیت ملی نخست وزیر هند عصر امروز ضمن تماس تلفنی با دریابان شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران با اعلام تبریک در خصوص توافق ایران و عربستان سعودی برای آغاز مجدد روابط دو جانبه، آمادگی کشورش را برای کمک به روند توسعه همه جانبه همکاری های منطقه ای اعلام کرد. دوآل در گفتگو با دریابان شمخانی، ایران و عربستان سعودی را دو کشور مهم و تاثیر گذار در تحولات منطقه ای عنوان نمود. و توافق حاصل شده میان دو کشور را گامی تعیین کننده در افزایش ثبات و امنیت در منطقه ارزیابی کرد.

پیشرفت چشمگیر

در ۱۷ فوریه ۲۰۱۸، ایران و هند قراردادی را برای اجاره بخشی از بندر چابهار ایران به دهلی نو منعقد کردند که نشان‌دهنده توسعه سطح روابط اقتصادی دو کشور پس از لغو تحریم‌های اقتصادی بود. همچنین در همین سال، ایران جایگاه خود را به عنوان سومین صادرکننده نفت خام به بازار هند بازیابی کرد و دو کشور نیز تلاش کردند روابط خود را برای گسترش در حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری از جمله راه و اکتشاف نفت تقویت کنند.

اکنون نیز به نظر می‌رسد ایران با توجه به کاهش همکاری با کشورهای اروپایی به دلیل افزایش سطح تحریم‌های آمریکا، نیاز مبرمی به سرمایه‌گذاری و شریک تجاری قابل اعتماد دارد. از سوی دیگر، هند می‌تواند با حمایت از روابط خود با ایران که در تامین امنیت منابع انرژی و همچنین ورود به بازار تجاری بزرگی مانند ایران حضور دارد، به دستاوردهای بزرگی دست یابد. با وجود این، افزایش سطح تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران همچنان یکی از نگرانی‌های اصلی است که احتمالا مانع پیشرفت مشارکت اقتصادی بین آنها در آینده شود.

امضای قرارداد هند و ایران برای اجاره بخشی از بندر چابهار، نشان دهنده گسترش تلاش‌های دو کشور در سال‌های گذشته برای ارتقای سطح مشارکت بین آنهاست. که در تبادل بازدید هیات‌های اقتصادی و تجاری با هدف حمایت از مبادلات تجاری و سطح سرمایه گذاری‌ها نمود پیدا کرد. برای نمونه، در حاشیه سفر نارندرا مودی نخست وزیر هند به تهران در ماه می ۲۰۱۷، ۸ یادداشت تفاهم برای تقویت همکاری های تجاری و اقتصادی امضا شد. قابل توجه است که هند بر توسعه بندر چابهار به ارزش ۸۵ میلیون دلار اصرار داشت، هرچند این پروژه سال‌ها پیش برای اجرای آن آماده شده بود، زیرا یکی از مهم‌ترین پروژه‌های همکاری راهبردی بین دو کشور است، حرکت تجارت بین آنها را افزایش دهد و همچنین ممکن است راه ورود هند به آسیای مرکزی و افغانستان فراهم کند. البته، هند در دوره اخیر استفاده از آن را برای صادرات محموله‌های گندم به افغانستان آغاز کرده است.

بر اساس اظهارات مقامات هندی، همکاری‌های هند و ایران محدود به حوزه بنادر نبوده است، زیرا هندوستان در اواخر سال ۲۰۱۶ تمایل خود را برای سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری در بخش انرژی و سایر بخش‌های صنعتی به‌ویژه بخش پتروشیمی اعلام کرد که با مانع تحریم‌ها مواجه شد. با این حال، هیچ یک از پروژه‌های قبلی به جز توافقنامه بندر چابهار، پیشرفت ملموسی نداشته که باز ایران هنوز در مورد چابهار رضایت کامل ندارد. حوزه انرژی یکی از محورهای اصلی همکاری هند و ایران است، بطوریکه در سفر حسن روحانی، رئیس‌جمهور پیشین ایران، به دهلی نو وزارت نفت هند اعلام کرد شرکت‌های هندی قصد دارند خرید نفت خود را افزایش دهند. علاوه بر این، هند تمایل خود را برای گسترش مشارکت سرمایه گذاری خود با ایران در زمینه تولید نفت خام اعلام کرده است. همچنین دهلی، به دنبال ایجاد. خط لوله گاز زیر دریا از چابهار به بندر پوربندر است.

