بازار؛ حامد شایگان: صادرات و واردات ایران در دو سال گذشته با حاشیه های فراوانی روبرو بوده و بسیاری از صاحب نظران معتقدند اگر عملکرد ضعیف دولت نبود، صادرات ایران بسیار زیادتر از آمارهای کنونی بود و در مقابل در دو سال گذشته بسیاری از واردکننده ها از رانت های عجیبی برخوردار شدند و پول های هنگفتی به جیب زدند و دستاورد آن صف های مردم برای خرید مرغ و ... بود. برای آگاهی از وضعیت واردات و صادرات ایران در سال های اخیر با محمدرضا مودودی معاون سابق وزیر صنعت و رئیس وقت سازمان توسعه و تجارت گفتگو کردیم، در ادامه جزئیات این گفتگو را می خوانید،
*در یک سال گذشته تراز تجاری ایران براساس آمارهای دولت مثبت بوده و از آنجایی که کرونا باعث بروز برخی محدودیت ها در مبادلات شده بود و ایران هم تحت سیطره تحریم ها بود برخی مسئولان از این آمار دفاع می کنند در حالی که نسبت به سال های قبل افت داشته، وضعیت تجارت خارجی ایران در یک سال گذشته رو چگونه برآورد می کنید؟
آمار تجارت خارجی ایران در سال ۹۹ نسبت به سال ۹۰ حدود ۱۵ درصد افت کرده، این در حالی است که باید براساس چشم انداز ۱۴۰۴ تا چهار سال دیگر صادرات غیر نفتی ایران ۷۰ میلیارد دلار شود، اما در سال ۹۹ حدود ۳۵ میلیارد دلار صادرات داشته ایم که نسبت به مدت مشابه سال قبل آن ۱۲ درصد کاهش داشته و واردات هم ۳۵ میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه قبل حدود ۱۵ درصد کاهش داشته است.
در ایران به تجارت خارجی مانند گردشگری اهمیت لازم داده نمی شود وهمه مسئولان شعار می دهند. گویا قرار نیست هیچگاه این وعده ها به فعلیت برسد و به درآمد ملی کشور بیفزاید. در همین دولت دوم روحانی سیاستی برای بازرگانی خارجی وجود نداشت، زیرا تعداد رایزن ها از ۲۱ نفر به ۲ نفر رسید
* مشکلات تجارت خارجی ایران را چگونه ارزیابی می کنید، آیا تنها عوامل خارجی منجر به کاهش واردات و صادرات ایران شده است یا عوامل مدیریتی و حاکمیتی هم نقش موثری دارند؟
شرایط حال حاضر ایران عادی نیست و الان درگیر تحریم ها و کرونا هستیم، به هین دلیل تجارت ایران با دنیا هم حالت عادی ندارد و نباید انتظار داشت اتفاق خاصی بیفتد و از طرف دیگر در ایران به تجارت خارجی مانند گردشگری اهمیت لازم داده نمی شود وهمه مسئولان شعار می دهند. گویا قرار نیست هیچگاه این وعده ها به فعلیت برسد و به درآمد ملی کشور بیفزاید. در همین دولت دوم روحانی سیاستی برای بازرگانی خارجی وجود نداشت، زیرا تعداد رایزن ها از ۲۱ نفر به ۲ نفر رسید و پیمان های خارجی به دلیل مشکلات مبادلات بانکی کاملا متوقف شده بود و مشوق های صادراتی با وجود اینکه محل درآمدی آن تعیین شده است و باید یک درصد از تعرفه واردات کالاهای غیراساسی در اختیار صادرات قرار می گرفت و از سال ۹۷ واردکننده ها اخذ می شود اما در محل های دیگر خرج می شود و برای مشوق های صادراتی تخصیص پیدا نمی کند.
* اگر قرار باشد ایران در مسیر تحقق چشم انداز تجاری کشور در افق ۱۴۰۰ گام بردارد دولت بعدی باید چه اقدام اساسی را در دستور کار خود قرار دهد؟
اگر بخواهیم به چشم انداز ۱۴۰۴ یعنی صادرات ۱۷۰ میلیارد دلاری برسیم باید متولیان اصلی تجارت خارجی همچون وزارت صنعت، معدن و تجارت و بانک مرکزی و ... که فرمان را در دست دارند ساختار را عوض کنند تا بتوانند به اهداف تجارت خارجی تحقق ببخشند.
