تهمینه غمخوار؛ بازار: دریای مدیترانه از جنگ‌های یونانی و ایرانی و پونیک دوران باستان تا مبارزات مدیترانه (۱۹۴۵-۱۹۴۰) و نبرد لپانتو (۱۵۷۱)، در طول تاریخ، صحنه درگیری و تنش بین تمدن ها و امپراتوری های ساحلی بوده است. به عنوان یک چهارراه تجاری و فرهنگی، این دریا یک حوضه منطقه ای است که از زمان های بسیار قدیم، فرهنگ های متنوع، محصولات کشاورزی، ادیان و رژیم های سیاسی دست به دست هم داده اند؛ در حالی که نسبت به یکدیگر حسادت و رقابت هم کرده اند. در عین حال، از یک مرز طبیعی، دریا با به سرعت به یک جاده دریایی و پیوند بین کشورها تبدیل شده است.
در همین راستا، تبادل دانش و کالا صورت گرفته و این حوزه ها از طریق دریا از مرزها عبور کرده و در سراسر منطقه گسترش یافته است؛ به طوری که جستجوی مسیرهای دریایی باعث ایجاد تجارت دریایی و آغاز تجارت بین‌المللی شده است. اگرچه دریای مدیترانه در طول سالها منطقه تفرقه و خشونت بوده و هست، اما تبادلات اقتصادی و فرهنگی منحصر به فردی را نیز ممکن ساخته است.
بنابراین ماری نوستروم که در زبان لاتین، به معنی مدیترانه است، کشورها را به همان اندازه که به یکدیگر نزدیکتر کرده، از هم جدا نیز کرده است. این دریا، علیرغم رها شدن تدریجی توسط اروپایی ها برای افق ها و اقیانوس های دورتر، توانسته وزن اقتصادی خود را حفظ کند. در واقع، ثروت کشاورزی و موقعیت منحصربه‌فرد آن در قلب راه‌های تجارت جهانی، نقش و علاقه استراتژیک عمده‌ای را در صحنه ژئوپلیتیک بین‌المللی به آن بخشیده است.
اگرچه دریا دیگر یک مقصد اصلی نیست، اما همچنان یک گذرگاه تقریباً اجباری برای تجارت جهانی دریایی در نظر گرفته می شود. دریای مدیترانه محل ترانزیت هزاران کشتی در سال است که کانتینرها، مواد غذایی، هیدروکربن ها و انسانها را حمل می کند. افزون بر این، در سواحل آن، مراکز تجاری واقعی به تدریج به بنادر اصلی در مسیر تجارت دریایی (والنسیا، مارسی، پورت سعید، الخسیرا، طنجه، مارساکسلوک و غیره) تبدیل شده‌اند.
این موضوع در حالی مطرح است که بنادر به عنوان نهادهای استراتژیک، محرک‌های کلیدی اقتصاد جهانی هستند؛ پدیده‌ای که از اواسط قرن بیستم با ظهور کانتینری‌سازی تشدید شده است. این امر منجر به رقابت بین بنادر، به ویژه در شمال مدیترانه، برای توسعه و نوسازی به منظور جذب هرچه بیشتر ترافیک از بنادر آسیایی و تبدیل شدن به یک هاب منطقه ای کلیدی شده است. این پویایی همچنین اهمیت تنگه ها را تأیید می کند، که مکانهای استراتژیک واقعی برای تجارت بین المللی دریایی هستند.
تنگه های داردانل و بسفر که تحت کنترل ترکیه هستند، گذرگاه‌های اجباری برای روسیه و عامل مهمی در شرایط کنونی در نظر گرفته می شوند؛ در حالی که جبل الطارق دروازه ضروری به سمت مدیترانه است و شلوغ ترین در جهان پس از تنگه پاس دو کاله و مالاکا است. کانال سوئز که در سال ۱۸۶۹ تکمیل شد، به مسیر امپراتوری به هند_ بریتانیا تبدیل شد. اما کشف میادین نفتی در خلیج فارس چند سال بعد اهمیتی دوباره به آن بخشید و این منطقه را به یک موضوع اصلی در قرن بیستم تبدیل کرد.
کانال سوئز با موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود، به مسیر دریایی تبدیل شده بین اروپا و آسیا، دریای مدیترانه و خلیج فارس و دره نیل و کوه‌های سینا، امروزه مسیر پیشرو برای انتقال نفت از خلیج فارس به مدیترانه و کالاهای کانتینری تولید شده در اروپا یا آسیا است. اما این دارایی های استراتژیک اقتصادی ویژه، این دریا را به منطقه تفرقه و تقابل تبدیل کرده است.
