عبور کریدور «آذربایجان_نخجوان» از روی مزیت‌های استراتژیک ایران| مسیری کوتاه و رویایی برای ترکیه

تهمینه غمخوار؛ بازار: پس از ۴۴ روز جنگ قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که در کمتر از یک ماه پیش با میانجیگری ولادیمیر پوتین به یک توافق آتش بس منتهی شد، بیانیه ای از سوی رئیس جمهور روسیه در رابطه با مفاد این آتش بس منتشر شد که در یکی از بندهای آن اینگونه مقرر شده بود که ارمنستان برای عبور و مرور شهروندان جمهوری آذربایجان و محموله‌های تجاری از منطقه نخجوان به جمهوری آذربایجان، گذرگاه امنی را در اختیار آذربایجان قرار دهد و امنیت این گذرگاه را روسیه تأمین خواهد کرد، یعنی روسیه به همراه ترکیه در ایجاد کریدورها نقش آفرینی کرده و به حفظ صلح در منطقه کمک نماید.

از طرفی دیگر، ترکیه نیز تمام تلاش خود را به کار گرفت تا در این منطقه نقش پررنگی داشته باشد. پایگاه خبری_تحلیلی المانیتور دو روز قبل در این خصوص نوشت: ترکیه با توافق بر سر یک مرکز نظامی مشترک با روسیه برای نظارت بر آتش بس در قره باغ کوهستانی، ترکیه اکنون مشتاقانه منتظر گام بعدی تحت توافق بین متحد خود آذربایجان و ارمنستان یعنی گشودن یک کریدور حمل و نقل که آنکارا به عنوان یک کریدور راهبردی آن را نویدبخش سودهای بزرگ اقتصادی و نفوذ بیشتر در منطقه می داند. 

در ترکیه چشم انداز مطلوبی وجود دارد که این کشور دروازه راهبردی خود را به حوضه خزر، جمهوری ‌های ترک زبان در آسیای مرکزی و در نهایت چین در میان چشم انداز خطوط لوله جدید و پروژه های راه آهن و جاده‌ای در منطقه بدست آورد. 

به گفته الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان، توافق جدید حکایت از ایجاد کریدوری مناسب برای حمل و نقل دارد که جمهوری آذربایجان در حال اتصال به ترکیه است. روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکیه، ایران و ارمنستان در صورت تمایل می‌توانند به این خط ارتباطی بپیوندند.

اما بر اساس گزارش المانیتور، جاه طلبی هایی که ترکیه در رابطه با این کریدور در سر دارد، موجب تهدید موقعیت ژئوپلیتیک ایران که سالها یک ارتباط زمینی جایگزین میان نخجوان و آذربایجان بوده و منفعت خوبی هم کسب کرده است، خواهد شد.

ایران ۱۵ درصد کارمزد از انتقال گاز جمهوری آذربایجان به نخجوان دریافت می‌کند. همچنین این کشور به عنوان راهی برای صادرات ترکیه به آسیای مرکزی است. ماهانه به طور متوسط ​​حدود ۱۲۰۰۰ کامیون ترک از این مسیر استفاده می‌کنند که ایران برای سفر ۱۸۰۰ کیلومتری (۱۱۲۰ مایل) به مرز ترکمنستان حداکثر ۸۰۰ دلار هزینه دریافت می‌کند. اکنون این درآمد می‌تواند کاهش یابد.

در همین راستا و با توجه به اهمیت این موضوع، خبرنگار بازار پرسشی را با «دکتر جعفر قناد باشی»، سفیر اسبق ایران در لیبی و کارشناس ارشد مسائل افریقا و غرب آسیا، «دکتر محمود شوری»، مدیر سابق گروه روسیه و آسیای مرکزی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام و کارشناس مسائل روسیه، قفقاز و آسیای میانه و «دکتر عماد آبشناس»، کارشناس ارشد مسائل بین الملل مطرح کرده است که پرسش و پاسخ آنها در ادامه آمده است:

