بازار؛ گروه بین الملل: ترکمنستان به عنوان دروازه ورود ایران به آسیای میانه به شمار می آید که به جز کشاورزی، دامپروری و منابع نفت و گاز و معدن در حوزه های مختلف صنعتی از عقب ماندگی رنج می برد و بخش عمده ای از نیازهای خود در این زمینه را از کانال واردات وارد می کند که می تواند فرصتی مغتنم برای حضور تجار ایرانی در بازارهای عشق آباد باشد.
دیدار روسای جمهور دو کشور ایران و ترکمنستان از ۱۹ مارس ۲۰۲۲ و امضای تفاهم نامه‌های متعدد در حوزه‌های مختلف سیاسی و تجاری منجر به بازگشایی مرزهای دو کشور جهت ترانزیت ناوگان ایرانی از ترکمنستان به دیگر کشورهای منطقه آسیای میانه شده است. روابط ایران و ترکمنستان از زمان استقلال این کشور مسیری دوستانه را طی کرده و تنها در چند سال اخیر، به دلیل تحریم‌های اعمال شده بر ایران و بدهی های گازی ایران به این کشور با چالش‌هایی مواجه شد. ترکمنستان تنها جمهوری مسلمان‌نشین آسیای مرکزی است که مرز آبی و خشکی ۱۲۰۰ کیلومتری با ایران دارد. هم چنین، ظرفیتهای اقتصادی ترکمنستان به ویژه در بخش نفت و گاز، نقش این کشور به عنوان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی، عضویت ترکمنستان در اکو و نقش کلیدی ترکمن‌ها در اجرای طرحهای اکو به ویژه در زمینه حمل و نقل و نهایتا اهمیت این کشور به عنوان یکی از کشورهای ساحلی دریای خزر، از دیگر عواملی است که موجب توجه ویژه ایران به این همسایه شمال شرقی شده است. متقابلا نقش ایران در حفظ صلح و امنیت منطقه نیز برای ترکمنستان مهم است.
علاقمندی ایران به خرید گاز از ترکمنستان و مسیر ترانزیت برای انتقال گاز این کشور به اروپا، مورد توجه دولتمردان ترکمن قرار دارد. نهایتا، ایران یک شریک تجاری قابل اتکا و تامین کننده نیازهای اساسی ترکمنستان به شمار می آید. علاوه بر این، عامل حمل و نقل و ارتباطات هم در روابط دو کشور تأثیرگذار است. عدم دسترسی ترکمنستان به آبهای آزاد، باعث شده تا مسیر ارتباطی ایران برای ترکمنستان حائز اهمیت شود و در همین راستا افتتاح خط آهن مشهد- سرخس- تجن و خط آهن بافق- بندرعباس گامی مهم در جهت توسعه ارتباطات و تجارت بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه ترکمنستان بوده است.
نگاهی به شاکله اقتصادی ترکمنستان و دادو ستد تجاری تهران و عشق آباد
ترکمنستان بیشتر از ذخایر نفتی دارای ذخایر گاز طبیعی است و پنجمین کشور مالک ذخایر تایید شده گاز طبیعی در جهان است. این کشور در زمره ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده پنبه در جهان است و سالانه حجم قابل توجهی پنبه به بازار مصرف عرضه می‌کند.
ترکمنستان کشوری بیابانی اما فعال در بخش کشاورزی است و از ذخایر آبی مناسبی برخوردار است و پنبه و گندم مهم ترین محصول کشاورزی این کشور هستند. ترکمنستان دارای منابع عظیم گاز و نفت است و از نظر ذخایر گاز طبیعی، این کشور از سال ۲۰۲۰ رتبه چهارم جهان را از آن خود کرده است و معان بزرگ سیمان نیز در این کشور جای گرفته اند. اقتصاد ترکمنستان تا حد زیادی به تولید و صادرات گاز طبیعی، نفت و محصولات پتروشیمی وابسته است و با توجه به همپوشانی اقتصادی تهران و عشق آباد در حوزه های مربوط با صنعت نفت و گاز، لازمه تداوم حضور شرکت های ایرانی در بازارهای ترکمنستان تمرکز بر سایر حوزه های مورد نیاز این کشور خصوصا کالاهایی با ارزش افزوده و کاهش صادرات مواد خام و اولیه است.
بخش خدمات به‌عنوان بزرگ‌ترین بخش اقتصادی ترکمنستان حدود ۴۷ درصد و بخش صنعت نیز ۴۴.۵ درصد از اقتصاد این کشور را تشکیل می‌دهد و کشاورزی با سهم ۷.۵ درصدی کوچک‌ترین بخش اقتصاد این کشور است، اما به رغم سهم کوچک از تولید ناخالص داخلی، سهم بسیار بزرگی در اشتغال دارد و تقریباً ۵۰ درصد از نیروی کار این کشور در کشاورزی مشغول کار است. تولید ناخالص داخلی این کشور تا سال ۲۰۲۱ حدود ۵.۲ میلیارد دلار افزایش پیدا کرده است.
