به گزارش بازار به نقل از واکسن آنلاین ، با شیوع جدیدترین ویروس از خانواده کرونا ویروس ها و پس از تلفات زیادی که در کشورهای مختلف به بار آورد، موضوع تولید واکسن برای مقابله با این ویروس، در دستور کار کشورهای مختلف قرار گرفت و تاکنون با استفاده از چند نوع واکسن که تاییدیه اضطراری دریافت کرده اند، واکسیناسیون در برابر ویروس کرونا شروع شده است. در ایران هم، چند گروه و شرکت، در حال تولید واکسن کرونا با روش های مختلف تولید بوده و اولین واکسن تولیدی ایران، کار تزریق آزمایشی به انسان را در هفته های اخیر شروع کرده و به طور کلی در صورت موفقیت آمیز بودن هر واکسن در سه مرحله آزمایش انسانی، تولید انبوه واکسن تایید شده و شروع می شود.
دکتر مصطفی قانعی، چرایی تولید اضطراری واکسن برای مقابله با کرونا و وضعیت تولید این نوع واکسن در کشورهای دیگر و ایران، را در گفتگویی تشریح کرده است. قانعی که فوق تخصص ریه دارد، دبیر ستاد توسعه زیست فناوری (بیوتکنولوژی) کشورمان و رئیس کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا بوده و در کمیته ملی واکسن کرونا عضویت دارد.
*مدتی از شیوع گسترده کرونا در دنیا گذشته بود که بحث تولید واکسن کرونا مطرح شد. درباره ویروس ها این موضوع مطرح است که به خاطر تغییرات و جهش های ویروس ها، ساخت واکسن برای کشورهای مختلف به صرفه نیست. در خصوص ویروس کرونا چه وضعیتی پیش آمد که کشورهای مختلف برای تولید واکسن کرونا بودجه تخصیص دادند و برخی از انواع این واکسن تولید و تزریق آنها هم شروع شده است؟
وقتی که یک فرد راجع به واکسن و ویروس اظهار نظر می کند، باید درباره انواع ویروس ها و انواع واکسن ها اطلاع داشته باشد. در حوزه واکسیناسیون اطفال، چند دهه است که واکسن فلج اطفال را به کودکان تزریق می کنند ولی هیچکس نگران تغییر ویروس نیست. در مورد واکسن آنفلوآنزا، این موضوع صدق می کند و هر سال، واکسن آن تغییر می کند به دلیل این که ویروس، تغییر می کند.
در مورد ویروس کرونا نیز به همین شکل است یعنی نه این طور است که مثل ویروس سرخک، کاملاً ثابت باشد یا مثل ویروس پولیو یا فلج اطفال و نه مثل ویروس آنفلوآنزا هست که تغییر می کند بلکه ویروس کرونا، موتاسیون (جهش/ (Mutasion پیدا می کند. اگر یک واکسن بتواند ۷۰ درصد، کارایی داشته باشد، این واکسن را قابل قبول می دانند و هر چه از ۷۰ درصد بیش تر شود مطلوب است. از این جهت اگر ۷۰ درصد جمعیت یک جامعه ایمن شوند، این ویروس بین افراد این جامعه جا به جا نمی شود. بنابراین، یک آماری به این صورت وجود دارد و اگر این طور باشد یک واکسن را قابل قبول می دانیم.
در حالتی که در ویروس ها جهش ایجاد شود و مثلاً ۹۰ درصد کارایی واکسن به ۸۰ درصد برسد، باز هم قابل قبول بوده یا حتی به ۷۰ درصد برسد، باز هم این واکسن قابل قبول است. بنابراین، کسانی که در زمینه تولید واکسن، سرمایه گذاری کردند، کار اقتصادی بزرگی انجام داده اند.
ما وقتی نگاه می کنیم، می بینیم یک شرکت مثل آسترازِنِکا (شرکت سوئدی- بریتانیایی /Astrazeneca)، می گوید واکسن تولیدی خودش را بدون حاشیه سود عرضه می کند و هر دوز واکسن کرونا را با قیمت ۴ یورو می فروشد. در حالی که شرکت های آمریکایی قیمت بالاتری را تعیین کرده اند.
