بازار؛ گروه بین الملل: ایران که نگاه ویژه ای به ترکمنستان به عنوان دروازه ورود به آسیای مرکزی دارد، اخیرا چهاردهمین نمایشگاه اختصاصی خود را در این همسایه شمالی برپا کرده است و حدود ۱۰۰ شرکت دولتی و خصوصی ایرانی متشکل از ۳۶۰ تاجر و فعال اقتصادی محصولات خود را در حوزه‌های کشاورزی و صنایع غذایی، صنعت ساختمان، سیمان، نفت و انرژی، محصولات پتروشیمی، قطعات خودرو، خدمات فنی و مهندسی، دارو و تجهیزات پزشکی را در عشق آباد به نمایش گذاشتند.
رئیس جمهور ترکمنستان سردار بردی محمداف در پیامی به مناسبت این نمایشگاه گفته است: ترکمنستان به ترویج روابط با جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه می‌دهد. جمهوری اسلامی ایران یکی از همکاران معتبر ترکمنستان در عرصه‌های و اقتصادی- بازرگانی است و روابط دو کشور در عرصه‌های سوخت، انرژی حمل و نقل و ارتباطات، صنعت و کشاورزی به صورت نتیجه بخش توسعه می‌یابد.
افزون بر این، یک هیئت ایرانی از وزارت نفت به سرپرستی وحیدرضا زیدی‌فرد، معاون امور مهندسی، پژوهشی و فناوری وزیر نفت در حاشیه این نمایشگاه در نشست‌های جداگانه با هیئت‌های نفت و گاز ترکمنی دیدار و گفت‌وگو کردند. زیدی‌فرد در این نمایشگاه ضمن ضمن معرفی توانمندی شرکت‌های ایرانی در صنعت نفت، بر توسعه و همکاری بین دو کشور تأکید کرد و با اشاره به ساخت بیش از ۷۰ درصد تجهیزات و قطعات ایرانی در پروژه‌های نفتی خواستار همکاری در تأمین تجهیزات مورد نیاز صنایع نفتی ترکمنستان شد.
این در حالی است که مقام های شرکت های نفت و گازی ترکمنستان از جمله ترکمن گاز، ترکمن نفت و ترکمن شیمی هم ضمن استقبال از گسترش همکاری با ایران موافقت کردند که فهرستی از تجهیزات و قطعات مورد نیاز صنعت نفت خود را از طریق مراجع دیپلماتیک ارائه کنند تا نسبت به تامین آنها توسط طرف ایرانی اقدام شود.
هدف از برگزاری این نمایشگاه اختصاصی، آشنایی طرف‌های مقابل با ظرفیت‌های مختلف تجار و شرکت های خصوصی ایرانی است. یکی از ملزومات برگزاری نمایشگاه‌ها ایجاد فضای مذاکره رسمی و نزدیک بین تجار و صنعتگران کشور است.
ترکمنستان به ویژه از زمان روی کار آمدن دولت جدید خود و در پی تحولات اخیر در روسیه و اوکراین و گرایش برای یافتن جایگزین های ایمن و مطلوب برای ترانزیت کالا در کریدور شمال - جنوب، بیش از پیش خواهان گسترش روابط دیپلماتیک و اقتصادی با ایران شده است
ترکمنستان به ویژه از زمان روی کار آمدن دولت جدید خود و خصوصا در پی تحولات اخیر در روسیه و اوکراین و گرایش برای یافتن جایگزین های ایمن و مطلوب برای ترانزیت کالا در کریدور شمال - جنوب، بیش از پیش خواهان گسترش روابط دیپلماتیک و اقتصادی با ایران شده است و گواه آن سفر رییس جمهور ترکمنستان سردار بردی محمداف به تهران در خرداد سال جاری است که طی آن چندین سند همکاری در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، سرمایه‌گذاری، فناوری های نوین، محیط زیست، ورزشی، انرژی، قضایی، آموزشی و تحقیقاتی و گردشگری در حضور روسای جمهور دو کشور به امضا رسید.
