غذای حلال؛ فرصتی برای توسعه کسب و کارهای اسلامی

بهمن خداپناه؛ بازار: بخش غذای حلال، یک صنعت است که الزامات مذهبی را برآورده می­نماید. با وجود کشورهای مسلمانی مانند مالزی، هند و پاکستان که مشتاق هستند تا مرکز جهانی حلال باشند، کشورهای با جمعیت مسلمان کمتر، بسیار در تلاش­اند تا به عنوان بازیگران کلیدی در انتقال و صادرات محصولات حلال به شمار آیند (محمد و بک هاوس،۲۰۱۴). در گزارش پیش رو، به بررسی حجم بازار غذای حلال در دنیا پرداخته و کشورهای کلیدی فعال در عرصه غذای حلال را معرفی خواهیم نمود.

بازار غذای حلال

صنعت غذا هر ساله با توجه به افزایش جمعیت جهان رشد می­ کند. یک بخش از صنعت غذا، غذای حلال است که توجه جمعیت جهان را به خود جلب کرده است. در سال ۲۰۱۵ ارزش کل غذا و نوشیدنی حلال به میزان ۶۸۰ میلیارد دلار رسیده است. همچنین سهم غذای حلال از کل اقتصاد حلال ۳۶ درصد است (در جایگاه نخست تأمین مالی اسلامی است که ۴۳ درصد کل سهم صنایع را به خود اختصاص داده است)

غذای حلال بیش از ۱۴۰۰ سال وجود داشته ولی تنها در دهه­ های اخیر، محصولات حلال در جهان برتری یافته است. جمعیت مسلمان جهان، فراتر از ۱.۶ بیلیون شده ­اند که به دو برابر نرخ جمعیت غیر مسلمان جهان رسیده است و انتظار می­ رود که به ۲.۲ میلیارد تا سال ۲۰۳۰ برسد؛ بنابراین تعجب آور نیست که بازار محصولات و خدمات حلال، توجه زیادی را به خود جلب کرده است (گنزالز، ۲۰۱۵).

حضور محصولات با برند حلال در سوپر مارکت بیشتر کشورها، به یک نماد تبلیغی اسلامی تبدیل شد و هر ساله ده­ها کنفرانس و همایش علمی در این موضوع برگزار و صدها مقاله تحقیقی جدید در بولتن­های علمی، مجلات تخصصی غذا و نشریات اقتصادی درج می شود.

         (جدول ۱: اندازه بازار جهانی غذای حلال به تفکیک منطقه (میلیارد دلار

حلال یک افق جدید از فرصت

به طور سنتی حلال تنها برای گوشت و مرغ به کار گرفته می­ شد، مخصوصاً بر اساس روش کشتار آن‌ها. اخیراً، شامل غذاهای غیر گوشتی مانند لبنیات، غذاهای پخته شده، اسنک ­ها، قنادی و شیرینی پزی، غذاهای آماده و سایر غذاهای فرآوری شده و نوشیدنی­ ها است؛ و از آنجایی که حلال یک فرآیند «از مزرعه تا مصرف» با اجبار حلال را که برای تمام زنجیره مورد نیاز است را طی می­کند، جنبه­ هایی مانند انبار کردن، حمل و نقل و لجستیک، تمام آن‌ها در نگهداری و نشان دادن بی‌عیبی و درستی حلال نقش دارند.

در دهه ­های اخیر، این انقلاب نه تنها توسط کشورهای با حداکثر جمعیت مسلمان، هدایت شده بلکه به وسیله جمعیت با فرهنگ چند ملیتی جنوب شرقی آسیا و مسلمانان اروپا و آمریکای شمالی نیز ایجاد شده است.

گواهی حلال برای محصولات غذایی در سال ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ ظاهر شد. در مالزی که انجمن کسب و کارهای چینی غیر مسلمان، بسیاری از غذاها را تولید می­ کردند، نیاز به گواهی حلال توسط دولت ایجاد شد و توسط تولیدکنندگان، خرده فروشان و فروشگاه­های غذا پذیرفته شد. توسعه استانداردهای حلال و گواهی ­های اداره شده توسط دولت، یک چارچوب قانونی که در جهان شناخته شد، ایجاد کردند. سنگاپور، هند و تایلند، سیستم­های مشابهی را ایجاد کردند. این کار منجر به ایجاد یک بازار ناحیه­ ای شد که در آن لوگوهای حلال رسمی بر روی محصولات غذایی شامل غذاهای پخته شده، محصولات لبنی، نوشیدنی­ ها، بطری­های آب، کیسه­ های چای و محصولات آرایشی و بهداشتی ببینیم.

حلال همچنین یک اجبار برای کشورهای با جمعیت کم مسلمان ایجاد کرد که غذای حلال جزیی از هویت مسلمانان است. در کشورهایی که محصولات حلال را به جهان مسلمان صادر می­ کنند مانند نیوزلند، برزیل، آمریکا، ملت­های اروپایی، گواهی حلال، یک الزام از تجارت بین­ الملل تبدیل شده است.