همه این شرکت ها، شرکت هایی هستند که از تولید واکسن کرونا، سود می برند. این شرکت ها، خودشان پول اولیه را برای تولید واکسن خودشان تخصیص ندادند بلکه دولت ها، واکسنی را که هنوز ساخته نشده بود، پیش خرید کردند. این وضع نشان می دهد که در زمان وقوع یک بحران، این استراتژی یک استراتژی بسیار خوب بوده و هیچکدام از کارخانه های تولید کننده واکسن، ریسک را تقبل نکردند. همه ریسک به عهده دولت ها هست چرا که قبل از تولید واکسن کرونا، آن را پیش خرید کرده اند.
*دولت ها این واکسن را به صورت رایگان تزریق می کنند ولی در اصل پول خرید واکسن از مالیات تامین می شود.
بله و البته واکسن در قانون اساسی ما هم رایگان است یعنی پیشگیری به عهده دولت است. از طرفی، اینقدر شیوع ویروس کرونا، اقتصاد را فلج کرده و اینقدر ضربه های شدید اقتصادی وارد کرده که اگر دولت ها بتوانند همه افراد جامعه را در مدت یک ماه یا دو ماه واکسینه کرده و بازگشایی اقتصادشان را انجام بدهند، منفعت حتی یک روز فعالیت اقتصاد هر کشور باعث می شود پول پرداخت شده برای خرید واکسن برگردد.
*تعدادی از کشورها که درگیر تولید واکسن کرونا شدند، واکسن های مختلفی را تولید کرده اند. کشورهای چین و روسیه، با نسل اول واکسن که از ویروس کشته شده برای تولید واکسن استفاده می شود، اقدام به ساخت واکسن کرونا کرده و شروع به تزریق واکسن کرده اند.
در کشورهایی مثل آلمان و آمریکا، این کار از طریق فناوری های جدید و روش های جدید تولید واکسن انجام شده. به نظر شما، چرا در تولید واکسن کرونا، این دو نوع رویکرد متفاوت برای تولید واکسن پیدا شد؟
زیرساخت های مربوط به تولید واکسن از طریق ویروس کشته شده، در اکثر کشورهای تولید کننده واکسن وجود دارد ولی این احتمال وجود داشت که پاسخ ایمنی بدن با واکسن ویروس کشته شده، بیش از حد باشد. بر این اساس، تکنولوژی های جدید در تولید واکسن به کار گرفته شد.
روسیه هم از تکنولوژی جدید استفاده کرد. فقط چین است که از ویروس کشته شده برای تولید واکسن کرونا استفاده کرد و ایران هم از ویروس کشته شده استفاده کرد. البته در کشور چین، از چند نوع تکنولوژی برای تولید واکسن کرونا استفاده شده و در ایران هم چند نوع تکنولوژی استفاده شده. دولت آمریکا، تولید واکسن کرونا را به شرکت «فایزِر» سپرد و فایزِر، از تکنولوژی کاملاً جدیدی استفاده کرد که تا الان در تولید واکسن سابقه نداشته است.
در حالت عادی و معمولی، تولید هر واکسن، حداقل بین سه تا پنج سال زمان می برد. بنابراین سازمان بهداشت جهانی، برای واکسن کرونا تاییدیه قطعی به هیچ کشور و شرکتی نمی دهد و اگر هم تاییدیه بدهد، تاییدیه اضطرار می دهد. هر چند که هنوز هم سازمان بهداشت جهانی، به جز به آمریکا به هیچ کشور دیگری چنین تاییدیه ای نداده است
*کشورهایی مثل چین با روش سنتی، تولید واکسن کرونا را شروع کردند و زودتر به نتیجه رسیدند. آیا این نوع کشورها نمی توانستند از طریق نهادهای بین المللی مثل سازمان بهداشت جهانی، تاییدیه بگیرند و بتوانند واکسن را به کشورهای دیگر بفروشند؟
در حالت عادی و معمولی، تولید هر واکسن، حداقل بین سه تا پنج سال زمان می برد. بنابراین سازمان بهداشت جهانی، برای واکسن کرونا تاییدیه قطعی به هیچ کشور و شرکتی نمی دهد و اگر هم تاییدیه بدهد، تاییدیه اضطرار می دهد. هر چند که هنوز هم سازمان بهداشت جهانی، به جز به آمریکا به هیچ کشور دیگری چنین تاییدیه ای نداده است.