سردار بردی محمداف در دیدار با ابراهیم رئیسی در تهران گفته بود : بخش انرژی و حمل و نقل از جمله بخش‌های مهم و استراتژیک روابط دو کشور است و تلاش خواهیم کرد در مسیر گسترش تعاملات دوجانبه از ظرفیت این بخش‌ها به شکل موثری بهره بگیریم.
وی هم چنین در دیدار با آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب اسلامی گفته بود اولویت دولت ترکمنستان گسترش روابط با همسایگان است و تلاش داریم با توجه به اسناد همکاری امضا شده با ایران، روابط خوب دو کشور را در حوزه‌های مختلف به‌ویژه گاز، برق و حمل و نقل کالا و همچنین اجرای طرح‌های بزرگ بیش از پیش تحکیم ببخشیم.
تیر ماه سال جاری نیز رئیسی که برای شرکت در نشست کشورهای ساحلی دریای خزر عازم ترکمنستان شده بود با همتای ترکمن خود دیدار و گفت و گو کرد. وی در این دیدار گفته بود که روابط تهران و عشق‌آباد بر پایه توسعه روابط همسایگی و بر اساس اعتماد متقابل و همکاری‌های گسترده به سرعت در حال گسترش است.
باید این واقعیت را هم در نظر داشت که روابط ایران و ترکمنستان در دوره استقلال این کشور از اتحاد جماهیر شوروی، همیشه دوستانه و گرم بوده و تنها در یک دوره کوتاه، اختلاف‌نظرهایی بین دو کشور به وجود آمد. صرف این اختلافات عامل سردی روابط در برهه زمانی چند سال قبل نبود و پاندمی کرونا نیز به دلیل حساسیت‌های بیش از حد ترکمنستان، در این زمینه موثر بود. به هرحال ترکمنستان خود را کشوری عاری از کرونا می‌دانست و از این رو سختگیرانه‌ترین پروتکل‌های کرونایی در جهان را به اجرا درآورد که بر روابط خارجی این کشور، از جمله با ایران نیز سایه افکند. این کشور در زمان پاندمی اقدام به بستن تمامی مرزهای خود کرد و محدودیت های زیادی علیه کامیون داران ایرانی اعمال کرد. اما پس از کاهش ویروس کرونا این محدودیت ها نیز تا حد زیادی کاهش پیدا کرد.
یکی از مواردی که از سوی ترکمنستان به رانندگان ایرانی در سال‌های اخیر تحمیل شده بود، پرداخت هزینه ۵/ ۱ دلاری به ازای هر تن/ کیلومتر تردد در خاک ترکمنستان بود که بر اساس اعلام محسن رکنی، مدیر پایانه مرزی لطف آباد در شهرستان مرزی درگز، این عوارض سنگین صرفا برای ناوگان ایرانی لغو شده است.
قرارداد سواپ گازی ایران- آذربایجان – ترکمنستان
در آذر ماه سال گذشته قرارداد سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان پس از ۵ سال وقفه در سفر دکتر رئیسی به ترکمنستان از سوی وزیر نفت جواد اوجی امضا شد.
امضای قرارداد سوآپ گازی ایران با ترکمنستان و آذربایجان از سه بعد اقتصادی، سیاسی و ترانزینی برای ایران حائز اهمیت است و فواید گوناگونی دارد، همچنین نشان می‌دهد سیاست دولت سیزدهم در گسترش همکاری‌ها با همسایگان مؤثر واقع شده است. طبق این قرارداد قرار است سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.
بر اساس این توافق که در حاشیه نشست سران سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) در ترکمنستان توسط وزیران نفت ایران و جمهوری آذربایجان امضا شد، ترکمنستان روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان می‌فروشد.
