بازار؛ گروه بین الملل: وزیر راه و شهرسازی به عنوان رئیس کمیسیون مشترک برای برگزاری هفدهمین اجلاس مشترک همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان روز پنجشنبه به عشق‌آباد سفر کرد. مهرداد بذرپاش، پیش از برگزاری اجلاس اظهار داشت: ما با ترکمنستان مرز خاکی طولانی داریم و سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان هم‌مرز با این کشور هستند. یکی از محورهای اساسی مذاکرات در هفدهمین کمیسیون مشترک، بحث بازارچه‌های مرزی، محور دوم تهاتر گاز بین دو کشور، موضوع سوم تبادل برق بین ایران و ترکمنستان و حوزه جاده‌ای و حمل و نقل ریلی موضوع مهم دیگر است.
وی در مراسم افتتاحیه همایش اقتصادی تجار و بازرگانان در حاشیه پانزدهمین نمایشگاه ایران پروژه با اشاره به گشایش‌ها و شکوفایی روابط بازرگانی و تجاری ایران و ترکمنستان، گفت: به واسطه عزم و اراده پایدار، هوشمندانه و آینده‌نگر، طرفین اعم از مسئولان دولتی و فعالان بخش خصوصی و شرکتهای توانمند در حال رقم خوردن است. افزون بر این، مراتب تشکر و قدردانی خود و جمهوری اسلامی ایران را از دولت ترکمنستان به ویژه رئیس جمهور و رئیس مصلحت خلق و رهبر ملی مردم ترکمنستان برای فراهم آوردن شرایط مناسب برای برگزاری این همایش و توسعه همکاری‌هایی دوجانبه و چندجانبه در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه اقتصادی و تجاری اعلام می‌کنم.
مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه نیز در رابطه با اجلاس مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و ترکمنستان اعلام کرد: تجارت دو کشور در دولت سیزدهم رشد بسیار خوبی داشته و انتظارمان این است که به ۳ میلیارد دلار برسد. روابط تجاری ما با ترکمنستان در دولت قبل تقریبا متوقف شده بود؛ به طوری که حجم تجارت ما با این کشور به ۶ میلیارد دلار رسیده بود، اما بعد از آنکه مشکلاتی در مورد مسائل گاز رخ داد، مبادلات دو کشور به ۱۲۰ میلیون دلار کاهش داشت.
وی همچنین گفت: خوشبختانه در دولت سیزدهم با سفر رئیس‌جمهور به ترکمنستان و رئیس جمهور ترکمنستان به ایران، حجم تجارت دو کشور رشد بسیار خوبی داشته است؛ البته انتظارمان این است که تجارت ایران با ترکمنستان به ۳ میلیارد دلار برسد.
در همین راستا، در ادامه به بررسی روابط دو کشور در حوزه انرژی و جاده ای می پردازیم.
همکاری انرژی در زمینه خطوط لوله گاز طبیعی
روابط دیپلماتیک ترکمنستان و ایران با استقلال ترکمنستان در سال ۱۹۹۱ آغاز شد و ایران یکی از اولین کشورهایی بود که حاکمیت این کشور را به رسمیت شناخت. در بین پنج کشور آسیای مرکزی، جمهوری ترکمنستان تنها کشوری است که دارای مرز مشترک با ایران است و به نوعی دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی محسوب می شود. از این تاریخ به بعد روابط فشرده ای بین دو کشور در زمینه انرژی، زیرساخت و اقتصاد آغاز شده است. بر اساس بررسی آماری بریتیش پترولیوم، ایران و ترکمنستان به ترتیب دومین (۳۲ تریلیون متر مکعب) و چهارمین (۱۹.۵ تریلیون متر مکعب) بزرگترین کشورهای دارنده گاز طبیعی اثبات شده در جهان هستند.
این واقعیت که ترکمنستان و ایران دارای مرز مشترک بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر هستند، امکان همکاری همه جانبه تر بین دو کشور را در مقایسه با سایر کشورهای آسیای مرکزی افزایش می دهد. اولاً تقریباً تمام بخش‌های ایران از جمله بخش انرژی سال‌هاست که به دلیل برنامه هسته‌ای کشور تحت تحریم‌های غرب به ویژه ایالات متحده آمریکا بوده است.