* آیا در سال های گذشته وضع محدودیت برای بازگشت ارز صادراتی به بروز تخلفات تجاری در کشور دامن زد؟
براساس سیاست های ارزی سامانه نیما خیلی از صادرکنندگان خوشنام نباید مشغول پیگیری های قضائی شوند اما خیلی از بازرگانان به دلیل مشکلات موجود صادرات خود را با کارت های اجاره ای انجام دادند، به همین دلیل بخشی از تجارت خارجی ایران در بخش خاکستری انجام و باعث شد که فضا برای صادرات کالاهای بی کیفیت ایرانی فراهم شود که بازارهای ایرانی در خارج را از دست بدهیم، برای نمونه در عراق یک میلیارد دلار بازار را از دست داده ایم که بیشتر شامل صنعت غذا، پلیمر، معدن و ... بود.
مهمترین عوامل تضعیف صادارت ایران به کشورهای همسایه که ایران روابط پایداری با آنها دارد؛ چیست؟
سبد صادرات ایران به عراق پرتنوع بود و مشکلات سیاست های ارزی باعث تضعیف این بازار شد و در شرایط کنونی ایران رتبه سوم و چهارم در صادرات به عراق را دارد، در حالی که قبلا رتبه نخست را داشته ایم و در افغانستان هم قبلا ۳.۵ میلیارد دلار صادرات داشتیم و همین سیاست های غلط ارزی منجر شده که صادرات ایران به ۲.۵ میلیارد دلار برسد.
در شرایط کنونی ایران رتبه سوم و چهارم در صادرات به عراق را دارد، در حالی که قبلا رتبه نخست را داشته ایم و در افغانستان هم قبلا ۳.۵ میلیارد دلار صادرات داشتیم و همین سیاست های غلط ارزی منجر شده که صادرات ایران به ۲.۵ میلیارد دلار برسد
* در یکی دو سال گذشته ایران با کشورهای بزرگ بیشتر با چین مبادلات تجاری داشته است، آیا اقدامات خاصی در این زمینه انجام شده بود؟
در حال حاضر صادرات ایران به چین محدود و بیشتر شامل مواد اولیه است، البته در چین هم حدود یک میلیارد دلار صادرات ایران افت کرده است و در کشوری مانند هند هم در سال ۹۹ نسبت به سال ۹۸ صادرات کمتری داشته ایم.
ما در سال ۹۳ صادرات غیر نفتی ۵۰ میلیارد دلاری داشته ایم و در دو دولت قبلی به ۳۵ میلیارد دلار رسیده و اگر دولت از متخصصان این حوزه استفاده می کردند شاید این مشکلات بروز نمی کرد و از آنجایی که در طول ۴ سال ۳ وزیر و ۲ سرپرست برای وزارت صنعت عوض شده که از زمان قبل از انقلاب تا کنون بی سابقه بوده است وجود این نابسامانی در برنامه های تجاری کشور کاملا قابل پیش بینی بود.
ما در سال ۹۳ صادرات غیر نفتی ۵۰ میلیارد دلاری داشته ایم و در دو دولت قبلی به ۳۵ میلیارد دلار رسید وجود این نابسامانی در برنامه های تجاری کشور کاملا قابل پیش بینی بود. اگر دولت از متخصصان این حوزه در مدیریت استفاده می کرد، شاید این مشکلات بروز نمی کرد. در طول ۴ سال ۳ وزیر و ۲ سرپرست برای وزارت صمت عوض شده که تا کنون بی سابقه بوده است
* سیاست خارجی ایران و شرایط اقتصادی ایران در سال های گذشته نتوانستند در مسیری مناسب و موازی با هم حرکت کنند و در نهایت منجر به کسب منافع ملی شوند، مشکل از کجا بود؟
سیاست خارجی ایران در چند سال اخیر قربانی ضعف های اقتصادی است ما در سال ۹۳ صادرات غیر نفتی ۵۰ میلیارد دلاری داشته ایم و در دو دولت قبلی به ۳۵ میلیارد دلار رسیده و اگر دولت از متخصصان این حوزه استفاده می کردند شاید این مشکلات بروز نمی کرد و از آنجایی که در طول ۴ سال ۳ وزیر و ۲ سرپرست برای وزارت صنعت عوض شده که از زمان قبل از انقلاب تا کنون بی سابقه بوده است وجود این نابسامانی در برنامه های تجاری کشور کاملا قابل پیش بینی بود.