انگیزه‌های مختلف

به نظر می‌رسد ایران اخیراً به تقویت مشارکت اقتصادی خود با هند، مشابه دیگر قدرت‌ها مانند روسیه و چین، باوجود فشارهای داخلی و خارجی متفاوتی، تمایل دارد. در سطح داخلی، به نظر می‌رسد ایران نیاز به جذب سرمایه‌های خارجی بیشتری برای ایجاد فرصت‌های شغلی و بهبود سطح زندگی دارد. در جبهه خارجی، ایران همچنان در جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی به‌ویژه از سوی کشورهای اروپایی با مشکلات فراوانی روبه‌رو است و سرعت اجرای بسیاری از معاملات سرمایه گذاری بین ایران و شرکت‌های اروپایی کاهش شدید یافته است.

از این رو، می‌توان گفت که ایران در تلاش است از طریق تقویت روابط با هند، به دنبال جایگزین جدیدی برای جلوگیری از انزوای مجدد بین‌المللی باشد. از سوی دیگر، به نظر می‌رسد هند مایل به حمایت از سرمایه‌گذاری‌های خود در بخش‌های حیاتی ایران مانند نفت و گاز طبیعی و همچنین بخش‌های دیگر مانند جاده است.

علاوه بر این، هند به یک قدرت اقتصادی رو به رشد تبدیل شده است که می‌توان به آن در جذب سرمایه‌گذاری اعتماد کرد. هند همچنین احتمالا دسترسی ایران را به فناوری، تسهیلات اعتباری و تخصص فنی فراهم کند و همچنین می‌توان یک مشارکت تجاری قابل اعتماد با آن ایجاد کرد که ممکن است به این امر کمک کند. ارائه کالا و خدمات به ایران که ممکن است تهیه آن از بازارهای اروپایی دشوار باشد نیز بخشی از این همکاری است.

البته رهبران هند این را در نظر می‌گیرند که تقویت مشارکت با ایران در رقابت منطقه‌ای در زمینه حمایت از تجارت در آسیای مرکزی، به ویژه با تمایل پاکستان به توسعه بندر گوادر در همکاری با چین، ضروری است. دو کشور به دنبال توسعه روابط خود با کشورهایی مانند تاجیکستان و ترکمنستان و کشورهای دیگر هستند که بازارهای گسترده‌ای را برای کالاهای هند یا پاکستان نشان می‌دهند.

هند همچنین علاقه ویژه‌ای به تقویت مشارکت نفتی با ایران نشان می‌دهد، زیرا ایران منبعی حیاتی برای این کشور برای به دست آوردن منابع نفت خام یا گاز طبیعی است که اصرار هند بر اجرای پیشنهاد قبلی خود برای ساخت خط لوله گاز زیر دریا برای انتقال گاز ایران از چابهار به بندر پوربندر هند در این راستاست که در صورت اجرا به تقویت و تنوع منابع گازی آن کمک می‌کند. همچنین سرمایه گذاری شرکت‌های هندی در بازار نفت ایران نقش مهمی در تامین نیاز پالایشگاه‌های هند خواهد داشت.

درهم تنیدگی‌ها و پیچیدگی‌ها

در نگاه اول، به نظر می‌رسد که تمایل اخیر هند به حمایت از روابط اقتصادی خود با ایران، متضمن منافع بسیاری با طرف‌های ثالثی است که روابط قوی با هند دارند. این کشور از یک سو با اکثر کشورهای منطقه عربی شراکت اقتصادی قوی برقرار و در عین حال مواضعی مخالف سیاست ایران در منطقه اتخاذ می‌کند و همکاری‌های اقتصادی و نظامی خود با اسرائیل را که اخیراً تشدید شده است، گسترش می‌دهد.