برای تاییدیه مسیر اضطراری، خیلی از تست ها انجام نشده و برخی کیفیت ها در نظر گرفته نمی شود یا زمان هایی که باید موقع آزمایش واکسن تولیدی صبر کنند، دیگر صبر نمی کنند. بر این اساس، سازمان بهداشت جهانی، وضعیت اضطرار اعلام کرده و واکسن هم، از مسیر اضطراری می رود. اگر واکسن کرونا بخواهد از مسیر علمی و درست مجوز بگیرد، حداقل باید سه سال طول بکشد.
*وقتی که مجوز استفاده به صورت اضطراری برای تزریق یک واکسن صادر می شود یعنی واقعاً نگرانی جدی نسبت به نتایج تزریق واکسن کرونا وجود دارد؟
همیشه خطر را می سنجند و می گویند الان روزانه چقدر کشته می دهیم و بعد خطر واکسیناسیون را نیز می سنجند و می گویند چقدر در آن صورت کشته می دهیم. اساساً ما برای ایمنی کُل مردم، دو راه بیش تر نداریم. راه اول این است که اقدامات مقابله ای را رها کنیم و شیوع ویروس کرونا ادامه پیدا کند تا مردم ایمن شوند. البته به طور قطعی معلوم نیست که مردم، ایمن شوند چون وقتی یک عده مبتلا می شوند و بعد از مدتی که بهبود پیدا می کنند، ممکن است دوباره مبتلا شوند.
برای مثال، در مورد ایران پیش بینی می شود که اگر واکسن را نیاوریم ۴۰۰ هزار نفر فوتی ناشی از کرونا خواهیم داشت و این وضع، قابل تحمل نیست ولی اگر واکسن را بیاوریم ممکن است تلفات ما ۴ هزار نفر شود. در این حالت، سیاستگذار انتخاب می کند که کدام را قبول کند. این طور نیست که واکسن ها، عارضه ای نداشته باشند بلکه نسبت به این که کار مقابله را رها کنیم و بگوییم واکسن نمی زنیم، عوارض واکسن نزدن و مرگ و میر آن، بیش از واکسن زدن است.
در علم پزشکی، وقتی شما نزد پزشک می روید درباره دارویی که تجویز می کند، او نمی گوید به هیچوجه این دارو، عارضه ندارد. او می گوید بین این که بیماری درمان نشود و عوارض دارو، فعلاً درمان به صرفه است. در مورد واکسن نیز، همین طور بوده و به صرفه است که ما واکسن بزنیم چرا که در حالت واکسن زدن، تعداد فوتی ها کمتر از حالتی است که واکسن نزنیم.
در علم پزشکی، وقتی شما نزد پزشک می روید درباره دارویی که تجویز می کند، او نمی گوید به هیچوجه این دارو، عارضه ندارد. او می گوید بین این که بیماری درمان نشود و عوارض دارو، فعلاً درمان به صرفه است. در مورد واکسن نیز، همین طور بوده و به صرفه است که ما واکسن بزنیم چرا که در حالت واکسن زدن، تعداد فوتی ها کمتر از حالتی است که واکسن نزنیم
*اشاره کردید به این که تولید واکسن با روش ویروس کشته شده، ممکن است ایمنی بیش از حد داشته باشد. دقیقاً منظورتان چه بود؟
پیش بینی می شد که پاسخ ایمنی ویروس کشته شده، خارج از کنترل باشد ولی این طور نشد یعنی در کشور چین و چند کشور دیگر، نشان داد که تولید واکسن با ویروس کشته شده هم، موثربوده و مشکل ایجاد نکرده است. الان همه واکسن ها در فاز ۳ مرحله انسانی قرار دارند یعنی چندین هزار نفر واکسینه شده اند. تقریباً تکلیف واکسن ها روشن است و مثل قبل نیست که بگوییم فلان عارضه را دارند. عوارض واکسن ها کاملاً روشن شده و اثربخشی نیز، کاملاً روشن است.
