بازار؛ گروه بین الملل: ترکیه پس از تاسیس به عنوان یک جمهوری در سال ۱۹۲۳، روابط اقتصادی و نظامی نزدیکی با غرب به عنوان بخشی از چشم انداز خود برای تبدیل شدن به یک کشور مدرن و سکولار برقرار کرد. اما در دو دهه پس از روی کار آمدن رجب طیب اردوغان، حزب حاکم عدالت و توسعه به دنبال تغییر نام ترکیه به عنوان یک عامل آزاد و یک قدرت جهانی در اختیار خود بود.
در سال‌های اخیر هم این کشور به دلیل تمایل اردوغان برای انجام مداخلات نظامی در لیبی و سوریه، ادعاهای ارضی در دریای مدیترانه و محاکمه چین و روسیه، خشم همسایگان و متحدان خود را برانگیخته است. این تحرکات و سیاست های داخلی اقتدارگرایانه اردوغان روابط با اعضای دیگر ناتو را نیز متشنج کرده و تردیدهای بیشتری را در مورد چشم انداز ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا ایجاد کرده است. با این حال، اردوغان قدرت خود را در مواجهه با این تنش‌ها و چالش‌های داخلی متعدد حفظ کرده و با پیروزی در انتخابات سال ۲۰۲۳، حکومت خود را پنج سال دیگر تمدید کرده است.
اهمیت ترکیه در چیست؟
ترکیه کشوری است که از امپراتوری عثمانی در حال فروپاشی بیرون آمده و ششصد سال دوام آورده، سه قاره را در بر گرفته و بر جهان اسلام و همچنین بخش هایی از اروپا حکومت کرده است؛ ضمن اینکه سرزمین های این کشور شاهد هزاران درگیری بین نیروهای قدرتمند، شرق و غرب، مسیحیت و اسلام، مدرنیته و سنت بوده است.
ترکیه امروزی منعکس کننده این تأثیرات است، اما همچنین به دنبال آن است که خود را به عنوان یک قدرت مستقل با هویت ملی منحصر به فرد نشان دهد. این کشور از طریق عضویت در ناتو و تعمیق روابط تجاری با اتحادیه اروپا، شراکت نزدیکی با غرب ایجاد کرده است. با این حال، به طور فزاینده‌ای به خاطر عقب‌نشینی دموکراتیک، روابط با روسیه و سایر مسائل با آنها مخالفت کرده است.
از طرفی، ترکیه با توجه به موقعیتی که در میان آسیا و اروپا قرار دارد، می تواند به شدت بر قفقاز، آسیای مرکزی، اتحادیه اروپا، مدیترانه و خاورمیانه تأثیر بگذارد. بر اساس کنوانسیون ۱۹۳۶ مونترو، آنکارا عبور از تنگه‌هایی چون بسفر، دریای مرمره و داردانل یعنی آبراه‌های حیاتی که دریاهای سیاه و اژه را به هم متصل می‌کنند و سالانه صدها میلیون تن بار از آن عبور می‌کنند را تحت کنترل خود در آورده است.
ترکیه میزبان نیروهای نظامی ایالات متحده و ناتو در چندین پایگاه خود و سلاح های هسته ای ایالات متحده در پایگاه نیروی هوایی اینجرلیک است و در بسیاری از درگیری های پس از جنگ سرد در خاورمیانه نقش داشته است
افزون بر این، این کشور میزبان نیروهای نظامی ایالات متحده و ناتو در چندین پایگاه خود و سلاح های هسته ای ایالات متحده در پایگاه نیروی هوایی اینجرلیک است و در بسیاری از درگیری های پس از جنگ سرد در خاورمیانه نقش داشته است. همچنین، در طول بحران‌های مهاجرتی که منطقه را تحت تأثیر قرار داده است، یک نقطه ترانزیت اصلی نیز بوده است.
بر همین اساس و با توجه به این اوصاف، رئیس جمهور این کشور رجب طیب اردوغان در صدد بوده تا قدرت ترکیه را به ویژه در خاورمیانه یعنی منطقه ای که کاهش حضور ایالات متحده، خلایی را که آنکارا امیدوار است پر کند، باقی گذاشته، بیشتر کند.
سیاست خارجی ترکیه چگونه تغییر کرده است؟
مرزهای ترکیه مدرن پس از شکست امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول شکل گرفت. متفقین پیروز، به ویژه انگلیس و فرانسه، منطقه را اشغال کردند و درصدد برآمدند که بخش عمده ای از امپراتوری را بین ارامنه، یونانی ها و کردها تقسیم کنند. ناسیونالیست های ترک به رهبری مصطفی کمال آتاتورک این پیشنهاد را رد کردند و جنگی برای استقلال به راه انداختند که با تأسیس ترکیه به عنوان یک جمهوری مستقل در سال ۱۹۲۳ به اوج خود رسید.
آتاتورک به‌عنوان رئیس‌جمهور موسس، اصلاحات گسترده‌ای را برای سکولاریزه کردن حوزه عمومی و پیشبرد دیدگاه مدرن‌سازی بر اساس مدل غربی به اجرا گذاشت. بر همین اساس، سیاست خارجی «صلح در داخل، صلح در جهان» او بر دفاع از حاکمیت ترکیه و در عین حال ایجاد روابط با اشغالگران سابق آن متمرکز بود. در بیشتر زمان جنگ جهانی دوم، ترکیه بی طرف اما نسبت به متفقین همدل بود و پس از جنگ، روابط خود را با غرب تقویت کرد.
