بازار؛ گروه بین‌الملل؛ حمل و نقل دریایی ستون فقرات تجارت بین المللی و اقتصاد جهانی است. بر اساس گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد ( آنکتاد)، بیش از ۸۰ درصد حجم تجارت بین‌المللی کالا از طریق دریا انجام می‌شود. در این میان، کشورهای ساحلی بر اساس موقعیت جغرافیایی خود درجات مختلفی از اهمیت اقتصادی دارند. منطقه غرب آسیا – از دریای مدیترانه تا خلیج فارس – دارای اهمیت استراتژیک کلیدی به عنوان دروازه بین اقتصاد آسیا و اروپا است. موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن باعث سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها برای جذب اقتصادهای بزرگ با تکیه بر گذرگاه‌های آن و تقویت نقش منطقه در حمل و نقل کالا بین دو قاره می‌شود.
در این زمینه، عراق دو پروژه بزرگ را با هدف تبدیل شدن به پیوندی حیاتی بین آسیا و اروپا و افزایش اهمیت ژئوپلیتیکی آن آغاز کرده است. پروژه بندر بزرگ فاو که در سال ۲۰۱۰ آغاز شد، یکی از این تلاش‌هاست. این بندر که در ساحل الفاو در استان جنوبی بصره عراق واقع در شمال خلیج فارس قرار دارد، به دنبال ارائه جایگزینی برای مسیرهای ترانزیتی سنتی از جمله کانال سوئز است. پس از آنکه روزنامه‌های عراقی شروع به تبلیغ بندر بزرگ فاو به عنوان گذرگاه جایگزین کردند، در کشورهایی مانند مصر که منافع مالی قابل توجهی را از ترانزیت کالا از طریق سوئز به دست می‌آورد، بعنوان هشدار دریافت شد.
این پروژه به دلیل مشکلات مالی و مسائل دیگر با تاخیرهای طولانی مواجه شده است. با این حال، در سال ۲۰۲۰، بغداد قراردادی به ارزش ۲.۶۲۵ میلیارد دلار با شرکت مهندسی و ساخت و ساز دوو کره جنوبی برای ساخت فاز اول بندر طی چهار سال امضا کرد. از آن زمان، وزارت حمل و نقل عراق با درک اهمیت استراتژیک و اقتصادی آن برای عراق، با همکاری بخش خصوصی برای تسریع تکمیل پروژه کار می‌کند. به گفته این وزارتخانه، انتظار می‌رود این بندر در سال ۲۰۲۴ شروع به کار کند و تا سال ۲۰۲۵ به طور کامل تکمیل شود.
بنابر گزارش خبرگزاری کریدل، بندر بزرگ فاو شامل ۵۰ اسکله (طول ۱۷ کیلومتر، ۲۵ میلیون کانتینر در سال)، ۲۰ اسکله غیر کانتینری (۵ کیلومتر، ۵۰ میلیون تن در سال)، ۲۰ اسکله برای کالاهای عمومی (۵ کیلومتری) ، اسکله (۴۰۰۰۰۰ خودرو در سال)، ۶ اسکله صادرات نفت (۲۳۰۰۰۰ بشکه در روز) و مخازن برای واردات محصولات نفتی (۳۰۰۰۰۰ متر مکعب) طراحی شده است. بنابراین بندر فاو با ۹۹ اسکله، بزرگترین بندر غرب آسیا خواهد بود و از بندر جبل علی در امارات متحده عربی که تنها ۶۷ اسکله کانتینری دارد، پیشی خواهد گرفت.
پروژه کانال خشک
به موازات آن، عراق روی پروژه «کانال خشک» کار می‌کند که شامل راه آهن، بزرگراه، و خطوط لوله نفت و گاز است تا بندر بزرگ فاو عراق را مستقیماً از طریق ترکیه یا سوریه به اروپا متصل کند. این امر به طور بالقوه عراق را به یک مرکز اصلی برای حمل و نقل مقادیر زیادی کالا بین آسیا و اروپا و بین شرق و غرب تبدیل خواهد کرد.
در دسامبر ۲۰۲۲، کنفرانس «بندر بزرگ فاو و کانال خشک؛ چشم‌اندازهای آینده و فرصت‌های سرمایه‌گذاری» در بصره برگزار شد. فرهان الفرطوسی، مدیرکل شرکت بنادر عراق، از این بندر و کانال به عنوان جاده ابریشم عراق یاد کرد و آنها را مهمترین پروژه‌های اقتصادی و استراتژیک در منطقه خواند. فرطوسی تاکید کرد: این دو پروژه نقشه اقتصاد جهانی را تغییر می‌دهد و زمان ترانزیت کشتی‌هایی که از آبراه‌های غرب آسیا و دریای سرخ از طریق کانال سوئز به اروپا سفر می‌کنند را بین ۲۰ تا ۲۵ روز و هزینه‌های حمل و نقل را ده‌ها میلیون دلار کاهش می‌دهد.