*کشور چین، تولید چند نوع واکسن را در دستور کار داشت ولی واکسن های شرکت های سینوفارم و سینوواک، پیشگام بودند و ظاهراً سینوفارم موفق تر بوده و در هفته های گذشته تزریق آنها در امارات متحده عربی و ترکیه هم شروع شد. به اعتقاد شما، چطور شد کشورهایی مثل امارات و ترکیه که روابط بهتری با کشورهای غربی دارند، سراغ واکسن چینی رفتند؟
آن شرکت ها به ایران هم پیشنهاد کردند که در تحقیقات واکسن چینی، مشارکت کنیم یعنی ما اجازه بدهیم مردم ما تحت آزمایش واکسن چین قرار بگیرند. حرف شان این بود که اگر در مرحله آزمایشی واکسن کرونا اجازه بدهید روی مردم ایران هم تست شود، ما بعداً اولین محموله واکسن را به شما می فروشیم. ایران اجازه نداد که چین، واکسن خودش را روی مردم تست کند ولی ترکیه و امارات اجازه دادند. البته امارات، بیش تر شهروندان درجه چندم خودش را دخیل کرد و نه شهروندان درجه یک خودش را.
*یعنی در مرحله آزمایشی، واکسن کرونا به بومی های امارات تزریق نشد؟
من آمار دقیق امارات را ندارم ولی می دانم عمده تزریقی که انجام شد این طور بوده است. البته این صحبت بر اساس شنیده های ما بوده و نه بر اساس مدارک ما. آنها صبر کرده اند و به کارگرانی که از کشورهای دیگر آمده اند این فرصت را داده اند. هر چند که این نوع واکسن زدن و تست کردن در امارات، برای واکسن سازان مطلوب است چون می خواهند همه نژادها را تست کنند.
*در مقایسه با امارات، ترکیه مهاجران کمتری از کشورهای دیگر دارد. این کشور چطور قانع شد که وارد این فرآیند شود و از واکسن چینی استفاده کند؟
در منطقه شرق مدیترانه، فقط دو کشور واکسن ساز وجود دارد که یک کشور ایران بوده و کشور دیگر مصر است. ایران به خاطر این که خودش، قدرت تولید واکسن داشت، زیر بار این که تحقیقات در داخل ایران انجام شود نرفت و اجازه این کار را نداد ولی ترکیه، واکسن ساز نیست.
در منطقه شرق مدیترانه، فقط دو کشور واکسن ساز وجود دارد که یک کشور ایران بوده و کشور دیگر مصر است. ایران به خاطر این که خودش، قدرت تولید واکسن داشت، زیر بار این که تحقیقات در داخل ایران انجام شود نرفت و اجازه این کار را نداد ولی ترکیه، واکسن ساز نیست
*واکسن چینی سینوفارم موفقیت بیش تری کسب کرده و بعضی مسئولان گفته اند که واکسن سینوواک در مرحله مطالعات بالینی است ولی واکسن سینوفارم تایید است ایران تمایل دارد از واکسن سینوفارم استفاده کند یا سینوواک؟
ما اگر قرار باشد از کشور چین واکسن بخریم، از شرکت سینوفارم می خریم ولی چنین چیزی نشنیده ام که اولویت اول ما واکسن سینوفارم باشد.
*روش تولید واکسن کرونای ایران شبیه واکسن چینی است. آیا می توان نتیجه واکسن چینی سینوفارم را تعمیم بدهیم و بگوییم واکسن ایرانی هم ایمنی لازم را ایجاد می کند؟
واکسن با روش ویروس کشته شده، قبلاً در ایران تولید می شده. برای مثال، ایران واکسن فلج اطفال را که عامل آن یک ویروس فلج کننده است، تولید می کند. عوارض ویروس فلج اطفال، خطرناک تر بوده و هر چند که فرد را نمی کشد ولی او را معلول می کند. این واکسن، در ایران تولید شد و واکسن تولید ایران بود که در افغانستان، پاکستان و کشورهای دیگر، حتی به طور رایگان داده شد تا فلج اطفال ریشه کن شود. همچنین ایران واکسن ام ام آر (واکسن سرخک، اوریون و سرخجه/ MMR) می سازد.
هر کودکی که در ایران واکسن روبلا (سرخجه) و واکسن اوریون، استفاده کرده است، تولید ایران بوده و این واکسن ها، با روش ویروس کشته شده، تولید می شود. بنابراین، این طور نیست که ایران، تولید واکسن را از چین یاد گرفته یا به تازگی یاد گرفته باشد ... به دلیل این که ایران قبلاً با روش ویروس کشته شده، تولید واکسن داشته است.