این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت (سوآپ) خواهد شد و ایران گاز مصرفی موردنیاز خود در پنج استان کشور را به‌عنوان حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد. این قرارداد از دی‌ماه گذشته بدون سقف زمانی اجرا شد. از دی‌ماه ۱۳۹۵ تعاملات گازی ایران با ترکمنستان قطع شده بود، اما با امضای این قرارداد گام رو به جلویی در مناسبات انرژی دو کشور برداشته شد.
بر اساس این قرارداد، ایران ضمن انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان، بخشی از گاز مصرفی موردنیاز پنج استان شمالی کشور (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان) را به‌عنوان حق انتقال برداشت خواهد کرد که این موضوع به پایداری شبکه گاز ایران نیز کمک می‌کند.
قرارداد سوآپ گازی میان ایران- آذربایجان- ترکمنستان موجب همسویی و وابستگی متقابل سیاسی کشورهای طرف قرارداد می‌شود
افزون بر مزایای اقتصادی، همه قراردادهای تجارت گاز از ابعاد سیاسی - امنیتی بالایی نیز برخوردارند که موجب همسویی و وابستگی متقابل سیاسی کشورهای طرف قرارداد می‌شود. این نکته درباره قرارداد سوآپ گازی میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان نیز مطرح است. البته این بدان معنا نیست که با انعقاد این قرارداد، مواضع سیاسی سه کشور همسو شده است، بلکه هر چه وزن تعاملات گازی با کشورهای مختلف افزایش یابد، طبیعتاً همسویی سیاسی آنها نیز در مسائل منطقه‌ای بیشتر می‌شود.
تعاملات گازی ایران با کشور ترکمنستان از دی‌ماه سال ۹۵ متوقف شد. به‌طور خلاصه ماجرا از این قرار بود که با اعمال تحریم‌های نفتی و محدودیت ایران در انجام تراکنش‌های بانکی، در دولت دهم و در زمان مدیرعاملی جواد اوجی در شرکت ملی گاز ایران، برای تداوم واردات گاز ارزان ترکمنستان و تسویه مالی با آنها، با طرف ترکمن توافق شد که شیوه تسویه به صورت «تهاتر گاز با کالا» باشد. بدین صورت علاوه بر تداوم واردات گاز، کالاهای ایرانی نیز به ترکمنستان صادر می‌شدند.
با روی کار آمدن دولت یازدهم، بیژن زنگنه وزیر نفت پیشین ایران سازوکار تسویه تهاتر گاز با کالا را متوقف کرد و در اقدامی عجیب متعهد به پرداخت ارزی و جریمه دیرکرد به ترکمنستان شد. به این صورت به‌دلیل گشایش نیافتن در تعاملات ارزی، بدهی ایران به ترکمنستان تا دی‌ماه ۹۵ به مرز ۲ میلیارد دلار رسید که عدم پرداخت آن از سوی ایران موجب قطع گاز وارداتی به ایران شد.
انباشت بدهی ترکمن‌ها موجب گلایه و اعتراض آنها به دولت یازدهم شد، اما بیژن زنگنه سپس اعلام کرد که ایران نیازی به گاز ترکمنستان ندارد. با شکایت ترکمن‌ها از ایران در دادگاه‌های بین‌المللی، محکومیت ۲ میلیارد دلاری به کشور تحمیل و روابط گازی دو کشور از سال ۹۵ متوقف شد.
اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم، رویکرد ایران بر گسترش تعاملات اقتصادی با همسایگان متمرکز شد و بدین صورت‌جلسه‌های مختلفی بین مسئولان و مقام‌های ایران و ترکمنستان برگزار شد تا در نهایت روابط تجاری دو کشور احیا شود. امضای قرارداد سوآپ گازی ایران با ترکمنستان نشان می‌دهد روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان در مسیر بهبود قرار گرفته و پس از گذشت بیش از پنج سال دوباره تجارت گازی بین دو کشور برقرار شده است.