*در حال حاضر یکی از ضعف های ایران تولید صادرات محور است و بسیاری از محصولات ایران اگر قابلیت رقابت با بازارهای جهانی را هم داشته باشند در ورود به این بازارها ناموفق هستند مشکل از کجاست؟
در حال حاضر سبد صادراتی ایران متنوع نیست و باید سرمایه گذاری روی مگا پروژه های صادراتی تمرکز پیدا کند و به ویژه در بخش «های تک» بسیار ضعیف هستیم و باعث شده بخش اقتصادی کشور آسیب پذیر باشد، همچنین در حال حاضر از ۵۳ هزار شرکتی که تولید کننده هستند تنها ۵۰۰ شرکت صادراتی هستند و بخش عمده ای از شرکت های ایرانی ظرفیت صادراتی را پیدا نکرده اند و باید آموزش لازم صورت بگیرد و ما در آن زمان به دنبال توسعه آموزش از طریق مدرسه صادراتی بودیم که آقای رحمانی وزیر وقت صنعت مخالفت کردند و گفتند به دنبال مدرسه سازی هستید؟
در حال حاضر از ۵۳ هزار شرکتی که تولید کننده هستند تنها ۵۰۰ شرکت صادراتی هستند و بخش عمده ای از شرکت های ایرانی ظرفیت صادراتی را پیدا نکرده اند و باید آموزش لازم صورت بگیرد
* نگاه کشورهای دیگر به کالاهای ایران در بازارهای جهانی چیست و آیا سیاست خارجی باید نسبت به این موضوع تغییر کند؟
در حال حاضر ایران را بیشتر با مسائل غیرصنعتی و تجاری می شناسند. امروز سیاست های ارزی متناسب با سیاست های تجاری نیست و همین مساله درباره پیمان های منطقه ای و توافقنامه های تجاری وجود دارد و با وجود اینکه ایران دومین کشور از نظر تعداد همسایگان است اما نتوانسته از این ظرفیت استفاده کند و در اتحادیه های ضعیفی نقش ایفا می کند.
همه عوامل خارج از کارخانه در ارزیابی رقابت پذیری تولید در ایران دیده نمی شود و در حالی که رقابت پذیری مولفه تک فاکتوری نیست و باید تمام این عوامل را ببینم تا مشکل تولید دیده شود
* چه بخش های در اقتصاد و صنعت ایران گرفتار ضعف های بنیادی است و آیا سیاست های کلان اقتصادی کشور در مسیر رقابت پذیری تولیدات صنعتی کشور باید تغییر کند تا بتوان کالای ایرانی را در بازارهای خارجی رقابت پذیر کرد؟
در حال حاضر در بخش برندسازی و نوآوری بسیار ضعیف عمل کرده ایم و بخش قاچاق را نتوانسته ایم مدیریت کنیم و مشکلات مربوط بر کارت بازرگانی و ... هم مدیریت مناسبی نداشته از طرف دیگر برای هر نوع فعالیت اقتصادی و خدماتی، پشتیبان در کشور شکل نگرفته یا رقابت پذیر نیستند در حالی وقتی قرار است تولیدی بخواهد وارد بازار جهانی بشود باید بتواند با محصولات مشابه رقابت کند و این تنها مربوط به کیفت تولید نیست و اگر بهره بانکی، هزینه انرژی، خدمات لجستیک، هزینه جابه جایی پول و ... رقابت پذیر نباشند، محصول گرانتر از سایر کالاهای خارجی خواهد بود از این رو در بازار جهانی هم رقابت را به رقیبان خود می بازد. در واقع در شرایط کنونی همه عوامل خارج از کارخانه در ارزیابی رقابت پذیری تولید در ایران دیده نمی شود و در حالی که رقابت پذیری مولفه تک فاکتوری نیست و باید تمام این عوامل را ببینم تا مشکل تولید دیده شود.