*در مورد ویروس کرونا که به طور مکرر جهش می کند چطور و آیا روش ویروس کشته شده کارساز خواهد بود؟
جهش ویروس، ممکن است درصدی از اثربخشی واکسن را پایین بیاورد و اگر یک واکسن تا ۷۰ درصد اثر کند، قابل قبول است و نیاز نیست که به ازای هر جهش ویروس، بلافاصه واکسن را عوض کنیم. بر این مبنا، واکسنی که ایران ساخته، در شرایط فعلی جواب می دهد مگر این که جهش های ویروس به گونه ای باشد که کارایی واکسن را از بین ببرد.
ایران در زمینه انجام واکسیناسیون، یک تجربه بین المللی یا به تعبیر دیگر بهترین تجربه بین المللی را دارد. به طوری که وقتی می خواست واکسن فلج اطفال استفاده شود چنان با یک بسیج عمومی انجام داد که دنیا دچار بهت شد و بحث بود که چطور ایران، همه را واکسینه کرد
*آزمایش بالینی و انسانی واکسن کرونای ایرانی از اواسط دی ماه امسال شروع شد. اعلام شده که تولید آن در ماه های اول سال ۱۴۰۰ عملی می شود. اگر در اوایل سال ۱۴۰۰ تولید انبوه واکسن اتفاقی بیفتد آیا در مدت چند ماه می توان افراد جامعه را تحت پوشش قرار داد و واکسیناسیون توسط واکسن داخلی انجام شود؟
بله. ایران در زمینه انجام واکسیناسیون، یک تجربه بین المللی یا به تعبیر دیگر بهترین تجربه بین المللی را دارد. به طوری که وقتی می خواست واکسن فلج اطفال استفاده شود چنان با یک بسیج عمومی انجام داد که دنیا دچار بهت شد و بحث بود که چطور ایران، همه را واکسینه کرد. ما شبکه بهداشت و درمان داریم و حتی در دور افتاده ترین روستای ایران نیز، یک بهورز حضور داشته و به مردم دسترسی دارد. بنابراین، این شبکه باعث می شود که ما هر وقت تصمیم بگیریم کاری را انجام بدهیم، توسط این شبکه، کار به سرعت انجام شود. ما در این زمینه، از کشورهای غربی نیز قوی تر هستیم چون تمام مناطق روستایی ما نیز تحت پوشش شبکه بهداشت و درمان است.
در ضمن باید بگویم حتماً ایران برای افراد اولویت دار واکسن وارد خواهد کرد، حتماً ایران بهترین نوع واکسن را برای مردم خودش انتخاب خواهد کرد و حتماً کارشناسانی که در سطح وزارت بهداشت وجود دارند از اطلاعات و دانش کافی و خوبی برای این که کدام واکسن را انتخاب کنند، برخوردارهستند.
مثل بقیه امور که مردم تعیین نمی کنند کدام دارو وارد کشور شود یا از چه شرکتی خریداری شود و واکسن چه کشوری وارد شود، در این زمینه هم عمل خواهد شد. چرا که دانش ایران در تهیه واکسن، یک دانش پیشرفته است و سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، کاملاً به اوضاع مسلط است. بنابراین، در این زمینه، به آرای عمومی مراجعه نمی شود و این طور نیست که از مردم سوال شود که چه واکسنی می خواهند. این کار، کار خبرگی و فنی بوده و مسئولیت سلامت مردم به عهده وزارت بهداشت است و این وزارتخانه، بهترین تصمیمات را اتخاذ می کند.
*شرکت های فایزر و مدرنا، با استفاده از روش ژنتیک و بیوتکنولوزی، واکسن کرونا را تولید کردند. در فروردین امسال، برخی محققان ایرانی حوزه بیوتکنولوژی اعلام کردند که ژنوم ویروس کرونا را تعیین توالی کرده اند و اگر بودجه دریافت کنند می توانند واکسن کرونا را تولید کنند. به چه علت به این دانشمندان کشورمان، به اندازه و به موقع، بودجه تخصیص داده نشد تا با همان روش شرکت های مدرنا و فایزر، تولید واکسن را عملی کنند؟
در اولین مراحل بروز بیماری کرونا، از شرکتی ایرانی حمایت شد که عین شرکت مدرنا، کار تولید واکسن را پیش می بُرد. تا الان هم موفق بوده و خیلی هم خوب، این کار را جلو برده است. کسانی که اعلام می کنند که حمایت نشد، خبر ندارند یا خبرها را نمی خوانند. من در ماه های گذشته چندین بار در مصاحبه های خودم اعلام کردم که عین واکسن مدرنا، دارد در ایران ساخته می شود.