منافع چین
بر اساس محاسبات مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS) مستقر در واشنگتن، حدود ۲۰ درصد تجارت دریایی جهانی و ۶۰ درصد جریان تجاری چین از طریق تنگه مالاکا و دریای چین جنوبی انجام می‌شود که آن را به مهمترین موضوع مسیر دریایی برای اقتصاد چین تبدیل می‌کند. تنگه مالاکا به دلیل موقعیت جغرافیایی خود که اقتصادهای آسیایی بزرگ هند، چین، تایوان و فیلیپین را به اقتصاد جهانی متصل می‌کند، به عرصه‌ای برای درگیری‌های سیاسی و عملیات دزدی دریایی تبدیل شده است. این مشکلات مداوم، پکن را بر آن داشته تا به دنبال مسیرهای جایگزین برای اقیانوس هند باشد تا از «معضل مالاکا» یا آزار کشتی‌ها در این تنگه جلوگیری کند.
در سال ۲۰۱۳، چین کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) را معرفی کرد که بخشی از طرح بلندپروازانه و چند تریلیون دلاری کمربند و جاده (BRI) پکن است که استان سین کیانگ در شمال غربی چین را با بندر گوادر پاکستان در اقیانوس هند - تنها ۴۰۰ کیلومتر از تنگه هرمز - از طریق شبکه‌ای از جاده‌ها، راه آهن و خطوط لوله برای حمل و نقل کالا، نفت و گاز متصل می‌کند. این کریدور که قرار است در سال ۲۰۳۰ تکمیل شود، کوتاه‌تر و کم‌هزینه‌ترین راه را برای تجارت با اکثر کشورهای آسیایی و آفریقایی در اختیار چین قرار می‌دهد. همچنین چین را مستقیماً به اقیانوس هند و غرب آسیا متصل می‌کند و به طور قابل توجهی وابستگی پکن به دریای جنوبی چین را کاهش می‌دهد که به منطقه درگیری بین چین و تعدادی از قدرت‌های منطقه‌ای و بین المللی مانند ژاپن و فیلیپین و عمدتاً ایالات متحده تبدیل شده است.
نحوه پیوند عراق با BRI
با ورود کالاها به بندر گوادر مشرف به دریای عرب، عراق برای چین اهمیت زیادی پیدا می‌کند که به دنبال مسیرهای سریع و ارزان برای تحویل محصول به اروپا است. بندر بزرگ فاو و کانال خشک، گذرگاه ضروری پکن را برای حمل کالاهای خود به قاره کهن فراهم می‌کند. بنابراین عراق آرزو دارد که بندر بزرگ فاو بخشی از BRI باشد، به خصوص که کانال خشک زمان ورود کالا به اروپا را ۲۵ روز و هزینه‌های حمل و نقل را به نصف کاهش می‌دهد.
بین سال‌های ۲۰۰۵ تا اواسط سال ۲۰۲۲، سرمایه گذاری‌های چین در غرب آسیا و کشورهای عربی آفریقایی بالغ بر ۲.۲۵ تریلیون دلار بوده که ۱۲.۶ درصد از کل سرمایه گذاری‌های چین در خارج از کشور را تشکیل می‌دهد. در این مدت، عراق در میان کشورهایی که سرمایه‌گذاری‌های چینی را در منطقه جذب کردند، رتبه سوم را به خود اختصاص داد. از آنجایی که بنادر یک مسیر ضروری چین به بازارهای جهانی هستند، پکن علاقه خود را به ساخت بندر بزرگ فاو در بصره ابراز کرد.
در سپتامبر ۲۰۱۹، عراق برای کمک به تأمین بودجه لازم، به نام نفت برای بازسازی، با چین قراردادی منعقد کرد. این قرارداد صندوقی را ایجاد کرد که عراق درآمدهای حاصل از ۱۰۰ هزار بشکه نفت فروخته شده روزانه به دو شرکت چینی را در آن واریز می‌کرد، در حالی که مابقی از محل وام‌های بانک‌های چینی با محدودیت ۱۰ میلیارد دلار تامین می‌شد. اما این قرارداد که قرار بود برای ۲۰ سال اجرا شود، به دلیل اعتراضات گسترده عراقی‌ها که یک ماه بعد شروع شد، همه‌گیری جهانی، کاهش قیمت نفت و تأخیر بغداد در تصویب بودجه ۲۰۲۰ لغو شد.
برخی از جناح‌های سیاسی عراق مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر سابق عراق را متهم کرده‌اند که بیش از حد به ایالات متحده و متحدانش متمایل شده و در مقابل خواسته‌های واشنگتن برای لغو توافق با چین سر تعظیم فرود آورده است. ادعای آنها پس از اینکه دولت کاظمی در دسامبر ۲۰۲۰ شرکت مهندسی و ساخت و ساز دوو کره جنوبی را برای ساخت بندر بزرگ فاو انتخاب کرد، شدت بیشتری به خود گرفت.