ایران که به دلیل تحریم ها نمی تواند به طور کامل از ظرفیت انرژی خود استفاده کند، زیرساخت ضعیفی در بخش انرژی دارد. علاوه بر این، زیرساختهای خط لوله کشور به‌ویژه در شمال به دلیل سوء مدیریت و بهره‌برداری ناکافی از میادین گازی، شکاف‌های سرمایه‌گذاری و هزینه بالای یارانه‌ها بر اقتصاد، دارای مشکلات جدی است. به همین دلیل است که اگرچه ایران از نظر ذخایر قطعی گاز طبیعی دومین کشور جهان محسوب می شود، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی خود برای تامین نیازهای گاز طبیعی مناطق شمالی و شمال شرقی کشور از ترکمنستان گاز طبیعی وارد می کند که هزینه کمتری نسبت به خط لوله از جنوب به شمال دارد.
اهمیت همکاری های انرژی بین ایران و ترکمنستان، برای عشق آباد که خواهان تنوع بخشیدن به سیاست های انرژی خود و ایران و خواهان تامین نیازهای انرژی منطقه شمال است، غیر قابل انکار است
در این زمینه، اهمیت همکاری های انرژی بین دو کشور برای ترکمنستان که خواهان تنوع بخشیدن به سیاست های انرژی خود و ایران و خواهان تامین نیازهای انرژی منطقه شمال است، غیر قابل انکار است. قرارداد گاز طبیعی ترکمنستان و ایران که در ژوئیه ۱۹۹۵ بین صفرمرات نیازوف رئیس جمهور ترکمنستان و رئیس جمهور وقت ایران، علی اکبر هاشمی رفسنجانی امضا شد، در ژانویه ۱۹۹۶ به تصویب رسید. انتقال گاز طبیعی به ایران از طریق خط لوله ۲۰۰ کیلومتری کرپچه_کردکوی با ظرفیت سالانه ۸ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۶ ساخته شده و ۱۸۲ کیلومتر خط لوله دولت آباد_ سرخس_خانگیران با ظرفیت سالانه ۱۲.۵ میلیارد مترمکعب انجام می شود.
خط لوله کرپچه_کردکوی گاز طبیعی را از میدان کرپچه در غرب ترکمنستان به منطقه کردکوی در شمال ایران منتقل می کند. اگرچه ظرفیت این خط لوله خیلی زیاد نیست، اما از اهمیت تاریخی برخوردار است، زیرا گاز طبیعی دریای خزر پس از شوروی را بدون مشارکت روسیه به اولین مسیر صادراتی خود می رساند. ترکمنستان به دلیل ظرفیت کم خط لوله احداث شده و عدم سرمایه گذاری در میدان گازی کرپچه، نتوانست حجم گاز طبیعی مورد نیاز سالانه ایران را تامین کند.
خط لوله گاز دولت آباد_سرخس_خانگیران که در سال ۲۰۱۰ برای افزایش همکاری های انرژی بین دو کشور افتتاح شد، برای انتقال گاز طبیعی از میدان دولت آباد ترکمنستان به شمال ایران طراحی شده و برای تامین نیاز گاز استان های سمنان، مازندران، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی در شمال شرق ایران برنامه ریزی شده است
بر همین اساس، برای غلبه بر کمبود عرضه و افزایش همکاری های متقابل انرژی، تصمیم به احداث خط لوله جدید گرفته شد. خط لوله گاز دولت آباد_سرخس_خانگیران که در سال ۲۰۱۰ برای افزایش همکاری های انرژی بین دو کشور افتتاح شد، برای انتقال گاز طبیعی از میدان دولت آباد ترکمنستان به شمال ایران طراحی شده است. این خط لوله گاز طبیعی برای تامین نیاز گاز استان های سمنان، مازندران، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی در شمال شرق ایران برنامه ریزی شده است.
به این ترتیب، ظرفیت ترکمنستان برای انتقال گاز طبیعی به ایران از طریق دو خط لوله به ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال رسیده است. با توقف واردات گاز روسیه از ترکمنستان در آوریل ۲۰۰۹، زمان خوبی برای یک مسیر صادراتی جدید برای تحریک اقتصاد ترکمنستان بر اساس درآمد انرژی بود. با این حال، می توان گفت که سیاست ترکمنستان برای توسعه همکاری های انرژی با ایران پر فراز و نشیب است. به دلیل مشکلات ناشی از تحریم های اقتصادی اعمال شده علیه ایران، دولت تهران نتوانسته هزینه گاز طبیعی وارداتی از ترکمنستان را پرداخت کند و به همین دلیل مشکلاتی بین دو کشور در زمینه پرداخت وجود داشته است.