در سال­های اخیر، حلال به یک بازار قدرتمند تبدیل شده که سایر زیر بخش­های زنجیره تأمین غذا را در بر گرفته و روی صنایع مرتبط مانند آرایشی و بهداشتی، دارویی، گردشگری، مد و رسانه تأثیر گذاشته است (گنزالز،۲۰۱۵)

حلال و فرصت­های اقتصادی برای ایران

موقعیت استراتژیک ایران در دسترسی امن به بازار چند صد میلیونی کشورهای مسلمان بازار بسیار جذابی است برای سرمایه­ گذاران شرکت­های بزرگ جهانی. به دلیل بازار مطمئن مصرف و بعضی تغییرات مثل تغییر قیمت ارز، کسب وکارهای فعال در این عرصه سودهای خارج عرف جهانی بدست آورده و سرمایه­ شان چند برابرشده است؛ و اگر تحریم­ها برچیده شود، این سرمایه ­گذاری جذاب­تر خواهد شد. همچنین فرصت­های اقتصادی خوبی برای بازرگانان در صدور محصولات حلال کشور به اقصی نقاط جهان وجود دارد، زیرا با وجود نظارت­های مطمئن و ترکیب جمعیت ۹۹ درصدی مسلمان کشور، کالایی که در ایران تولید می­ شود نسبت به کالایی که مثلاً در مالزی تولید می­شود که ۴۵ درصد جمعیتش غیر مسلمان (چینی و هندی تبار) هستند دارای مزیت نسبی است. فرصت­های دیگر اقتصادی استفاده از پتانسیل­های کشورهای منطقه برای تولید محصولات حلال است که هم صدور یک فرهنگ است و هم نیازهای کشور را مرتفع می‌کند.

ایران قدیمی­ ترین تولیدکننده محصولات فرآوری شده پروتئینی و انواع گوشت قرمز، پرندگان و آبزیان در خاورمیانه است. که ۹۵۰ مرکز و ۲۸۰ تعاونی، انجمن و اتحادیه فعال در زمینه تولید، بسته‌بندی و فرآوری گوشت دارد و تمام محصولات تولید شده در آن از نوع «حلال» است. ایران همچنین با ۸۰ میلیون نفر جمعیت و واردات سالانه ۲۴۰ هزار تن انواع گوشت قرمز و مرغ، بزرگ‌ترین بازار محصولات پروتئینی منطقه را در اختیار دارد. حجم صادرات فرآورده‌های پروتئینی در سال گذشته ۳ هزار تن بوده است.

اکنون مجموع مجوزهای صنعت فرآورده­های گوشتی ۵۲۱ واحد با ظرفیت یک میلیون و ۵۰ هزارتن است که ۶۰۰ هزار تن برآورد تولید انواع فرآورده‌های گوشتی را در طول سال داریم. صنعت فرآورده‌های گوشتی ۳۰ هزار اشتغال مستقیم و ۱۵۰ هزار اشتغال غیر مستقیم دارد. با توجه به افزایش تنوع فرآورده‌های گوشتی در سال‌های گذشته، سرانه مصرف کشور از ۵ کیلوگرم به ۷ کیلوگرم رسیده که بیانگر افزایش مصرف است.

زنجیره ارزش غذای حلال

شناخت اینکه کاربرد ارزش­های حلال و معیارهای اجباری که باید در تمام عناصر و اجزای زنجیره ارزش پیچیده، به کار برده شود، منجر به یک رویکرد رضایت بخش به حلال در حالت کلی شده است. بر خلاف دیدگاه سنتی که حلال تنها مربوط به روش­های کشتار بود، اکنون به صورت گسترده پذیرفته شده که حلال باید در تمام اجزای زنجیره تأمین به کار برده شود. زنجیره ارزش حلال به عنوان یک مورد موضوع چالش برانگیز به خصوص برای محصولات غذایی فرآوری شده و تولیدکنندگان و صاحبان برند، ظاهر شده که آن­ها باید تمام جنبه­ های تولید از مزرعه تا مصرف را ملاحظه کنند. تولیدکنندگانی که این سطح از تعهد را نشان می­ دهند، بسیار موفق­تر از آنانی هستند که حلال را تنها به محصول نهایی خود اضافه می­ کنند. زنجیره ارزش غذای حلال در شکل زیر نشان داده شده است (گنزالز،۲۰۱۵)

