ملیحه شاه ولی، بازار: همه انسان‌ها در زندگی روزمره خود در ارتباط با محیط اطراف خود هستند و به نحوی از محیط تأثیر گرفته یا بر آن اثر می‌گذارند. تمامی رفتارهای انسان در فضاهای معینی صورت می‌پذیرد.
در این فضاها، رفتارهای واقعی و مورد انتظار در حد امکانات موجود، فرصت بروز می‌یابند و هنگامی یک فضا مطلوب فرض می‌شود که مطابق با خصوصیات رفتاری و نیازهای افراد، طراحی شده باشد. رفتار انسان‌ها در فضاهای شهری و محیط‌های انسان ساخت، نتیجه فرهنگ جامعه بر الگوهای رفتاری شهروندان است. یکی از مباحث مهم در ارتباط با فضاهای شهری به ویژه محیط‌های انسان ساخت، مفهوم انسان شناختی و به دنبال آن رفتارشناسی در این فضاها است.
فضای شهری و محیط‌های انسان ساخت، محیطی از ارتباطات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی است که شناخت آن از طریق فرم بصری و میزان اهمیت اجتماعی آن بستگی دارد به میزان ارتباطی که استفاده کنندگان از فضا در آن برقرار می‌کنند.
تهدیدات شهرهای جدید
انزواطلبی و کاهش تعاملات اجتماعی یکی از مهمترین مشکلاتی است که زندگی اجتماعی ساکنان شهرها را تهدید می‌کند. توجه به اینکه فضاهای عمومی در شهرها، کانون بیشترین ناهنجاری‌های رفتاری هستند و کمتر توانسته زمینه‌های مناسب را برای سازماندهی نیازها و الگوهای هنجاری و رفتاری مخاطبان خود فراهم آورند، طراحی یک راهبرد کارآمد مدیریت رفتار، از جمله مهمترین نیازهای برنامه‌ریزی و مدیریت شهری برای اینگونه فضاها است.
اگر با مترو و اتوبوس زیاد سفر می‌کنید، دقت کنید که افراد اغلب ترجیح می‌دهند نگاهشان را به جایی غیر از چشم‌های افراد دیگر بدوزند. مثلاً به در، به تبلیغات یا به مانیتوری که آنجا قرار دارد. در این فضاها افراد ترجیح می‌دهند به گوشی‌هایشان نگاه کنند تا به همدیگر. چون وسیله‌ای است برای کنترل احساس عدم امنیتی که از ترس تجاوز به حریم شخصی‌مان داریم.
یا مثلاً در زمان توقف در ایستگاه‌ها و ورود مسافران جدید، مسافران از عدم ارتباط چشمی به عنوان ترفندی استفاده می‌کنند تا به مسافران جدید این پیام را ارسال کنند: «اینجا شلوغ است، من حتی جای ایستادن هم ندارم و فعلاً نمی‌توانم برای تو جایی باز کنم.»
تعامل و ارتباط
همین اتفاق برای سالمندان حاضر در واگن قطار مترو یا اتوبوس هم می‌افتد. مسافران با آمدن به فرد سالمند، به‌ویژه وقتی به نظر می‌رسد او به سختی دارد راه می‌رود یا به دنبال جایی برای تکیه کردن است، چشم‌ها و نگاهشان را از او می‌دزدند. راستی خود شما در مترو یا اتوبوس، چند بار به خاطر اینکه صندلی خودتان رو به افراد سالمند یا دیگر توان ندید، نگاهتان را از آنها دزدیده‌اید؟
برخلاف مسافران اما دست فروشان مترو با اشتیاق به دنبال ارتباط چشمی هستند، زیرا با برقراری ارتباط چشمی برای معرفی کالاهای خود از دید مخاطب قابل باورتر، مصمم‌تر و ماهرتر به نظر خواهند رسید. ارتباط چشمی برای آنها سلاحی قدرتمند است؛ زیرا نخستین الگوی ارتباطی انسانی بوده و شانس بیشتری هم برای فروش محصولات شأن خواهند داشت.
البته نباید از این نکته هم غافل بود که ارتباط چشمی در محیط‌های بسته‌ای مثل وسایل حمل و نقل عمومی ممکن است به مسلط شدن، ترساندن، تحقیر یا القای حس معیوب بودن به فرد مقابل، برداشت شود. از طرف دیگر، ارتباط چشمی کم می‌تواند شما را معذب، کم اشتیاق یا ریاکار نشان دهد!
روان شناسی تعاملات
دریغ کردن نگاه، راهی برای نشان دادن خشم و غضب است که حتماً همگی در حمل و نقل عمومی بارها تجربه کردیم و خیره نگاه کردن نوعی تجاوز به حریم شخصی انگاشته می‌شود. نحوه رفتار مردم در فضا شامل تعاملات آنان با یکدیگر در فضا است و شهروندان بنا به هدفی که دارند، رفتارهای گوناگونی را از خود بروز می‌دهند.
در روانشناسی محیطی رفتار انسان تحت تأثیر عواملی چون عوامل فیزیکی محیط، داده‌های نمادین، داده‌های طراحی و روح محیط قرار دارد. استفاده از حمل و نقل عمومی به عنوان یکی از تجارب زندگی شهری، تجربه‌ای است که برای تمامی افراد یکسان نیست و متغیرهایی نظیر سن، جنس، گروه‌های اجتماعی بر چگونگی درک این تجربه اثر می‌گذارند. لازمه استفاده صحیح از هر فضای عمومی شهری، یادگیری نکات اولیه در مورد بایدها و نبایدهای آن هنگام استفاده است.
سوال اینجا است که در حریم فضای حمل و نقل عمومی، ارتباط چشمی برقرار کنیم یا خیر؟ امروز، گوشی‌های هوشمند و کمبود دیدارها و ملاقات‌های حضوری، مجال و فرصت کمتری برای برقراری هرچه بیشتر ارتباط چشمی پدید می‌آورند. برقراری ارتباط چشمی مهارتی است که آن را هنگام برقراری ارتباط با دیگران دست کم می‌گیریم.
اما باید بدانیم در دنیای پرسرعت و خشک امروزی برقراری ارتباط چشمی علاوه بر تقویت تعاملات اجتماعی، موجی از دلگرمی و مهربانی را در جامعه کوچک و متغیر حمل و نقل عمومی با ظرفیت محدود این روزها، ایجاد خواهد کرد.
*پژوهشگر و کنشگر شهرسازی
نظر شما