تهمینه غمخوار؛ بازار: چندی پیش، اخباری مبنی بر اینکه سرانجام عضویت ایران در سازمان شانگهای در حال نهایی شدن است و به زودی این اتفاق رخ خواهد داد، منتشر شد. از طرفی، چند روز پیش نیز «ولادیمیر ناراف» سرپرست وزارت امور خارجه ازبکستان پس از نشست شورای وزرای امور خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در شهر «تاشکند» در جمع خبرنگاران داخلی و خارجی گفت: برنامه ریزی می شود در چارچوب نشست قریب الوقوع در شهر «سمرقند» یادداشت تعهدات جمهوری اسلامی ایران امضا شود که راه را برای عضویت کامل این کشور در سازمان همکاری شانگهای باز می‌کند یعنی مسیر عضویت کامل ایران در این سازمان در حال هموار شدن است.
جمهوری اسلامی ایران از سالهای آغازین دهه ۲۰۰۰ میلادی برنامه ریزی و اقدامات تدریجی را برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای آغاز کرده بود که نهایتاً در دولت سیزدهم این امر محقق شد و فرصت‌ها و مزیت‌های اقتصادی متعددی در اختیار ایران قرار گرفت تا در روند سیاست‌گذاری‌های کلان داخلی، سهم بیشتری به دیپلماسی اقتصادی و بازارهای منطقه ای ببخشد.
در همین راستا و بر اساس اهمیت موضوع، خبرنگار بازار گفتگویی را با «حسن شکاری» کارشناس و پژوهشگر مسائل اوراسیا و دانشجوی دکتری مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران در این باره ترتیب داده که در ادامه می خوانیم:
* آیا با عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای احتمال تحمیل تعهدات اضافی بر کشور از سوی بازیگران اصلی عضو وجود دارد؟
سازمان همکاری شانگهای یک سازمان همکاری چند جانبه است که در راستای بحث همگرایی در منطقه شکل گرفته و دارای آسیب ها و ضعفها و نقاط قوت خود است. سازمان همکاری شانگهای بر مبنای رای برابر شکل گرفته است در حالی که کشورهای عضو از رای برابر برخوردارند.
این مسئله که افزون بر تعهدات کشورهای عضو، آیا تعهدات دیگر و اضافه تری بر جمهوری اسلامی تحمیل خواهد شد یا ایران مجبور به پذیرش آنها باشد، عضویت ایران در این سازمان بهانه یا امتیاز مهمی نیست که ایران زیر بار تعهدات اضافی برود زیرا واقعیت امر این است که جمهوری اسلامی با کشورهای اصلی عضو شانگهای من جمله چین، روسیه و تا حدودی هند که نقش پررنگ تری ایفا می کنند، دارای مبادلات و مراودات دوجانبه است و سازمان شانگهای بخشی از این روابط و فرآیندها محسوب می شود.
بنابراین، این موضوع که عضویت جمهوری اسلامی موجب تحمیل تعهدات اضافی بر کشور شود، چندان واقع بینانه نبوده و فضای آشکار رسانه ای گویا این مسئله نیست که ایران بخواهد به دلیل عضویت تعهدات اضافی را به قدرتهای برتر در این سازمان ارائه دهد.
* عده ای بر این باورند که این عضویت احتمال دارد تا سیاست خارجی جمهوری اسلامی، پیشبرد سیاست های امنیتی خارجی، دیپلماسی اقتصادی یا فرصت‌های تجاری جدید را تحت الشعاع قرار دهد. نظر و دیدگاه شما در این باره چیست؟
در فهم واقعیت های این سازمان نباید دچار افراط و تفریط شویم. از طرفی نباید شانگهای را سازمانی بی ارزش جلوه و نشان داد؛ زیرا دارای کارکردهای مناسبی است که ساختارهای نهادینه ای در آن شکل گرفته است. اما در خصوص این موضوع که عضویت ایران در این سازمان موجب ایجاد محدودیتهایی برای کشور در رابطه با سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی شود، اگر قرار بود که این اتفاق رخ دهد کشورهایی مانند کشورهای آسیای مرکزی هستند که بیشتر در معرض این آسیب قرار دارند در حالی که این محدودیت ایجاد نشد و آنها توانسته اند علاوه بر شانگهای با سازمانهای اروپا و غرب محور تعاملات اقتصادی و سیاسی را برقرار نمایند.