این کشور در سال ۱۹۵۲ به ناتو پیوست و در راستای دکترین ترومن ضد کمونیستی واشنگتن شروع به دریافت کمک های ایالات متحده کرد. این امر به ایجاد ارتش قدرتمندی کمک کرد که وظیفه خود را حفظ اجماع کمالیستی، ایدئولوژی حاکم بر پایه سکولاریسم، ناسیونالیسم و نقش قوی دولت در جهت دهی به اقتصاد می دانست.
با این حال، پس از سال‌ها خشونت بین گروه‌های چپ افراطی و راست افراطی، ارتش ترکیه برای ترمیم شکاف سیاسی این کشور مداخله کرد. در سال ۱۹۸۰، ارتش، سومین کودتای ترکیه را از زمان استقلال این کشور آغاز کرد و از این طریق، تلاش‌هایی برای اسلامی کردن مجدد جامعه و احیای ارزش‌های سنتی، از جمله ایجاد آموزش دینی اجباری و باز کردن مساجد تحت کنترل دولت انجام شد.
نقش اردوغان
اردوغان و حزب عدالت و توسعه او که یک حزب محافظه کار با ریشه های اسلام گرا است، در سال ۲۰۰۲ و پس از دهه ای که با بی ثباتی سیاسی و بحران مالی مشخص شده بود، به قدرت رسیدند. حزب عدالت و توسعه اصلاحات اقتصادی و سیاسی را برای نزدیک‌تر کردن ترکیه به استانداردهای اتحادیه اروپا انجام داد و اقتصاد این کشور بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ به طور متوسط سالانه ۷.۵ درصد رشد کرد.
در سیاست خارجی، شعار حزب عدالت و توسعه «عدم مشکل با همسایگان» بود در حالی که هدف آنکارا گسترش نفوذ ترکیه از طریق ایجاد روابط تجاری، تشویق دموکراسی و تأکید بر هویت اسلامی آن بود. اما در اواخر دهه ۲۰۰۰، حزب عدالت و توسعه که اقتدارگراتر شده بود، کنترل سازمان‌های رسانه‌ای را تثبیت کرد، ارتش را از وجود ناراضیان پاکسازی نمود، منتقدان را تحت تعقیب قرار داد و به زندان انداخت و اعتراضات را سرکوب کرد. در سال ۲۰۱۶، اردوغان از یک کودتای نظامی برای سرکوب بیشتر مخالفان خود استفاده کرد در حالی که به گفته او آنها تحت سیاستهای فتح الله گولن رهبری می‌شدند. این فرد یک روحانی بود که در ایالات متحده در تبعید زندگی می‌کرد و زمانی متحد اردوغان بود.
در همین راستا، اردوغان از طریق همه پرسی سال بعد، نظام پارلمانی کشور را با یک نظام ریاستی جایگزین کرد. در میان دیگر تغییرات عمده، سمت نخست وزیری را لغو کرد و عملاً خود را تنها صاحب قدرت ترکیه کرد. همچنین، رجب طیب اردوغان یک تغییر قاطعانه در سیاست خارجی ایجاد کرد که بر گسترش ردپای نظامی و دیپلماتیک ترکیه تمرکز دارد.
به همین منظور، ترکیه مداخلات نظامی را در کشورهایی از جمله جمهوری آذربایجان، عراق، لیبی و سوریه آغاز کرد و به تامین پهپادهای شرکای خود مانند اتیوپی و اوکراین پرداخت و مدارس اسلامی در خارج از کشور احداث کرد.
تصور آینده ترکیه از دید اردوغان
برخی کارشناسان می گویند: موفقیت اردوغان و حزب عدالت و توسعه در انتخابات ۲۰۲۳ احتمالاً به معنای ادامه مسیر سیاست رئیس جمهور در پنج سال آینده است.
او در نهایت به دنبال ارتقای جایگاه بین‌المللی ترکیه، تثبیت آن به عنوان نماینده گسترده‌تر جهان اسلام و تأکید بر دستور کار «بزرگتر از پنج» است که رهبری بین‌المللی را فراتر از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد گسترش می‌دهد. به عنوان بخشی از این چشم انداز، ترکیه رویکرد مطلوب خود را به قوانین اسلامی، به ویژه در آفریقا، در رقابت با عربستان سعودی پیش برده است.
بر همین اساس، برخی از کارشناسان انتظار دارند در دوره جدید اردوغان، تغییراتی در سیاست خارجی ایجاد شود؛ در حالی که از طرفی، اقتدار کنترل نشده اردوغان می تواند به ویژه برای ترکیه خطرناک باشد در حالی که گویی اردوغان در یک اتاق پژواک زندگی می کند.
در کوتاه مدت، رفتارهای اردوغان به یک سیاست گذاری تبدیل خواهد شد که به طور همزمان سریع در حال حرکت است و در عین حال مستعد اشتباهات بالقوه جدی در قضاوت و همچنین اشتباهات معمولی است
این مفهوم بدان معنا است که در کوتاه مدت، رفتارهای اردوغان به یک سیاست گذاری تبدیل خواهد شد که به طور همزمان سریع در حال حرکت است و در عین حال مستعد اشتباهات بالقوه جدی در قضاوت و همچنین اشتباهات معمولی است.
اما، تشخیص پیامدهای درازمدت آن در این مرحله دشوار است. بر همین اساس می توان گفت که جغرافیا و عضویت ترکیه در ناتو مدت‌هاست که به این کشور صدایی تأثیرگذار در سیاست خارجی داده، اما سیاستهای قاطعانه اردوغان نقش آن را پیچیده کرده است.
نظر شما