حضور دائمی تعدادی از قدرت های بزرگ_ علاوه بر کشورهای همسایه_ مانند آمریکا و روسیه نشان دهنده اهمیت استراتژیک و ژئوپلیتیکی منطقه مدیترانه در مقیاس جهانی است
مخاطرات ژئوپلیتیکی به گونه ای است که تنش ها را متبلور می کند؛ چه تنش‌های طولانی‌مدت و اغلب پیچیده یا رویارویی‌های نامتقارن اخیر، این اختلافات تأثیر مستقیمی بر تجارت در دریای مدیترانه و در نتیجه بر تجارت دریایی جهان دارد.
تضادهای منطقه ای یا شامل مسائل تاریخی مانند درگیری اسرائیل و فلسطین، در خصوص مرزها مانند رقابت یونان و ترکیه در دریای اژه، مسائل اقلیت ها (کردها و غیره) و یا به توسعه مرتبط است، در حالی که الجزایر، لبنان، سوریه و غیره در سواحل مدیترانه سرسخت و ماندگار هستند. حضور دائمی تعدادی از قدرت های بزرگ_ علاوه بر کشورهای همسایه_ مانند آمریکا و روسیه نشان دهنده اهمیت استراتژیک و ژئوپلیتیکی این منطقه در مقیاس جهانی است.
در صفحه شطرنج بین المللی دریایی که اکنون و در سال های آینده در مدیترانه در حال بازی است، به نظر می رسد که اروپایی ها کم کم در حال ناپدید شدن هستند
دریای مدیترانه به عنوان بسط مسائل منطقه ای از قبل پیچیده، در حال ظهور به عنوان یک صحنه عملیاتی است که در آن قدرت های جهان در حال آزمایش و ارزیابی یکدیگر هستند؛ به گونه ای که ما شاهد یک نمایش قدرت واقعی هستیم که هدف آن فراتر از جاه طلبی های منطقه ای است. حوضه شرقی آن، به ویژه، در حال تبدیل شدن به محل تمرکز نیروهای دریایی است که در آن نیروی دریایی از سراسر جهان گرد هم می آیند و توانایی خود را آزمایش می کنند.
در حالی که ممکن است چین به ظاهر کمرنگ به نظر برسد، حضور این کشور در دریای مدیترانه در کنترل پایانه های بندری در الجزایر، اسپانیا و یونان مشهودتر است؛ به غیر از ایتالیا که با پیوستن به ابتکار «جاده‌های ابریشم» می‌تواند با بنادر جنوا و تریست به دروازه چین به اروپا تبدیل شود. در صفحه شطرنج بین المللی دریایی و دریایی که اکنون و در سال های آینده در مدیترانه در حال بازی است، به نظر می رسد که تنها اروپایی ها کم کم ناپدید می شوند.
بحران آب و هوا امروزه اهمیت انکارناپذیری در چشم انداز مدیترانه پیدا کرده است
بر همین اساس، نمی توان مدیترانه را بدون درک نقش ژئوپلیتیکی این منطقه در مقیاس جهانی تصور کرد. اکنون، علاوه بر مسائل دیرینه ژئوپلیتیک، چالشی وجود دارد که تنها چند دهه از عمر آن می گذرد، اما اهمیت انکارناپذیری در چشم انداز مدیترانه پیدا کرده است: بحران آب و هوا. امروزه مسائل زیست محیطی تاثیر مستقیمی بر ژئوپلیتیک مدیترانه دارد. این مسائل، در حال تشدید مشکلات موجود هستند، اعم از دسترسی به منابع طبیعی (آب و غذا)، تعادل اکوسیستم، سلامت و ایمنی انسان و غیره. تغییرات فعلی و سناریوهای آتی خطرات مهمی را نشان می‌دهند که باید در دهه‌های آینده در نظر گرفته شوند. سیاست های توسعه پایدار کشورهای مدیترانه ای نه تنها باید این خطرات را کاهش دهد، بلکه باید گزینه هایی را برای سازگاری با این وضعیت جدید در نظر بگیرد.
با این حال، کشورها همیشه ابزارهای لازم را ندارند، به ویژه در آسیب پذیرترین مناطق، عمدتا در سواحل جنوبی مدیترانه. در سال ۲۰۱۹، ۸۰ دانشمند مستقل، که در شبکه مدای سی سی(متخصصان مدیترانه در تغییرات آب و هوایی و محیطی) گرد هم آمده بودند، گزارش اولیه ای را منتشر کردند که در آن صدها مطالعه خلاصه شده بود و نشان می داد که منطقه مدیترانه بسیار سریعتر از بقیه جهان در حال گرم شدن است ( بیش از ۲۰ در صد به طور متوسط). این کار که در سال ۲۰۱۵ راه اندازی شد، در پاسخ به درخواست رهبران سیاسی اتحادیه مدیترانه_ سازمانی متشکل از ۴۳ کشور که در سال ۲۰۰۸ برای کمک به صلح و امنیت در منطقه تأسیس شد، انجام شد.