در پی شیوع ویروس کرونا، ترکمنستان که خاک خود را عاری از این ویروس می دانست، محدودیت های شدیدی بر تجارت جهانی خود اعمال کرد و این محدودیت شامل حال ایران نیز می شد و این سنگ اندازی ها به حدی رسید که در یک برهه ترانزیت دریایی برای دور زدن ترکمنستان پیشنهاد شد، اما پس از پایان یافتن بیماری کرونا و البته رایزنی های انجام شده میان طرفین به تدریج تبادل تجاری و ترانزیت زمینی به حالت عادی برگشت و در مهر ماه سال گذشته ترکمنستان برای نشان دادن حسن نیت خود برای تجارت با تهران،عوارض سنگین حمل کالای ترانزیتی توسط ایران بر پایه "پیمایش تن کیلومتر" از این مرز زمینی و دیگر مرزها را لغو کرد.
در حال حاضر ترکیه و روسیه مهم ترین رقبای ایران در بازارهای ترکمنستان به شمار می آیند که تامین کننده های اصلی ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه، فلزات و محصولات شیمیایی این کشور به شمار می آیند. محصولات کشاورزی، فولادی، آهنی و مصالح ساختمانی بیشترین محصولات صادراتی ایران به این کشور بوده که عمدتاً جزو مواد اولیه و خام به شمار آمده و از ارزش افزوده بالایی برخوردار نیستند
در حال حاضر ترکیه و روسیه مهم ترین رقبای ایران در بازارهای ترکمنستان به شمار می آیند که تامین کننده های اصلی ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه، فلزات و محصولات شیمیایی این کشور به شمار می آیند. محصولات کشاورزی، فولادی، آهنی و مصالح ساختمانی بیشترین محصولات صادراتی ایران به این کشور بوده که عمدتاً جزو مواد اولیه و خام به شمار آمده و از ارزش افزوده بالایی برخوردار نیستند. در صورت تمرکز ایران بر صادرات کالاهای دارای ارزش افزوده بالا، می‌توان شاهد دریافت سود اقتصادی بالاتر از رابطه با ترکمنستان بود. افزون بر این، رکود نسبی بازار کشورهای آسیای مرکزی مانند ترکمنستان و کاهش دستیابی این کشور به ارز خارجی در سال‌های گذشته یکی دیگر از دلایل افت صادرات ایران به ترکمنستان در سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ بوده است.
سوای تعاملات ترانزیتی، ایران در زمینه‌های خدمات فنی و مهندسی، دام و طیور و محصولات دانش‌بنیان از ظرفیت های وسیعی برخوردار است و می‌تواند نیاز ترکمنستان را پاسخ دهد و ترکمنستان نیز امکان تامین نیاز ایران در تامین مواد اولیه ای چون گندم، پنبه، کود، گوگرد را دارد. واردات ایران از ترکمنستان نیز عمدتا به انرژی، محصولات کشاورزی و محصولات نساجی مانند پنبه اختصاص دارد
اما سوای تعاملات ترانزیتی، ایران در زمینه‌های خدمات فنی و مهندسی، دام و طیور و محصولات دانش‌بنیان از ظرفیت های وسیعی برخوردار است و می‌تواند نیاز ترکمنستان را پاسخ دهد و ترکمنستان نیز امکان تامین نیاز ایران در تامین مواد اولیه ای چون گندم، پنبه، کود، گوگرد را دارد. واردات ایران از ترکمنستان نیز عمدتا به انرژی، محصولات کشاورزی و محصولات نساجی مانند پنبه اختصاص دارد.
افت روند صادرات و تجارت ایران با ترکمنستان در سال ۱۳۹۶ شروع شد، به طوری که در این سال صادرات با کاهش منفی ۲۳ درصدی به ۴۱۸ میلیون دلار رسیده و با ادامه این روند درسال ۱۳۹۸ به ۳۵۰ میلیون دلاری رسید، اما مهم ترین ضربه در سال بعد بر پیکر تجارت میان دو کشور فرود آمد و در پی پاندمی کوید ۱۹، صادرات ایران به ۱۳۷این کشور به رقم ۱۳۷ میلیون دلار تنزل کرد.بر اساس آمار گمرک ایران با احیای تجارت در سال ۱۴۰۰، میزان صادرات ایران به ترکمنستان با رشد ۱۴۴ درصدی به ۳۳۵ میلیون دلار رسید کمه رقم قابل قبولی بعد از روند ۴ ساله کاهشی به نظر می‌رسد. این رقم در سال قبل ۴۰۰ میلیون دلار بوده است.