این سازمان آنقدر عمق و نهادینگی ایجاد نکرده که بخواهد ضمانتهای جدی محدود کننده در خصوص روابط ایران در حوزه های دیگر را به وجود آورد. نکته بعدی این است که در این سازمان این نگاه وجود ندارد که تعامل با شانگهای محدود شود و بازیگران محدود به ارتباط با آن شده و مراودات دیگری با سازمانهای دیگر نداشته باشند.
* برخی معتقد هستند عضویت ایران در سازمان شانگهای و تقاضا برای عضویت در بریکس باعث می شود سیاست نگاه به شرق در سیاست خارجی غالب شود. در چنین شرایطی چگونه می توان سیاست خارجی متوازن را نیز پیش برد؟
برای پاسخ به این سوال دو نکته وجود دارد. اگر ما بخواهیم سابقه رویکرد به شرق جمهوری اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم، در میابیم که این رویکرد آنچنان موفق نبوده و عمق پیدا نکرده است. اینکه جمهوری اسلامی تمایل به عضویت را مطرح می کند و تازه پس از گذشت ۱۵ تا ۲۰ سال، در خصوص عضویت بحث می شود، ضمن اینکه حجم مبادلات اقتصادی ایران با بازیگران اصلی آن مانند چین، روسیه و هند تا حدی محدود است، نشان می دهد که این رویکرد تا کنون تجربه موفقی نداشته و به نتیجه مطلوبی دست نیافته است.
با در نظر گرفتن این مسئله، اگر ایران بتواند به موفقیت در به کارگیری و بهره مندی از این رویکرد دست یابد و آن را تعمیق کند، این موضوع ابزار و پتانسیلی برای کشور در حوزه های مختلف سیاست خارجی خواهد بود زیرا بازار هند، سرمایه گذاری های چین و دایره گسترده ای که می توانیم در روابط با روسیه تعریف کنیم در حالی که هنوز در مراحل اولیه توسعه روابط با روسیه قرار داریم، برای ایران دستاوردهای مطلوبی به همراه داشته و می تواند به عنوان سوخت و محرکی در نظر گرفته شود که چه غرب و چه بازیگران دیگر، نگاه جدی تری را به جمهوری اسلامی معطوف سازند و ایران را در کنار خود در جریان تحولات داشته باشند.
سیاست خارجی متوازن را باید در فهم این موضوع نیز مد نظر قرار داد که نظام جهانی در حال یک تحول جدی است؛ به این صورت که ساختار نظام جهانی که مبتنی بر نظم امریکا محور در حوزه های مختلف اقتصادی، دلار، فرهنگی و سیاسی بود، در حال تزلزل است
نکته دوم این است که سیاست خارجی متوازن را باید در فهم این موضوع نیز مد نظر قرار داد که نظام جهانی در حال یک تحول جدی است؛ به این صورت که ساختار نظام جهانی که مبتنی بر نظم امریکا محور در حوزه های مختلف اقتصادی، دلار، فرهنگی و سیاسی بود، در حال تزلزل است که البته تنها مرتبط با روندهای جدید نیست و روندهایی را که ۱۵ الی ۲۰ سال شک گرفته را شامل می شود.
اتفاقاتی مانند بحران اوکراین به این قضیه سرعت بخشید، در حالی که بازیگران مستقل حاضر در صحنه تهدید به نظم امریکا محور را حس می کنند و به سمت یک نظام عادلانه تر و متوازن تر در حرکت هستند. بر همین اساس، ایران برای اینکه بتواند سیاست خارجی متوازنی را پیش بگیرد، باید این فهم و درک را از نظام جهانی آینده داشته و متناسب با آن، سیاست خارجی خود را شکل دهد. ایجاد رویکرد دوگانه به شرق و غرب با فهم نظم نوین چند قطبی که بیشتر متمایل به نظم دوقطبی منعطف، در حال شکل گیری است، می تواند به ایجاد یک سیاست خارجی متوازن کمک نماید.
* با وجود بازیگران اصلی شانگهای من جمله روسیه و چین، عضویت ایران چه دستاوردی برای ایران خواهد داشت؟ مزایای اقتصادی شانگهای برای ایران چیست؟ آیا ایران می تواند به کریدور حمل و نقل بین روسیه و هند تبدیل شود؟
با توجه به نظم جهانی و ساختاری که در عرصه جهانی وجود دارد، اگر ما بخواهیم که روابط خود را در حوزه روابط با سازمانهای منطقه ای و فرامنطقه ای همگرایانه مانند بریکس که دایره گسترده ای را شامل می شود را تعریف کنیم و یا موفقیت و شکست سیاست خارجی را در این فرآیندها منحصر بدانیم، باید این نکته را در نظر بگیریم که روابط دوجانبه و سیاست خارجه منحصر به این سازمانها نیست. برای مثال فرآیندی از دولت قبلی هم آغاز شده و آن ایجاد اسناد راهبردی بلندمدتی است که از چین شروع شد و بحث روسیه مطرح شد؛ به طوری که دولت سیزدهم در حال ادامه دادن آن است و در حال تعمیق حوزه هایی که اهمیت بیشتری دارد است.