البته بهمن ماه سال جاری علی محمد زنگانه استاندار گلستان اعلام کرد: واردات گاز ترکمنستان به ایران از طریق گلستان که پس از موج سرمای اخیر قطع شده بود، دوباره از سر گرفته شده است.
تبادلات تجاری و ترانزیتی ایران و ترکمنستان
خرداد ماه سال جاری روح الله لطیفی سخنگوی گمرک گفت: از ابتدای دولت سیزدهم بیش از یک میلیون و ۱۴ هزار تن کالا به ارزش ۳۰۰ میلیون دلار بین ایران و ترکمنستان تبادل شد که با رشد ۷۹.۴ درصدی همراه بوده است. لبنیات، محصولات باغی و کشاورزی، خشکبار، مواد غذایی، مصالح ساختمانی ، مواد شیمیایی، مشتقات نفتی، محصولات پتروشیمی، آهنی و صنعتی از مهمترین کالاهای صادره ایران به ترکمنستان و پارچه، پنبه، پشم، نخ، حبوبات، کنجد، مواد معدنی، تسمه و اجزا و قطعات صنعتی کالاهای وارده از ترکمنستان به ایران بوده است.
در خصوص تبادلات تجاری و ترانزیتی با ترکمنستان به طور خاص، باید در نظر داشت که ترانزیت در هر یک از دو کشور ایران و ترکمنستان با چالش ها و دست اندازهایی روبرو است. در مرزهای ایران تشریفات اداری و مرزی و نیز کنترل‌ها موانعی برای سهولت در تبادلات مرزی است که باید با دیپلماسی قوی اقتصادی بین دو کشور، این موانع برطرف شود. از سوی دیگر در ترکمنستان سیستم اداری این کشور تعامل مناسبی با بخش خصوصی ندارد. البته اکنون با تحولات روسیه، ترکمنستان برای راه‌اندازی مسیر تجاری ایران رغبت بیشتری دارد. به‌ویژه در حوزه ریلی با توجه به اینکه راه‌آهن سرخس تنها مسیر ریلی متصل به شبکه و به آسیای میانه است.
خرداد ماه سال جاری سید میعاد صالحی مدیرعامل راه‌آهن از راه‌اندازی کریدور ریلی قزاقستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه خبر داد. وی در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: به لطف خدا و با هم‌افزایی میدان و دیپلماسی، پس از مذاکرات و توافقات چندماهه، امروز کریدور ریلی قزاقستان - ترکمنستان - ایران - ترکیه با هدف‌گذاری اولیه جابه‌جایی سالانه ۵ میلیون تن بار به‌منظور بهره‌مندی از مزیت ژئوپلیتیک کشور راه‌اندازی شد.
در صورت اراده جدی میان مقام های ایران و ترکمنستان برای تسهیل ترانزیت، ظرفیت مبادلات تجاری در مرز سرخس که در واقع دروازه آسیای میانه محسوب می‌شود، به صددرصد افزایش خواهد یافت
همجواری ایران با ترکمنستان ظرفیت‌های کشور را در حوزه ترانزیت بسیار بالا برده است. ایران و ترکمنستان دارای چهار مرزی مشترک ازجمله سرخس، لطف آباد و باجگیران در خراسان رضوی و اینچه برون در گلستان هستند. مرز باجگیران در استان خراسان رضوی که تا چند سال پیش به دلیل رونق تجارت موجب جذب بسیاری از جویندگان کارشده بود مدت مدیدی به دلایل مختلف مسدود شد و شهرستان باجگیران را نیز از رونق انداخت اما در شهریور سال جاری مجددا آغاز به کار کرد. تمام تجارت ترانزیت منطقه‌ای ایران با آسیای مرکزی از طریق ترکمنستان انجام می‌شود و در مقابل نیز تمام تجارت منطقه ای ترکمنستان از مسیر خاک جمهوری اسلامی ایران به غرب یا به جنوب ختم می‌شود. در صورت اراده جدی میان مقام های دو کشور برای تسهیل ترانزیت، ظرفیت مبادلات تجاری در مرز سرخس که در واقع دروازه آسیای میانه محسوب می‌شود، به صددرصد افزایش خواهد یافت.