با توجه به این موضوع که ترکمنستان در حال تنوع‌بخشی به مقصدهای صادراتی بر اساس قابلیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود است، توسعه مبادلات اقتصادی با ایران یک راهبرد مهم تجاری در دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان خواهد بود. این امکان، باید در طراحی دیپلماسی اقتصادی ایران مدنظر قرار گیرد. مواد غذایی، وسایل نقلیه، تجهیزات، وسایل خانگی، مواد شیمیایی و لوازم برقی و مصالح ساختمانی و برخی محصولات کشاورزی از جمله صادرات فعلی ایران به ترکمنستان است.
اما به جز صادرات کالا به ترکمنستان، از مشارکت دوجانبه در زمینه تامین خدمات فنی مهندسی برای این کشور آسیای میانه از سوی ایران نیز نباید غافل شد، هم چنان که ایران پیش تر پروژه هایی در زمینه های جاده‌سازی، مخابرات، واحدهای تولیدی صنعتی، پالایشگاه نفت، احداث خط لوله، انتقال گاز، آب و فاضلاب را با موفقیت در این کشور اجرا کرده است و در حال حاضر نیز در حال اجرای پروژه های آب و برق در این کشور است. در واقع ایران با اتکا به توانمندی های صنعتی خود در حوزه های مورد نیاز این کشور می تواند علاوه بر ارزآوری، پایگاه اقتصادی خود را در ترکمنستان و حتی آسیای مرکزی تحکیم بخشد.
عدم پشتیبانی کافی بانک‌های ایرانی از فعالیت‌های صادراتی، نبود مستشار اقتصادی ایرانی در عشق آباد، مشکلات دریافت ویزا و عدم اطلاع‌رسانی مناسب از اسناد مناقصه‌های تجاری مهم ترین موانع توسعه روابط تجاری میان ایران و ترکمنستان است
عدم پشتیبانی کافی بانک‌های ایرانی از فعالیت‌های صادراتی، نبود مستشار اقتصادی ایرانی در عشق آباد، مشکلات دریافت ویزا و عدم اطلاع‌رسانی مناسب از اسناد مناقصه‌های تجاری مهم ترین موانع توسعه روابط تجاری میان دو کشور است.
بیشترین سهم صادرات ایران به ترکمنستان با سهم ۷ درصدی متعلق به استان گلستان است. استان گلستان با داشتن مرز خشکی با کشور ترکمنستان، اتصال ریلی زمینی با کشورهای آسیای میانه، ، دسترسی به بنادر استان های مازندران و گیلان برای ارتباط تجاری از طریق خزر با کشورهای آسیای میانه از ظرفیت های قابل توجهی برای صادرات به ترکمنستان برخوردار است.
جمهوری اسلامی ایران با چهار گذرگاه مرزی، حدود هزار کیلومتر مرز زمینی با ترکمنستان دارد که نیمی از آن در محدوده خراسان رضوی است. گمرک و گذرگاه های زمینی سرخس، لطف آباد و باجگیران در خراسان رضوی و اینچه برون در استان گلستان قرار دارند و مراودات تجاری ۲ کشور از طریق دریای خزر از بنادر انزلی و امیرآباد مازندران و ترکمن باشی ترکمنستان صورت می گیرد.
سرخس دروازه طلایی اتصال ایران به آسیای میانه ترکمنستان
منطقه ویژه اقتصادی سرخس نیز که به دلیل موقعیت جغرافیایی و راهبردی در کانون کشورهای عضو اکو قرارگرفته، به‌عنوان دروازه طلایی ورود به کشورهای آسیای میانه، چین، روسیه و پل ارتباطی بازارهای مهم تجاری آسیای مرکزی با کشورهای حوزه خلیج‌فارس، اروپا و کشورهای افغانستان و پاکستان شناخته می‌شود.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس با برخورداری از پنج هزار و ۲۹۰ هکتار از نظر وسعت دومین منطقه ویژه اقتصادی بزرگ کشور است و همه زیرساخت‌های لازم برای ورود به کشورهای آسیای میانه از طریق مسیرهای ریلی، جاده‌ای و هوایی نیز در آن ایجاد شده است. ترکمنستان از طریق خط آهن سرخس-بندرعباس به ایران متصلی است.