کریدوری برای انتقال انرژی
پس از آغاز جنگ ناتو و روسیه در اوکراین، اروپا تصمیم گرفت اتکای خود به منابع انرژی روسیه، به ویژه گاز طبیعی مایع (LNG) را کاهش دهد. قطر که دارای سومین ذخایر بزرگ گاز جهان است، به برجسته‌ترین گزینه برای جایگزینی گاز روسیه تبدیل شد، اما هزینه بالای آن به دلیل هزینه‌های حمل و نقل همچنان یک چالش باقی ماند. در دراز مدت، با تکمیل ساخت بندر بزرگ فاو و کانال خشک، عراق میتواند به یک مسیر ترانزیت ضروری گاز قطر به اروپا از طریق ترکیه تبدیل شود.
در صورت اتخاذ کریدور ترانزیتی عراق، فاصله حمل و نقل از قطر تا اروپا بسیار کاهش می‌یابد و هزینه‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. با این حال، این امر مستلزم توافق دو کشور برای اتصال گاز قطر به خطوط لوله عراق و ایجاد ایستگاه‌های دریافت گاز قطر در داخل عراق است.
روابط با کردها
به همین ترتیب، کانال خشک گذرگاه مهمی برای انتقال نفت و گاز عراق به اروپا است. این شامل خطوط لوله از فاو در جنوب عراق به مرز ترکیه در شمال، از طریق اقلیم کردستان عراق و سپس به مرز سوریه است. بنابراین، این کانال به عراق اجازه می‌دهد نفت و گاز خود را مستقیماً از طریق ترکیه یا سوریه به اروپا برساند. با توجه به اقدامات کنفرانس فوق الذکر بندر فاو که در اواخر سال گذشته در بصره برگزار شد فرصت اتصال از طریق اقلیم کردستان، واقعی‌تر از سوریه به نظر می‌رسد. با این حال، برای اینکه اروپا از منابع انرژی عراق بهره مند شود، ابتدا باید مشکلات بین دولت مرکزی بغداد و دولت اقلیم کردستان (KRG) حل شود.
نزدیکی اربیل و بغداد، به عراق این امکان را می‌دهد که تولید انرژی خود را از طریق سرمایه گذاری در کردستان عراق افزایش دهد و در کاهش قیمت نفت منعکس خواهد شد. اقلیم کردستان همچنین دارای ذخایر گاز اثبات شده بیش از ۲۵ تریلیون فوت مکعب بوده که معادل ۲۰ درصد کل ذخایر گاز اثبات شده در عراق است. در این صورت، عراق که در حال حاضر بین ۳۰ تا ۴۰ درصد گاز مورد نیاز خود را از ایران وارد می‌کند، می تواند با سرمایه گذاری در میادین گازی کردستان و صادرات گاز به اروپا از طریق کانال خشک ترکیه، وابستگی خود را کاهش دهد.
موقعیت ژئوپلیتیکی بغداد
شاید این توضیح دهنده فعالیت اخیر آموس هوخشتاین، هماهنگ کننده ویژه ایالات متحده برای زیرساخت‌های جهانی و امنیت انرژی باشد که در اواسط ژانویه برای دیدار با نخست وزیر عراق، محمد السودانی، از بغداد بازدید کرد. هوخشتاین همچنین با مسرور بارزانی ، نخست وزیر اقلیم کردستان، تلفنی گفت‌وگو کرد و طبق گزارش‌ها، آنها بر لزوم رفع همه موانع بر سر راه توسعه بخش انرژی عراق توافق کردند.
در حالی که کانال خشک و بندر بزرگ فاو فرصت‌هایی را برای عراق فراهم می‌کند تا موقعیت ژئوپلیتیکی خود را تقویت کند، چالش‌های داخلی مانند سوء مدیریت و تقسیم سیاسی، و چالش‌های خارجی مانند رقابت سرمایه گذاری بین چین و ایالات متحده، موانعی را برای موفقیت ایجاد می‌کنند.
این پروژه‌ها تهدیدی برای برخی از کشورهای منطقه به شمار می‌روند، اما برای کشورهای دیگر مانند ایران، ترکیه، قطر و سوریه مزایایی دارند. برای مثال، ایران ابراز علاقه کرده است که راه‌آهن خود را به این کانال برای فرصت‌های تجاری متصل کند. علیرغم تأثیر بالقوه بر اقتصاد عراق و روابط با سایر کشورها، غلبه بر چالش‌ها آسان نخواهد بود. البته این میتواند زنگ هشدار برای ایران، جهت تمیل بنادر جنوبی ملنند چابهار نیز باشد. ذخایر ارزی مصر ۲۲۰ میلیون دلار افزایش یافت.
نظر شما