موقعیت سرزمینی ایران و دسترسی آن به آب های آزاد و بنادر در شمال و جنوب گزینه ای مناسب برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی مانند ترکمنستان است که از طریق ایران اقدام به افزایش تبادلات تجاری و ترانزیتی خود به اقصی نقاط جهان کنند، زیرا همجواری ایران با ترکیه در واقع آن را تبدیل به پلی میان آسیا و اروپا کرده است
ایران و ترکمنستان هر دو از اعضای کریدور شمال – جنوب و پیمان عشق آباد هستند. موقعیت سرزمینی ایران و دسترسی آن به آب های آزاد و بنادر در شمال و جنوب گزینه ای مناسب برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی مانند ترکمنستان است که از طریق ایران اقدام به افزایش تبادلات تجاری و ترانزیتی خود به اقصی نقاط جهان کنند، زیرا همجمواری ایران با ترکیه در واقع آن را تبدیل به پلی میان آسیا و اروپا کرده است. از سوی دیگر در پی تحریم های غربی علیه روسیه که در واقع شاخه شمالی کریدور شمال – جنوب است فرصتی را برای کشورهای ایران و قفقاز جنوبی فراهم آورده تا جایگزین روسیه شوند.
بنابراین در شرایط کنونی اگرچه ایران با فرصت طلایی گسترش تبادلات ترانزیتی مواجه شده و دولت رئیسی هم وعده افزایش درآمد ترانزیتی ایران تا ۲۰ میلیارد دلار را داده است، اما باید در نظر داشت که ایران در این زمینه با رقبایی چون ترکیه، آذربایجان و گرجستان روبروست و برای سنگین کردن کفه ترازوی این رقابت به نفع خود باید به طور قابل توجهی شبکه‌های بنادر، ریلی و جاده‌ای خود را ارتقا دهد تا بتواند افزایش قابل توجهی در حمل و نقل کالا در کشور داشته باشد.
از سوی دیگر، بوروکراسی و تشریفات اداری و گمرکی ایران در حال حاضر در رسیدگی به نیازهای حمل و نقل محموله های بزرگ بسیار کند و قدیمی است. ایران برای ارتقای نقش خود به عنوان یک نقطه ترانزیتی به افزایش قابل توجه تجارت بین کشورهای همسایه خود وابسته است و در نهایت، تهران باید اقدامات عملی تر و مثمرثمرتری برای شکل دادن به تصویری مثبت در حوزه ترانزیت میان رهبران آسیای مرکزی و مردم آن کشورها انجام دهد چرا که تنها امنیت مسیرهای عبوری از ایران برای به ثمر نشستن توسعه ترانزیت ایران کافی نیست.
نتیجه
تحولات یک ساله گذشته در روسیه و اوکراین موجب ایجاد نظم جدیدی در منطقه اسیا و قفقاز شده است که توجهات را بار دیگر به دالان های تجاری عبوری از ایران جلب کرده است، به رغم امنیت در کریدورهای عبوری از ایران، زیرساخت های لازم برای توسعه تجارت ترانزیت با سایر کشورها خصوصا کشورهای اسیای میانه که محصور در خشکی هستند و به دنبال اتصال به آب های آزاد برای توسعه تجارت خود هستند به طور صد در صد فراهم نشده است .
بدین منظور توسعه خطوط ریلی، اتصال خطوط کشتیرانی به شبکه های ریلی و نوسازی ناوگان های دریایی و زمینی و فراهم کردن کانتینرهای یخچال دار باید در بطن دیپلماسی اقتصادی کشور قرار گیرد تا ایران در بحبوبحه رقابت کشورهایی چون ترکیه و اذربایجان برای سهم بیش تر از تجارت ترانزیتی عقب نماند.
نظر شما