*برای مثال آقای دکتر زینلی که متخصص حوزه مهندسی ژنتیک هستند در فروردین ۱۳۹۹ گفتند که کار تعیین توالی ویروس کرونا را انجام داده و درخواست بودجه به معاونت تحقیقات وزارت بهداشت ارائه کرده ایم. البته فقط بعد از گذشت چند ماه، حدود یک چهارم بودجه مورد نظر تخصیص داده شد.
به غیر از آقای دکتر زینلی، افراد دیگری که مسلط بودند شروع به کار کرده و تا الان نتایج خوبی هم داشته اند. بنابراین، این طور نیست که حمایت نشده باشد. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، این موضوع را به ستاد توسعه زیست فناوری، واگذار کرد و ما هم حمایت کردیم و البته کار، خوب پیش رفته است. بنابراین، شبیه واکسنی که شرکت مدرنا، می سازد، ایران دارد تولید می کند و به موقع هم، تست های بالینی آن انجام می شود.
در اولین مراحل بروز بیماری کرونا، از شرکتی ایرانی حمایت شد که عین شرکت مدرنا، کار تولید واکسن را پیش می بُرد. تا الان هم موفق بوده و خیلی هم خوب، این کار را جلو برده است. کسانی که اعلام می کنند که حمایت نشد، خبر ندارند یا خبرها را نمی خوانند
*در ایران، تولید واکسن کرونا با روش ژنتیکی هم نمی تواند قبل از شروع سال ۱۴۰۰ عملی شود؟
این نوع واکسن تولید شده ولی تست های بالینی آن باید انجام شود.
*یعنی در ایران تولید انبوه واکسن کرونا با روش ژنتیک، در سال ۱۳۹۹ اتفاق نخواهد افتاد؟
هیچکدام از واکسن های ایران برای کرونا، تا تست های اولیه را نگذرانند، وارد تولید انبوه نمی شوند یعنی یک مدل و یک شیوه است که واکسن ها، باید از فاز اول بگذرند و همچنین از فازهای ۲ و ۳ بگذرند، بعد اجازه داده می شود تولید انبوه واکسن انجام شود. این طور نیست که تولید انبوه واکسن انجام شود و بعد تست های آن شروع شود.
هیچکدام از واکسن های ایران برای کرونا، تا تست های اولیه را نگذرانند، وارد تولید انبوه نمی شوند یعنی یک مدل و یک شیوه است که واکسن ها، باید از فاز اول بگذرند و همچنین از فازهای ۲ و ۳ بگذرند، بعد اجازه داده می شود تولید انبوه واکسن انجام شود
*بحث همکاری ایران و کشور کوبا برای تولید واکسن کرونا هم مطرح شد ولی در مورد کوبا گفته می شود که در این کشور، تعداد افراد مبتلا به کرونا زیاد نیست و کشوری مثل برزیل که بیمار زیادی دارد، قبول نکرده که با کوبا همکاری کند و برزیل برای دریافت واکسن با چین همکاری کرده است. از طرفی، بحث همکاری ایران با هند هم مطرح شده و ظاهراً شرکت هندی تولید کننده، با شرکت فایزر همکاری دارد. تا الان همکاری های ایران با کشورهایی مثل هند و کوبا چگونه است؟
ایران فقط با این شرط همکاری را پذیرفته که فناوری به داخل کشور ما بیاید. در عین این که ایران، واکسن کرونا تولید می کند، همکاری فناورانه را پذیرفته است. شرکت هایی که حاضر شده باشند فناوری را در داخل ایران، پیش ببرند و زیر نظارت سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت ایران باشند، این امکان را دارند که در داخل ایران، حضور پیدا کنند.
فعلاً کوبا اعلام آمادگی کرد و ایران هم کار را شروع کرده است. من اطلاعی در مورد همکاری با هند ندارم ولی می دانم که کوبا قبول کرد و ایران هم پذیرفته است. البته کوبا، یک کشور واکسن ساز بوده و همین کوبا بود که دانش تولید واکسن «هپاتیت ب» را به ایران منتقل کرد. بنابراین، دانش واکسن کوبا، یک دانش پیشرفته است.
نظر شما