*آیا مدیرانی که در راس وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار گرفته اند از تخصص کافی برای تحقق اهداف تجاری برخوردار بوده اند؟
در شرایط کنونی برخی افراد در موقعیت هایی قرا می گیرند که نه تخصص و نه سابقه مناسبی دارند و وقتی بخواهند مدیری را جابه جا کنند از یک موقعیت تخصص به موقعیت یا تخصصی دیگری می روند و تا زمانی که این روند وجود دارد، مشکل اقتصادی حل نخواهد شد و همواره دیده ایم که با رویه کنونی چالش های اقتصادی ایران عمیق تر شده است.
یکدفعه ستاد تنظیم بازار تصمیم می گرفت چه کالایی صادر و چه کالایی صادر نشود و این نهاد اصلا درکی از تجارت خارجی نداشت و تنها بازار داخلی برای آنها مهم بود
* مهمترین دلایل افزایش صدور بخشنامه های صادراتی در دو سال گذشته چه بود و چه دستاوردی برای کشور به همراه داشتند؟
اینهمه بخشنامه صادر شد و اعتراض بخش خصوصی را به همراه داشت نشانه عدم اهلیت و تخصص بود. تحریم ها جنگ تجاری بود و یکدفعه ستاد تنظیم بازار تصمیم می گرفت چه کالایی صادر و چه کالایی صادر نشود و این نهاد اصلا درکی از تجارت خارجی نداشت و تنها بازار داخلی برای آنها مهم بود و واگذاری تصمیم گیری درباره صادرات به معاونت های تخصصی وزارت صنعت باعث شد که هزاران تن کالا در گمرکات دپو بماند و خسارت های زیادی به کشور وارد شد و با وجود هزینه های میلیاردی که برای واردات نهاده ها شد تاثیری در قیمت نهایی کالا نداشت و این فساد در شکر، روغن وارداتی و گوشت قرمز هم رقم خورد.
* در یک سال گذشته با وجود ادعای مسئولان برای نظارت و کنترل بر تنظیم بازار اما شاهد صف های خرید طولانی بودیم آیا این مشکل به میزان واردات کالا بر می گشت یا سوءمدیریت و ضعف در اداره کشور منجر به بروز آن شده بود؟
مسائل پشت پرده ای درباره صف های خرید و رانت های واردات قطعا وجود داشت زیرا واردات به چند نفر محدود شده بود و ما معتقد بودیم که دولت یارانه را به مصرف کننده نهایی بدهد و واردکننده ها با نرخ آزاد وارد کنند تا قاچاق و سواستفاده رخ ندهد همانطوری که دولت می گفت قرنطینه مربوط به دوران قرون وسطا هستند برای واردات با ارز دولتی و کارت یارانه ای همین استدلال می کرد. برخی از واردکننده ها روزانه ۳ تا ۴ میلیارد تومان از طریق سندسازی برای واردات با ارز دولتی سود می کردند که به نظر می رسد پشت پرده آن همراهی بخشی از بدنه دولت و دستگاه اجرایی بود و بخشی از مردم در صف بودند در حالی که عده ای سود کلان برندند.
برخی از واردکننده ها روزانه ۳ تا ۴ میلیارد تومان از طریق سندسازی برای واردات با ارز دولتی سود می کردند که به نظر می رسد پشت پرده آن همراهی بخشی از بدنه دولت و دستگاه اجرایی بود و بخشی از مردم در صف بودند در حالی که عده ای سود کلان بردند. زیرا واردات به چند نفر محدود شده بود و ما معتقد بودیم که دولت یارانه را به مصرف کننده نهایی بدهد و واردکننده ها با نرخ آزاد وارد کنند تا قاچاق و سواستفاده رخ ندهد
* عدم تخصص وزیر صنعت، معدن و تجارت چگونه به مشکلات اقتصادی کشور دامن میزند، آیا در زمان مسئولیت خود با موضوع خاصی مواجه شده بودید که نشانه ای از عدم صلاحیت باشد؟
اگر فردی که در بالای ساختار وزارت صمت قرار می گیرد و صلاحیت نداشته باشد به دنبال افراد مطیع می گردد در برخی جایگاه ها افرادی جایگزین مدیران قبلی شده بودند از جنس همان مدیران بالادستی بودند. در آن زمان مسئولیتم در سازمان توسعه و تجارت مشکلاتی با وزیر وقت داشته ایم برای نمونه ما ۲۴ میلیارد دلار به کشورهای همسایه صادرات داشتیم که وزیر می گفت باید در یکسال یا ۲ سال این عدد دو برابر شود، این در حالی است که اصلا برنامه ای ارائه نشده بود و امکان پذیر نبود که در یک سال صادرات دو برابر شود این در حالی است که آقای روحانی گفته بود در یک بخش صادرات باید در سال ده درصد رشد داشته باشد و آقای رحمانی از اینکه من نمی پذیرفتم ناراحت می شد و این نشان دهنده عدم تخصص اوبود. حتی در بحث آموزش صادرکننده ها می گفت چرا به دنبال مدرسه سازی هستند در حالی که آموزش مبنای توسعه است،
* آیا در زمان مسئولیت تان در سازمان توسعه و تجارت، فردی برای یک مسئولیت با سفارش خاصی توسط وزیر و... انجام شده بود؟
سازمان توسعه تجارت تخصصی است و جایی نیست که پولی در آن جابه جا شود به همین دلیل مورد توجه وزرا نبود، اما در زیر مجموعه هایی دیگر که امکان زد و بند وجود داشت شاهد تزریق نیرو با پیوندهای زبانی از بیرون سازمان ها بودیم که عملکردی نداشتند.