در واکنش به این امر، دولت عشق آباد با اعمال فشار بر تهران، صادرات گاز طبیعی به ایران را در دسامبر ۲۰۰۸ متوقف کرد و این سیاست را تا فوریه ۲۰۰۹ ادامه داد و قیمت گاز طبیعی را دو برابر کرد. تا اینکه در سال ۲۰۱۰، مشکل قیمت بین دو کشور با شروع خط لوله دوم حل شد. در نوامبر ۲۰۱۲ جریان گاز طبیعی صادر شده از ترکمنستان به ایران به عنوان بخشی از فشارهای آمریکا بر ترکمنستان یا سیاست تحریمی غرب علیه ایران در آن زمان کاهش یافت و دولت تهران به همین دلیل از عشق آباد انتقاد کرد.
ایران که با اختلال در جریان گاز مواجه شد، اجرای پروژه هایی را برای کاهش نیاز به گاز طبیعی ترکمنستان آغاز کرده است. ایران برای این منظور ساخت خط لوله ای به طول ۱۶۰ کیلومتر را آغاز کرد که با وجود هزینه بسیار بالا در آبان ۱۳۹۱ از استان سمنان تا استان مازندران در خاک خود ادامه می یابد. بحران گاز طبیعی بین دو کشور بار دیگر در سال ۲۰۱۷ آغاز شد.
شرکت ملی گاز ایران در بیانیه‌ای در اول ژانویه ۲۰۱۷ اعلام کرد ترکمنستان صادرات گاز طبیعی به ایران را به دلیل بدهی دو میلیارد دلاری تهران برای گاز دریافتی در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸ متوقف کرده است. طرف ایرانی، از سوی دیگر، استدلال کرد که بدهی ذکر شده توسط ترکمنستان بیش از واقعیت است.
با وجود مذاکرات طولانی، طرفین نتوانستند به توافق برسند و شرکت دولتی ترکمن گاز موضوع را به دادگاه بین المللی داوری کشاند. پس از آن، این دادگاه تصمیم خود را در مورد مناقشه گاز طبیعی ایران و ترکمنستان به نفع واقعیت ترکمنستان اعلام کرد. قربانقلی بردی محمداف رئیس‌جمهور ترکمنستان و ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران در حاشیه نشست سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای که در دوشنبه ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، گرد هم آمدند و برای حل مشکل گاز به توافق رسیدند.
علاوه بر این، رشید مرداف وزیر امور خارجه ترکمنستان در تاریخ ۲۶ تا ۲۸ اکتبر ۲۰۲۱ برای دیدار وزرای امور خارجه کشورهای هم مرز با افغانستان به اضافه روسیه به ایران سفر کرد و این فرصت را در اختیار داشت تا درباره موضوع بسیار مهم دوجانبه یعنی جریان گاز ترکمنستان به ایران با مقامات ایران گفتگو کند. پس از این نشست، طرف ایرانی اعلام کرد که تهران علاقه مند به از سرگیری واردات از دوشنبه است.
با توجه به تحولات پیرامون دیدار سران دو کشور برای مذاکره در این خصوص، می توان گفت که بحران انرژی بین دو کشور که از سال ۲۰۱۷ ادامه دارد، در آینده نزدیک حل خواهد شد
بر همین اساس، این گونه مقرر شد که قطع گاز بین دو کشور که کاملاً مبتنی بر بدهی بود و به مدت ۵ سال پیش متوقف شده بود، با حل مشکل بدهی از سر گرفته شود. با توجه به تحولات پیرامون دیدار سران دو کشور برای مذاکره در این خصوص، می توان گفت که بحران انرژی بین دو کشور که از سال ۲۰۱۷ ادامه دارد، در آینده نزدیک حل خواهد شد. از آنجایی که اختلافات در قراردادهای انرژی بین کشورها بیشتر بر سر پرداخت ها و چانه زنی قیمت است، هیچ گاه تاثیر منفی بر روابط دوجانبه نداشته و همواره توانسته راه حلی برای آن بیابد. از این رو انتظار می رود همکاری های لازم در زمینه انرژی بین دو کشور برای طرفین ادامه یابد و بیش از پیش توسعه یابد؛ در حالی که البته امروز سوآپ گاز بین دو کشور در حال انجام است.