با هدف توسعه شبکه ریلی کشور خط آهن چابهار–سرخس با اتصال نهایی به سواحل مکران و اسکله شهید بهشتی با هدف توسعه استان‌های شرقی و ایجاد شاخه جدید در کریدور شمال- جنوب با اتصال ریلی چابهار به آسیای میانه و جذب بارهای افغانستان و ازبکستان در دست احداث است. راه آهن چابهار – سرخس به طول ۱۳۵۰ کیلومتر در قالب ۲ قطعه خط ریلی چابهار- زاهدان و زاهدان – سرخس در حال اجراست، دومین اقدام در طرح جهش کریدور ترانزیتی شمال-جنوب، تکمیل راه آهن چابهار-زاهدان است که طی سال گذشته قطعه زاهدان- خاش به بهره برداری رسید و امید است قطعه خاش-چابهار تا پایان سال جاری به بهره برداری برسد و بندر شهید بهشتی چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور به شبکه ریلی متصل شود.
راه آهن چابهار- زاهدان تاکنون بیش از ۶۰ درصد پیشرفت داشته و براساس پیش بینی های سال گذشته اعتبار مورد نیاز برای تکمیل این خط بالغ بر ۵۰۰ میلیون دلار است. راه آهن زاهدان- سرخس که در امتداد محور چابهار- زاهدان است، تنها بندر اقیانوسی منطقه را به اصلی‌ترین مرز ترانزیت ریلی کشور یعنی سرخس متصل می‌سازد و ترکمنستان و چهار کشور دیگر آسیای مرکزی را از طریق خطوط ریلی به اقیانوس هند متصل می کند.
سواپ گاز ترکمنستان به ایران فصلی مهم از دفتر مناسبات اقتصادی دوجانبه
ایران، آذربایجان و ترکمنستان در سال ۱۴۰۰ توافق کردند تا ایران به عنوان مسیری برای ارسال گاز عشق آباد به باکو مورد استفاده قرار گیرد و در این میان ایران سهم گاز مورد نیاز خود برای برخی مناطق شمالی را بر میدارد.
حجم این معامله سواپ گازی در ابتدا ۴.۵ میلیون متر مکعب در روز بوده و این رقم در حال حاضر به ۱۰ میلیون متر مکعب رسیده است. البته دی ماه سال گذشته و به جهت برودت بیش از حد در ترکمنستان به مدت چند روز عشق آباد از ارسال گاز به ایران خودداری کرد، اما مجددا با کاهش سرمای هوا این روند به حالت نرمال بازگشت.
به گفته مجید چگینی مدیرعامل شرکت ملی گاز، ایران در حال حاضر اصل بدهی سنواتی خود به ترکمنستان را در ۳ قسط پرداخت کرده و همچنین مذاکراتی برای واردات گاز در بلندمدت و میان مدت و کوتاه مدت داشته است. تحریم های آمریکا و محدودیت های شدید علیه بانک های ایران مهم ترین مانع تسویه بدهی گازی ایران به این همسایه شمال شرقی بوده است.
نتیجه
با وجود امکان توسعه پتانسیل تجاری ایران و ترکمنستان، موانعی چون فعال نبودن سیستم بانکی و مبادله پول میان دو کشور، مشکل تردد افراد در بازارچه مرزی باجگیران-گودان، حمل‌ونقل جاده‌ای و ترانزیت و مشکلات ویزای رانندگان و تجار هم چنان روند توسعه تعاملات اقتصادی را به عقب می راند. اما به طور کلی با تغییرآرایش ژئوپلیتیکی در اوراسیا و شرق اروپا و وقوع جنگ روسیه و اوکراین که ایجاد نظم جدید جهانی را در پی داشت، توجه ملل آسیای میانه و خصوصا ترکمنستان به ایران جلب شده که می تواند دسترسی ایمن و اقتصادی آن ها به آب های آزاد را فراهم کند و رفت و آمد مکرر دولتمران این پهنه جغرافیایی به ایران طی سال گذشته خود موید این مطلب است.
در خصوص ترکمنستان به طور اخص باید گفت که میزان ناکافی کالاهایی با ارزش افزوده در سبد صادراتی ایران تا حدودی موجب پیشی گرفتن رقبایی چون روسیه و ترکیه در بازار ترکمنستان از ایران شده و امید می رود با حضور قوی تر شرکت های فنی مهندسی در پروژه های این کشور و تنوع بخشی به منوی صادرات به این کشور با هدف کاهش خام فروشی تا حدودی این کاستی جبران شود و به روند بهبود تجارت دوجانبه امید بیشتری بست. به ویژه آن که رئیس جمهوری این کشور سردار بردی محمداف نسبت به خلف خود دیدگاه های بازتری نسبت به روابط دیپلماتیک و اقتصادی با ایران دارد.
نظر شما