* گشودن مسیرهای مواصلاتی حمل و نقل بین جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان به عنوان یکی از بندهای آتش بس که توسط ولادیمیر پوتین ارائه شد، مورد توجه محافل سیاسی و اقتصادی زیادی در منطقه و جهان قرار گرفته است. بر اساس گزارش دو روز قبل المانتیور، این کریدور یک راه تجارت و انرژی استراتژیک را برای ترکیه باز کرده و از طرفی منافع ژئوپلیتیک ایران و روسیه را مطابق با استراتژی واشنگتن تهدید می‌کند. رویاهای ترکیه و اشتیاق زیاد این کشور از توافق موجود در جهت ایجاد این مسیر تا چه اندازه برای ایران به یک عامل تهدید تبدیل شده است، ارزیابی شما در این رابطه چیست؟ 
«دکتر محمود شوری»: جمهوری خودمختار نخجوان یک بخش جدا افتاده از سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و تنها راه ارتباطی این بخش از طریق ایران تاکنون بوده است، زیرا ارمنستان ارتباط میان جمهوری آذربایجان و نخجوان را قطع کرده است. هنگامی که بخش‌های قره‌باغ تحت سیطره ارمنستان قرار داشت، اساساً خیلی نمی شد به این مسئله فکر کرد که یک راهروی ارتباطی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان ایجاد شود.

هم اکنون که به هر حال جمهوری آذربایجان توانسته تا سرزمین‌های خود را پس بگیرد، تنها بخش کوچکی باقی مانده که دیگر سرزمین اصلی ارمنستان است و آذربایجان نمی‌تواند حضوری در آن جا داشته باشد، به همین دلیل با توافقات صورت گرفته پس از درگیری های اخیر قرار شد یک دسترسی برای جمهوری آذربایجان از طریق شهرستان لاچین و قره‌باغ ایجاد شده و از طرفی ارمنستان این اجازه را به آذربایجان بدهد که از طریق یک مسیری این ارتباط میان جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان برقرار شود.

این موضوع برای آذربایجان اهمیت استراتژیک زیادی دارد از این جهت که با این اتصال آذری ها نیازی نیست از طریق خاک ایران وارد بخش دیگری از خاک خود شوند. بنابراین ایجاد این کریدور می‌تواند مضرات استراتژیکی نیز برای ایران داشته باشد که البته نمی شود اسم مضرات را برای آن گذاشت، بلکه با قطع ارتباط ایران و آذربایجان در این مسیر، مزیت های استراتژیک ایران از بین می‌رود و جمهوری آذربایجان به گونه مستقل با نخجوان ارتباط پیدا کند.

ترکیه مرز کوچکی با جمهوری نخجوان دارد که اگر نخجوان به سرزمین اصلی آذربایجان متصل شود، ترکیه می تواند دسترسی مستقیم با باکو داشته باشد که این مسئله برای ترکیه اهمیت استراتژیکی بالایی دارد زیرا از این طریق می تواند شرایط موازنه قدرت در منطقه را تغییر دهد.  

اما موضوع مهم تر این است که دقیقا این کریدور کجا باشد و ابعاد مختلف آن به چه صورتی در نظر گرفته شود، هنوز توافقی انجام نشده است. در واقع، هنوز مشخص نیست که این کریدور بین المللی است یا یک مسیر مواصلاتی داخلی در داخل جمهوری آذربایجان. همچنین هنوز معلوم نشده که این مسیر صرفاً غیرنظامی است یا این که نیروهای نظامی هم می‌تواند از آن عبور کند. تمام این شرایط در مذاکرات آتی طرفین مورد بررسی قرار خواهد گرفت و بسته به این که کدام یک از این گزینه‌ها جاری شوند، می‌تواند تهدیدهایی را برای موقعیت ژئوپلیتیک ایران ایجاد کنند.

«دکتر جعفر قنادباشی»: هنوز نمی توان گفت آنچه که اعلام شده نهایی است و مسلما تغییرات دیگری در رابطه با این توافق در راه است. تا مذاکرات و توافقات نهایی در رابطه با جزئیات ایجاد این مسیر صورت بگیرد هنوز زمان مانده است.

راهبرد جمهوری اسلامی ایران بازگشت به مرزهای بین المللی است که کمک شایانی به حل مسئله می کند. ما در کنار خودمان مدام می توانیم شاهد بحران باشیم که با بازگشت به این مرزها موجب می شود تا آن بحران دیگر استخوان لای زخم نباشد و شرایطی به وجود آید که امکان ایجاد آن تنشها از بین برود.