بر اساس این گزارش، کاهش بارندگی، افزایش دما و رشد جمعیت جهان منجر به کاهش قابل توجه دسترسی به آب در حوضه مدیترانه شده است، به ویژه در کشورهایی که تامین آب در حال حاضر مشکل ساز شده است. در میان مدت، دریای مدیترانه احتمالاً کاهش قابل توجهی در دسترسی به آب شیرین (بین ۲ تا ۱۵ درصد برای افزایش ۲ درجه سانتیگراد دما) را تجربه خواهد کرد که یکی از بزرگترین افت ها در جهان است.
تا سال ۲۰۳۰، یونان و ترکیه برای اولین بار در تاریخ خود شاهد کاهش دسترسی به آب به زیر ۱۰۰۰ متر مکعب خواهند بود، در حالی که اسپانیا ممکن است در چند سال آینده با کمبود آب (کمتر از ۵۰۰ متر مکعب سرانه در سال) مواجه شود
علاوه بر این، مدت و شدت دوره های خشکی احتمالاً به میزان قابل توجهی افزایش می یابد. دریای مدیترانه هفت درصد از جمعیت جهان را تشکیل می دهد، در حالی که ۶۰ درصد از افراد به اصطلاح «فقیر آب» (کسانی که کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب سرانه در سال دارند) در آن زندگی می کنند. جمعیت مناطق نیمه خشک جنوب و شرق مدیترانه به ویژه در معرض کمبود آب و تنوع بالای منابع آبی قرار دارند.
تا سال ۲۰۳۰، یونان و ترکیه برای اولین بار در تاریخ خود شاهد کاهش دسترسی به آب به زیر ۱۰۰۰ متر مکعب خواهند بود، در حالی که اسپانیا ممکن است در چند سال آینده با کمبود آب (کمتر از ۵۰۰ متر مکعب سرانه در سال) مواجه شود. در حالی که حجم آب های زیرزمینی در مناطق خاصی رو به کاهش است، کیفیت آن نیز رو به وخامت است (استثمار بیش از حد، آلودگی، شهرنشینی، نفوذ آب دریا و غیره)؛ به ویژه در سواحل جنوبی و شرقی حوضه، به دلیل صنعتی شدن شدید، گردشگری انبوه، مهاجرت. جریان ها و رشد جمعیتی عمومی.
کمبود آب با پدیده های جمعیتی و مهاجرتی و همچنین فرسودگی زیرساخت های توزیع آب تشدید و چند برابر خواهد شد. قرار گرفتن در معرض تغییرات اقلیمی به این معنی است که برخی از جمعیت های منطقه دیگر نمی توانند به خوبی زندگی کنند(دمای شدید، خشکسالی، سیل، طوفان، آتش سوزی و غیره). در نتیجه، برخی از ساکنان مجبور به مهاجرت به مناطقی با آب و هوای معتدل می شوند. در شمال آفریقا، در دسترس بودن آب عامل اصلی مهاجرت اقلیم داخلی است.
مردم همواره به دلایل اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی مهاجرت کرده‌اند، اما تغییرات آب و هوایی اکنون به یک عامل جدید، به‌ویژه در دریای مدیترانه تبدیل شده است
بر اساس گزارش بانک جهانی، تا سال ۲۰۵۰، تغییرات آب و هوایی احتمالاً ۲۱۶ میلیون نفر را در سراسر جهان مجبور به ترک خانه های خود خواهد کرد که بسیاری از آنها در منطقه دریای مدیترانه زندگی می کنند. مردم همواره به دلایل اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی مهاجرت کرده‌اند، اما تغییرات آب و هوایی اکنون به یک عامل جدید، به ویژه در دریای مدیترانه تبدیل شده است. این امر بر افرادی که در مناطق ساحلی و داخلی زندگی می کنند تأثیر می گذارد که آب به طور فزاینده ای کمیاب می شود.
در مصر، بخش‌های شرقی و غربی دلتای نیل می‌تواند به زودی به مراکز مهاجرت تبدیل شود، زیرا در دسترس نبودن آب فزاینده است، اما همچنین به دلیل خطرات مرتبط با افزایش سطح دریاها، تا سال ۲۰۳۰، یک سوم دلتا ممکن است به طور منظم دچار سیل شود. در عین حال، تعدادی از مناطق دیگر که آب در آنها راحت‌تر در دسترس است، احتمالاً به کانون مهاجرت آب و هوا تبدیل می‌شوند، از جمله مراکز شهری بزرگ مانند قاهره، الجزایر، تونس، طرابلس، کریدور کازابلانکا-رباط و چندین کلان‌شهر اروپایی.