بنابراین این سازمانها نقش کمک کننده دارند در حالی که روابط ایران مثلا با هند در حوزه حمل و نقل منوط به این سازمانها نیست و در حال طی کردن مسیر خود است و رفت و آمدهای متعددی بین دو کشور وجود دارد. اراده جدی در این خصوص، در دولت سیزدهم قابل مشاهده است که به نتایج خوبی دست یابد، در حالی که فرآیندهای نشئت گرفته از نظم نوین جهانی در حال سرعت دادن به حرکت جمهوری اسلامی است.
یکی از مهمترین دستاوردهای جمهوری اسلامی در این راستا بحث تکمیل زنجیره حمل و نقل شمال به جنوب که مباحث جاده ابریشم و تراسیکا پیرامون آن وجود دارد، در حال شکل گیری و عمیق شدن است
یکی از مهمترین دستاوردهای جمهوری اسلامی در این راستا بحث تکمیل زنجیره حمل و نقل شمال به جنوب که مباحث جاده ابریشم و تراسیکا پیرامون آن وجود دارد، در حال شکل گیری و عمیق شدن است. از سوی دیگر، بحث سرمایه گذاری خارجی ایران با چین پررنگ است؛ در حالی که تعامل با روسیه در حوزه انرژی در حال تعمیق است. تعاملات ایران با هند نیز در حوزه تامین کالاهای اساسی، حمل و نقل، سرمایه گذاری زیرساختی و روابط تجاری دوجانبه در حال رشد است. بنابراین مجموعه ای از اقدامات که روابط ایران را با این کشورها توسعه دهد در حال انجام است که نهادینه شدن آنها، برای جمهوری اسلامی مفید است.
* خبرگزاری اسپوتنیک روسیه به نقل از سرپرست وزارت خارجه ازبکستان که کشورش ریاست دوره ای سازمان شانگهای را بر عهده دارد، اعلام کرد که در سال جاری میلادی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای پذیرفته خواهد شد. یک یادداشت نیز درباره وظایف ایران به عنوان عضو سازمان همکاری شانگهای در سمرقند به امضا رسیده است. به نظر می رسد این زمان کمتر از دو سال زمانی است که در ابتدا عنوان شده شد. دلیل این موضوع چیست؟
تبدیل عضویت ایران از عضو ناظر به عضو رسمی یک فرآیند چند لایه ای و چند بعدی بود که بخش عمده آن مربوط به حوزه سیاسی بود که در سفر سال گذشته رئیس جمهور به تاجیکستان و شرکت در اجلاس سران، این مسئله حل شد. این موضوع دارای مسائل مختلفی بود و روابط ایران با تاجیکستان دچار چالشهایی شده بود. آن مسائل حل شد، در حالی برخی از چالشهای موجود در تعاملات با کشورهای دیگر نیز حل و فصل گردید.
اما اینکه اینگونه مطرح می شود که مانع عضویت فنی برطرف شده و عضویت ایران قطعی خواهد شد، تصور من این است که این فرآیند یک فرآیند چند مرحله ای است. همچنین من فکر می کنم که سفر اخیر قالیباف به ازبکستان مرتبط با همین موضوع است. بر همین اساس طبق ماده ۷۷ قانون اساسی این سند و تفاهمنامه باید مراحل داخل کشور را طی کرده و توسط مجلس تصویب شود، در حالی که هنوز بر اساس اظهارات رسمی به صورت لایحه از سوی دولت شکل نگرفته است. در همین راستا، نهادهای مختلفی که مرتبط با این چهل سند هستند باید به نهایی کردن آنها در قابل لایحه عضویت ایران در شانگهای بپردازند تا پس از مجلس توسط شورای نگهبان مورد تایید قرار گیرد.
اینگونه که به نظر می رسد این فرآیند هنوز آغاز نشده در حالی که ممکن است دو سالی به طول بیانجامد.
نظر شما