هند روابط خوب و صمیمانه ای با کشورهای حوزه خلیج فارس داشته است. اما کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران روابط تیره‌ای دارند، اما مذاکرات دیپلماتیک اخیر بین ایران و چند کشور حوزه خلیج فارس مانند عربستان، بحرین زمینه را برای دستیابی هند به روابط عمیق‌ با ایران را باز می‌کند

از سوی دیگر پاکستان به دنبال گسترش همکاری‌های خود با ایران به ویژه در حوزه انرژی است. به نظر می‌رسد ایران نمی‌تواند خواسته‌های پاکستان را چه برای تامین نفت خام و چه گاز طبیعی در آینده نادیده بگیرد. بدون شک تنش‌های جاری میان هند و پاکستان را نمی‌توان در این زمینه نادیده گرفت که همگی متغیرهایی هستند که نشان می‌دهند تقویت روابط هند و ایران در مرحله کنونی با پیچیدگی‌های زیادی مواجه است.

همچنین در روابط تجاری و سرمایه‌گذاری، وجود تحریم‌های غرب هند را تحت فشار قرار می‌دهد که این امر منجر به تعویق اجرای بسیاری از قراردادهای سرمایه گذاری با ایران شد که در تعویق توسعه بندر چابهار مشهود بود. با توجه به این موضوع، می‌توان گفت که علیرغم عقب‌ماندگی در روابط اقتصادی ایران و هند، برداشتن خطرات ژئوپلیتیکی و احیای روابط کشورهای عربی و ایران احتمالا باعث پیشرفت مشارکت اقتصادی بین آنها در آینده شود.

تجدید ساختار در روابط دوجانبه

افغانستان زمینه مشترکی است که در آن کشورها می‌توانند یک سیاست مشارکت مشترک و موثر ایجاد کنند. پس از روی کار آمدن مجدد حکومت طالبان، ایران هرگز کنسولگری خود را از کابل خارج نکرد و اکنون از آنجایی که هند ارتباط خود را با ایران باز کرده است، روابط ایران با طالبان می‌تواند برای هند نیز مفید باشد.

هند روابط خوب و صمیمانه ای با کشورهای حوزه خلیج فارس داشته است. اما کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران روابط تیره‌ای دارند، اما مذاکرات دیپلماتیک اخیر بین ایران و چند کشور حوزه خلیج فارس مانند عربستان، بحرین زمینه را برای دستیابی هند به روابط عمیق‌ با ایران را باز می‌کند

کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC)، پروژه بلندپروازانه‌ای است که در آغاز قرن جاری راه اندازی شد و هدف آن اتصال هند، ایران، افغانستان، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا از طریق حمل و نقل چند وجهی و کاهش زمان ترانزیت کالا است. اگرچه بخشی از آن عملیاتی شده است، اما باز هم به دلیل تحریم‌های ایران، پتانسیل کامل آن محقق نشده است. هند و ایران می‌توانند نقش مهمی در تقویت INSTC برای بهره مندی از مزایای تجارت حاصل از آن ایفا کنند.

در مجموع؛ برای هند، موقعیت ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی آن بین خلیج فارس و دریای خزر، استراتژیک و تعیین کننده است. ایران برای هند مهم است، زیرا در پی موانع پاکستان در استفاده از مسیرهای زمینی، یک مسیر جایگزین برای اتصال به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی فراهم می کند. همچنین ایران دارای یکی از بزرگترین ذخایر نفت خام و گاز طبیعی در جهان است که هند می‌تواند برای تامین انرژی مورد نیاز خود از آن بهره ببرد.

از سوی دیگر، برای ایران، موقعیت استراتژیک هند بسیار مهم است زیرا به سیاست خارجی «آسیایی محور» آن کمک می کند. هند اولین کشور پرجمعیت و اقتصاد بزرگ با سود جمعیتی عظیم است که این موضوع به ایران امکان دسترسی به پنجمین اقتصاد بزرگ را برای سرمایه گذاری و تقویت روابط تجاری با آن می‌دهد.