به لحاظ جغرافیایی، ایران هم مرز با ارمنستان از طریق قره باغ بوده که هم اکنون دو کشور دیگر مرز مشترک ندارند. پیش از آن هم که ما با ارمنستان هم مرز بودیم، از طریق بخشهای اشغالی بود که هم اکنون این مسئله میان ایران و ارمنستان از بین رفته است. حال، از دست رفتن مرز مشترک با این کشور و همچنین توافق اخیر که قطع ارتباط ایران و جمهوری آذربایجان در این مسیر است، موجب نمی شود که ما در مقابل این کشورها خود را ناتوان نشان دهیم.

کشورهای بسیاری وجود دارند که ایران می تواند با آنها راهها و مسیرهای مواصلاتی داشته باشد. در میان مجموع کشورهای غرب آسیا، هیچ کشوری قابلیت ترانزیتی بسیار ثروتمند مانند ایران ندارد. زیرا ایران با کشورهای آسیای میانه مرتبط است که بسیاری از آن ها علاقه مند به بهره برداری از آبهای آزاد هستند و چون به آب‌های آزاد راهی ندارند، از ایران می توانند بهره برداری کامل داشته باشند. مخصوصاً خط ریل راه آهن که از بندرعباس تا سرخس کشیده شده، می‌تواند این ارتباط را برقرار کند و در واقع راه بسیار پر سودی برای ایران باشد که نه تنها از حق ترانزیت برخوردار می شود، بلکه با محوریت مبادلاتی که بر اساس این ترانزیت و حق ترانزیت ایجاد می‌شود، روابط اقتصادی گسترده با این کشورها برقرار خواهد شد.

 مسئله مهم بازگشت به مرزهای بین المللی است که تمامی بهانه ها را در آینده از میان بر می دارد. برخی از قدرتها و رقبا از جمله ترکیه و دشمنان ما تصورشان این بود که مسئله قره باغ حل نشود تا دائما در کنار مرزهای ایران به بهانه این درگیری ها حضور پیدا کنند و گاهی به اقدامات ترروریستی بپردازند. 

این منفی بافی ها در رابطه با از بین رفتن موقعیت ایران به خصوص از سوی اسرائیل و امریکا مسلما وجود دارد، زیرا کشورهایی که با ادامه این تنشها منافعی کسب می کردند و این مسائل بهانه ای برای تنش آفرینی آن ها بود، شروع به انجام تبلیغات کردند. اینکه ما همسایه ای داشته باشیم که از طریق خاک اشغالی با ما ارتباط داشته باشد، زیان بیشتری برای ما دارد.

علاوه بر موضوع قره باغ، اسرائیلی ها هم اکنون نگران جولان هستند. جولان یک منطقه اشغالی است که ۵۳ سال است که اشغال شده و بر اساس قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل باید به مرزهای بین المللی باز گردد. این رویه در منطقه اسرائیلی ها را نگران می کند. آن چیزی که حائز اهمیت است این مسئله می باشد که همانطور که قره باغ به جمهوری آذربایجان بازگشت، جولان نیز باید به سوریه باز گردد. 

«دکتر عماد آبشناس»: پیشنهاد ولادیمیر پوتین در رابطه با ایجاد یک مسیر و کریدور میان ارمنستان و قره باغ بود، اما آذربایجان تقاضای یک راه از جمهوری آذربایجان به نخجوان را مطرح کرد که ارمنی ها موافقت کردند و قرار شد راه تحت نظر ناظران روس باشد.

البته در این خصوص ایران و روسیه از گسترش نفوذ ترکیه و اسرائیل در جمهوری آذربایجان ناراحت هستند، اما ظاهرا چاره ای برای جلوگیری از جنگ و خونریزی نبود، مخصوصا که نخست وزیر ارمنستان به سیاست نزدیکی به غرب و آمریکا به قدرت رسید و تلاش داشت از ایران و روسیه دوری کند.

اگر وساطت ایران و روسیه نبود، قطعا ارمنی ها دچار خسارت های بیشتر می شدند. در حال حاضر، تکلیف این مسیر و کریدور مشخص و روشن نیست، اما قطعا بر روی درآمدهای ترانزیتی ایران تاثیراتی خواهد داشت.