در زیر مجموعه هایی که امکان زدوبند وجود داشت شاهد تزریق نیرو با پیوندهای زبانی از بیرون سازمان ها بودیم که عملکردی نداشتند.
* ثبت سفارش کالا به عنوان یکی از محل هایی که می تواند رانت توزیع شود در کشور شناسایی شده است، در حال حاضر سازمان توسعه و تجارت چقدر در این بخش مسئولیت دارد؟
ثبت سفارش از زمان دولت دهم و آقای غضنفری در اختیار وزارت صنعت قرار گرفت و تغییر تحولات زیادی در آن وجود داشت و افرادی که قرار می گرفتند زیر فشار بودند و تغییر تحولات زیاد در آنجا بود و امروز ثبت سفارش زیرمجموعه ستاد تنظیم بازار و ...قرار گرفته است و منابع آن هم به جیب وزارت صنعت، معدن و تجارت می رود و وقتی از زیر مجموعه بخش تخصصی خارج شد حاشیه های زیادی هم به همراه داشت و تغییر و تحولات زیادی را هم تجربه کرده است.
در حال احیای معاونت بازرگانی خارجی در وزارت صنعت، معدن و تجارت هستند و این بزرگترین آسیب در تجارت خارجی خواهد بود زیرا سازمان توسعه تجارت چالاک است و هر گونه سیاست در تضاد با ساختار این سازمان می تواند سیاست تجاری کشور را تضعیف کند و تبعات آن تمام اقتصاد کشور را در بر می گیرد
* چه عاملی باعث شد که دفتر تنظیم مقررات از سازمان توسعه تجارت گرفته شود؟ این اتفاق برای شرکت نمایشگاهی هم افتاد آیا پشت پرده خاصی وجود داشت؟
در دولت و در زمان آقای نعمت زاده واردات غیرقانونی خودرو رخ داد و دفتر تنظیم مقررات از سازمان توسعه تجارت گرفته و شرکت های نمایشگاهی هم از سازمان توسعه تجارت گرفته شده و الان معلوم نیست که سازمان توسعه تجارت چیکاره است؟ به جای اینکه در نمایشگاه های جهان حضور پرقدرت داشته باشد در سال های اخیر سالن داری می کرد و خروجی سیاست های آن زمان به همین درآمد سالن داری بسنده شد.
* در حال حاضر آیا سیاست خاصی در وزارت صنعت، معدن و تجارت در حال شکل گیری است و چه تبعاتی می تواند سیاست های اخیر وزارت صنعت، معدن و تجارت به بار بیاورد؟
در حال احیای معاونت بازرگانی خارجی در وزارت صنعت، معدن و تجارت هستند و و این بزرگترین آسیب در تجارت خارجی خواهد بود زیرا سازمان توسعه تجارت چالاک است و می تواند در توسعه صادرات ایران نقش موثری ایفا کند و هر گونه سیاست در تضاد با ساختار این سازمان می تواند سیاست تجاری کشور را تضعیف کند و تبعات آن تمام اقتصاد کشور را در بر می گیرد.
نظر شما