توسعه روابط دوجانبه در حوزه حمل و نقل ریلی
یکی از مباحثی که وزیر راه و شهرسازی در سفر به ترکمنستان و معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه مورد تاکید قرار داده اند، این است که خط ریلی چابهار_زاهدان باید هرچه زودتر تکمیل شود و یکی از اولویت‌های حوزه راه باید انجام این پروژه مهم باشد، در حالی که وزارت راه و شهرسازی اعلام کرده این پروژه سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد.
این موضوع نشان می دهد که تکمیل راه آهن چابهار_سرخس، توسعه ترانزیت، لجستیک و حمل و نقل ترکیبی در پهنه شرقی ایران را به همراه خواهد داشت؛ در حالی که امروزه، ضمن فراهم شدن امکان بهره برداری از قطعه زاهدان_خاش، سایر قطعات آن (خاش_ایرانشهر_چابهار)، با پیشرفت فیزیکی بیش از ۶۰ درصد زیرسازی در دست اجرا است.
در همین راستا، خیرالله خادمی نیز در حاشیه سفر وزیر راه و شهرسازی به ترکمنستان با یادآوری اینکه یکی از رویکردهای دولت سیزدهم برقراری ارتباط بهتر و مناسب تر با کشورهای همسایه است، اظهار کرد: در این رویکرد، حمل و نقل و ترانزیت اهمیت بیشتری داشته است. افزون بر این، جمهوری اسلامی ایران دروازه ورود کشورهای دیگر و حلقه ارتباطی آنها به شرق و غرب است. در کنار این مسئله، ما می توانیم منافع ملی بزرگی را برای مردم ایران از باب درآمدهای ترانزیتی به ارمغان بیاوریم که لازم است برای این موضوع برنامه‌ریزی کنیم.
حال با توجه به اینکه ترکمنستان یکی از کشورهای همسایه ایران در شمال است که کریدورهای شمال_جنوب ریلی جمهوری اسلامی در دو مسیر یعنی سرخس و اینچه برون به این کشور منتهی می شود، این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که زمانی که خط آهن چابهار به سرخس متصل می شود، منطقه سرخس اهمیت دوچندانی خواهد یافت؛ ضمن اینکه پذیرش واگن بیشتر هم در این مرز حائز اهمیت است.
تاکید مقامات و مسئولین ایرانی این است که با در نظر گرفتن این موضوع که ارتباط خوب با ترکمنستان می تواند زمینه افزایش ترانزیت را برای ایران به همراه آورد، باید برنامه ریزی خوبی برای توسعه زیرساختهای کشور صورت گیرد، چرا که در شرایط فعلی، ظرفیت حمل‌ونقل کریدورهای ریلی بسیار خالی است
ترکمنستان که در حال حاضر علاقه‌مند به اجرای زیرساختهای حمل و نقل توسط شرکتهای ایرانی است، تنها مسیر ریلی کشورهای همسایه از جنوب به شمال و ارتباط ریلی به چین و روسیه است. بر همین اساس تاکید مقامات و مسئولین ایرانی این است که با در نظر گرفتن این موضوع که ارتباط خوب با ترکمنستان می تواند زمینه افزایش ترانزیت را برای ایران به همراه آورد، باید برنامه ریزی خوبی برای توسعه زیرساختهای کشور صورت گیرد، چرا که در شرایط فعلی، ظرفیت حمل‌ونقل کریدورهای ریلی بسیار خالی است.
کریدور ترانزیتی شرق ایران علاوه بر مزایای داخلی و منطقه ای، مصداق بارزی از دیپلماسی اقتصادی در منطقه غرب آسیا، آسیای میانه و جنوب آسیا محسوب می شود که می توان با برنامه ریزی و بازاریابی مناسب و استفاده کارآمد از ظرفیتهای آن در جذب بار به آن، این مسیر را به یکی از گذر گاه های ترانزیتی مهم در جهان تبدیل کرد.
نظر شما