با این حال، این پیش‌فرض وجود دارد که کشورها یا مناطق میزبان دارای نهادهای سیاسی، مالی و فناوری باثباتی هستند که به آنها اجازه می‌دهد این پناهندگان آب و هوایی را به بهترین شکل ممکن اسکان دهند؛ اگرچه دورنمای یک «جنگ آبی» بعید است، زیرا این منطقه رودخانه های مرزی کمی دارد که جریان آن توسط کشورهای همسایه قابل مناقشه باشد.
به جز بین اسپانیا و پرتغال یا در خاورمیانه، مناطقی که مرزهای مشخصی از مسیر رودخانه های متوسط را پیروی می کنند یعنی خشکی که می تواند در مغرب و خاورمیانه حاکم شود، امکان افزایش تنش ها با کشورهای شمال دریای مدیترانه وجود دارد. منابع آب در این مناطق جنوبی و شرقی (به استثنای ترکیه) بسیار کمیاب هستند؛ جایی که رشد جمعیتی و در نتیجه تقاضا هنوز بالاست.
امروزه، این اتفاق نظر وجود دارد که موج گرما به طور فزاینده ای بر کشورهای مدیترانه ای، به ویژه کشورهای مغرب و خاورمیانه تأثیر خواهد گذاشت
از اولین گزارش ارزیابی توسط هیئت بین دولتی تغییرات آب و هوایی در سال ۱۹۹۰، پیش بینی ها به ویژه برای منطقه مدیترانه به طور قابل توجهی تغییر کرده است. امروزه، این اتفاق نظر وجود دارد که موج گرما به طور فزاینده ای بر کشورهای مدیترانه ای، به ویژه کشورهای مغرب و خاورمیانه تأثیر خواهد گذاشت. با توجه به اینکه ۷۰ درصد از جمعیت مدیترانه در ساحل یا نزدیک آن مانند مناطق ساحلی، به ویژه در مراکش، تونس و اسرائیل زندگی می کنند، مستقیماً تحت تأثیر افزایش سطح دریا قرار خواهند گرفت. چنین شرایط نامساعد اقلیمی تأثیر مستقیمی بر اقتصاد دارد به گونه ای که بخش‌های استراتژیک مانند گردشگری و کشاورزی تضعیف خواهند شد.
آب و هوا دیگر صرفاً یک موضوع زیست محیطی نیست و اکنون یک عامل کلیدی در روابط بین الملل است و به یک چالش بزرگ دیپلماتیک تبدیل شده است
در همین راستا می توان گفت که افزایش فقر و گرسنگی یک امکان واقعی برای سال های آینده است. آب و هوا دیگر صرفاً یک موضوع زیست محیطی نیست و اکنون یک عامل کلیدی در روابط بین الملل است و به یک چالش بزرگ دیپلماتیک تبدیل شده است. مسائل زیست محیطی در حال حاضر بخشی جدایی ناپذیر از ژئوپلیتیک و بیش از آن در منطقه مدیترانه مشهود است.
کمبود روزافزون آب به همراه کاهش روزافزون زمین مناسب برای کشت، تعداد فزاینده بلایای طبیعی و بالا آمدن سطح آب دریاها، همگی پویایی بحران در منطقه ای هستند که قبلاً تحت تأثیر بی ثباتی های سیاسی و اجتماعی متعدد قرار گرفته است.
امروزه، دریای مدیترانه منطقه ای تکه تکه است که از تعدادی کشور غیرهمگن تشکیل شده است که با این وجود تاریخ و جاه طلبی های ژئوپلیتیک مشترکی دارند. این منطقه با چالش های ژئوپلیتیکی، اجتماعی_اقتصادی، اقلیمی و زیست محیطی مواجه است که بسیاری از آنها نیازمند سطح بالاتری از همکاری و اقدام مشترک هستند.
در شرایط پیچیده سه سال گذشته (بحران کووید_۱۹، جنگ در اوکراین)، دریای مدیترانه، بیش از هر زمان دیگری، باید متحد بماند و از طریق گفتگو و همکاری، با چالش‌های فردا، که در آن چالش‌های ژئوپلیتیکی با اقلیم در هم آمیخته است، روبرو شود، چرا که مسائل ثبات در دریای مدیترانه آینده بسیاری را تعیین خواهد کرد.
نظر شما