مطالعه موردی: زنجیره ارزش بازار جهانی گوشت حلال

زنجیره ارزش بازار جهانی گوشت حلال، می ­تواند به ۳ بخش اصلی گسترده تقسیم شود: تأمین کنندگان کلیدی، تولید کنندگان فرآوری محصولات و توزیع کنندگان که در جدول شماره (۱) نشان داده شده است. هر کدام از آن­ها فرصت­های سرمایه ­گذاری ممتاز دارند. هر بخش به بخش دیگر وابسته است، هر کدام از آن‌ها بر اساس مکان جهانی و گستردگی و پخش بودن آن منحصر به فرد هستند که نیازمند استراتژی­های خاص برای هر قسمت هستند (گزارش ماهانه دروازه اسلام،۲۰۱۵)

                                                     جدول ۱: زنجیره ارزش بازار جهانی گوشت حلال

(گزارش ماهانه دروازه اسلام، ۲۰۱۵)                                                       

بازار تقاضای مسلمانان مصرف کنند غذای حلال و روندها

روند بازار حکایت از این دارد که اندازه بازار غذای حلال در فاصله ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۵ به میزان ۱۰۰ میلیارد دلار افزایش داشته و از ۵۸۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۴ به ۶۸۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ رسیده است و انتظار می‌رود این روند رو به افزایش ادامه پیدا کرده و به مبلغ ۵۸۵/۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ برسد. این بازار انبوه، بزرگ‌تر از بازار مصرف غذاها و نوشیدنی چین، آمریکا، ژاپن و هند که جزو ۴ کشور از بزرگ‌ترین کشورهای جهانی بر اساس هزینه غذا و نوشیدنی می‌باشند، است.

                                                                                                     نمودار۱: روند تقاضای غذای حلال(۲۰۰۴-۲۰۱۵)

با تحلیل کردن مصرف غذا و نوشیدنی کشورها، به ۵ بازار برتر کشورها می ­توان اشاره کرد: اندونزی، ترکیه، پاکستان، ایران و مصر. از بین این­ها، اندونزی، ترکیه و ایران آگاهی بیشتری در رابطه با گواهی حلال داشته ­اند. گواهی برای تولید کنندگان حلال خصوصاً بازاریابی محصولات حلال به مصرف کنندگان محصولات حلال، کلیدی است. اکنون بالای ۳۰۰ گواهی کننده جهانی وجود دارد که منجر به تعداد زیادی استاندارد شده است. با این وجود، تمرکز زیادی روی تضمین گوشت حلال خصوصاً در کشورهای عضو سازمان­های همکاری اسلامی برای ایجاد یک استاندارد جهانی وجود دارد. به منظور سود بردن از اهمیت بررسی الزام حلال، فرصت­های خوبی برای تأمین کنندگان است که فرآیندهای تولیدشان را متمایز کنند (گزارش ماهانه دروازه اسلام، ۲۰۱۵)

الزام‌های غذای حلال

تولید کنندگان غذای حلال باید شناختی از موارد حلال داشته باشند. مدارک مختلفی وجود دارد که تولید کنندگان را با الزام‌های غذای حلال راهنمایی می­ کند. مرکز استاندارد مالزی، ۷ الزام را به عنوان استاندارد حلال برای غذاها ایجاد کرده است که عبارتند از:

•  منابع غذا و نوشیدنی حلال شامل حیوانات، گیاهان، قارچ‌ها، مواد معدنی و شیمیایی
• الزام‌های کشتار
• فرآیند تولید، رسیدگی و توزیع
• محصولات، نمایش و به کار بردن آن‌ها
• تمیزی، بهداشت و سلامت غذا
• بسته‌بندی و برچسب زدن
• الزام‌های قانونی (محمد و بک هاوس،۲۰۱۴)

نتیجه ­گیری

به دلیل استقبال غیر مسلمانان از محصولات حلال، امروزه در بیشتر کشورها، برند حلال به عنوان برند مورد اعتماد مصرف کننده مسلمان و غیر مسلمان عرضه شده و روز به‌روز بر حجم تجارت غذای حلال افزوده می­ شود. در مورد بهداشتی­تر بودن محصولات غذایی حلال، باید گفت علتش این است که این محصولات علاوه بر حائز بودن همه استانداردهای برتر نام حلال گرفته است و در مورد علت خوشمزه بودن آن‌ها هم می­توان گفت چون همه اجزا و مواد این غذاها از محصولات پاک‌کننده تهیه شده و با نوع سلیقه و سبک آشپزی شرقی نیز همراه شده از این مزیت برخوردار است.

از دیدگاه کسب‌وکاری، بدون شک بازار حلال یک سری از فرصت­های جالب را به وجود می‌آورد. به دلیل اینکه بسیاری از بازارهای سنتی اشباع شده‌اند، ظهور یک بازار جدید بر اساس ارزش‌های حلال و قوانین آن، منجر به ایجاد یک پارادایم تجاری شده است. این به‌خصوص در بخش‌های غذایی و نوشیدنی تأثیر گذاشته و اخیراً به بخش‌های دارویی، آرایشی و بهداشتی با توجه به هوشیاری مصرف کننده و یک نگاه کارآفرینانه برای فرصت‌های بازار جدید گسترش یافته است.