پتانسیل قوی تهران و تفلیس برای رشد روابط تجاری؛ آیا مزایای ترانزیتی کلید توسعه روابط می شود؟

بازار؛ گروه بین الملل: گرجستان در پی تحریم های آمریکا علیه ایران در مراودات اقتصادی خود با تهران رویکرد محتاطانه ای در پیش گرفته است، اما ظرفیت های ترانزیتی و موقعیت ویژه ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک ایران و پتانسیل های عظیم انرژی آن، تفلیس را مشتاق به گسترش مراودات اقتصادی با تهران کرده است.

آذر ماه سال جاری لوان داویتاشویلی، وزیر اقتصاد و توسعه پایدار گرجستان در دیدار با محمود ادیب، سفیر ایران در گرجستان گفته بود که با توجه به قرار گرفتن ایران در مسیر کریدورهای جنوب-شمال و شرق به غرب، این کشور ظرفیت بالایی برای تنوع‌بخشی به مسیرهای انتقال انرژی و کالا دارد. اخیرا نیز ایلیا دارچیاشویلی، وزیر امور خارجه گرجستان طی پیامی به همتای ایرانی خود حسین امیرعبداللهیان ضمن تبریک سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی بر تعهد گرجستان بر استمرار روابط دوستانه میان دو کشور و ارتقاء مناسبات دوجانبه تأکید کرده است.

پیش تر در مرداد ماه سال جاری ایراکلی قریباشویلی، نخست‌وزیر گرجستان در دیدار با ادیب با اشاره به نقش‌آفرینی تهران در صلح و امنیت منطقه‌ای، حل مناقشات کشورهای منطقه را عامل ثبات و زمینه‌ساز توسعه و رفاه کشورها خواند. سفیر ایران در این دیدار خواستار تحرک‌بخشی به روابط دو کشور شد. وی همچنین با برشمردن ظرفیت‌های متنوع همکاری‌های دوجانبه به‌ویژه در عرصه‌های اقتصادی، از جمله به فعلیت رساندن کریدورهای ترانزیت و حمل‌ونقل و تنوع‌بخشی به مسیرهای انتقال انرژی و نیز توسعه مراودات مردمی، خواستار ایجاد تحرکی جدید در روابط دوجانبه شد.

ایران یکی از کشورهای مهم در کریدور شمال - جنوب است و در پی جنگ اوکراین و تحریم های غربی علیه مسیرهای عبوری این دالان تجاری از روسیه، سایر کشورهای مستقر در این کریدور به صرافت انتخاب مسیر های جایگزین افتاده اند و در چشم آن ها ایران یک گزینه ایمن و مطلوب است. پیش تر کشورهای آسیای مرکزی از جمله قزاقستان نیز برای فروش انرژی و ترانزیت کالاهای خود به سایر کشورها به فکر استفاده از مسیرهای عبوری از ایران افتاده بودند. در واقع ایران می تواند دسترسی کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی به هند و چین را فراهم کند.

از سوی دیگر، گرجستان نیز از نظر موقعیت جغرافیایی، منطقه‌ای کاملا استراتژیک به حساب می‌آید. این کشور با قرارگیری در تقاطع مسیر تاریخی ابریشم و ارتباط داشتن با دریای سیاه شرایط جغراسیاسی و راهبردی ویژه ای دارد و در واقع دروازه ای به سمت اروپای غربی است و بنابراین می توان گفت که اهمیت ژئواستراتژیکی دو کشور برای یکدیگر متقابل است.

گرجستان در منطقه قفقاز جنوبی به آب های آزاد راه دارد و همسایگی این کشور با دریای سیاه آن را تبدیل به هاب لجستیک و نقطه اتصال به بازارهای اروپا کرده است که برای ایران مهم است

از سوی دیگر گرجستان در منطقه قفقاز جنوبی به آب های آزاد راه دارد. همسایگی این کشور با دریای سیاه آن را تبدیل به هاب لجستیک و نقطه اتصال به بازارهای اروپا کرده است که برای ایران مهم است.

گرجستان همچنین مجرای اصلی برای کریدورهای حمل و نقل و انرژی است که اروپا را به آسیای مرکزی و بازارهای جذاب آسیای شرقی متصل می‌کند. این کشور هم در پروژه‌های غربی، مانند کریدور گاز جنوبی که گزینه‌هایی برای پیوند دادن بازارهای اروپایی به منابع هیدروکربنی در خزر و مناطق دورتر دارد، و همچنین ابتکار تجاری و سرمایه گذاری جاده ابریشم جدید چین یک کمربند، یک جاده مشارکت می‌کند.

به رغم ظرفیت های اقتصادی و ترانزیتی قوی تهران و تفلیس، طی سال های اخیر مراودات اقتصادی دو طرف آن چنان که باید روند رو به رشدی نداشته است.بر اساس آمار سازمان توسعه تجارت، میزان صادرات ایران به گرجستان طی سال گذشته حدود ۲۰ میلیون دلاربوده و عمدتا شامل میله‌های آهنی یا فولادی، شیشه و پروفیل بوده است. تجار گرجستانی بسیار مایل به گسترش واردات از ایران و دریافت محصولات باکیفیت ایرانی هستند اما مهم ترین چالش در این زمینه مساله نقل و انتقال پول است، چرا که گرجستان به تبعیت از تحریم های ناعادلانه غربی در تجارت با ایران رویکردی بسیار محتاطانه در پیش گرفته است که درنتیجه منجر به ضعف مراودات تجاری میان دو کشور شده است.

بنابراین لازم است ایران در این زمینه با دیپلماسی اقتصادی فعال تری وارد عمل شده و ظرفیت های اقتصادی را به فعلیت دراورد و با توسل به سایر مکانیزم ها چون استفاده از ارز ملی، تهاترکالا یا صادرات از طریق کشورهای ثالث به رشد صادرات ایران به گرجستان کمک کند. اقدام دیگر ایران در این زمینه باید رفع تعلیق اتاق مشترک بازرگانی ایران و گرجستان در تهران باشد که قطعا در ارائه اطلاعات به فعالان اقتصادی و تجار ایرانی در خصوص شرایط تجارت در گرجستان کمک کننده است.

از سوی دیگر، طی سال های اخیر موضوع لغو ویزای گرجستان برای ایرانیان و افزایش شمار مسافران ایرانی در این کشور تبدیل به یکی از سوژه های مهم در روابط دو کشور شده است. در سال ۱۳۸۹ گرجستان اقدام به لغو روادید برای ایرانیان کرد. طی این مدت تعداد شرکت‌های ایرانی ثبت شده در گرجستان تنها طی سه سال به طور قابل توجهی افزایش یافت و در سال ۱۳۹۲ به ۱۵۰۰ شرکت رسید.

سپس سرکنسولگری ایران در باتومی افتتاح و منجر به رشد بیشتر فعالیت اقتصادی دو طرف شد. اما در تیرماه سال ۹۲ دولت گرجستان اعلام کرد به صورت یکجانبه، اقدام به لغو قراردادی کرده که قبلا برای سفر اتباع دو کشور بدون نیاز به ویزا، میان تهران و تفلیس به امضا رسیده بود و علت این اقدام را نگرانی از دور زدن تحریم های آمریکا توسط تهران عنوان کرد. در این زمان گرجستان ۱۵۰ حساب بانکی ایرانی را نیز مسدود کرد. اما در بهمن ماه سال ۹۴ برنامه لغو ویزا برای ایرانیان مجددا اجرا شد.

طی این مدت میزان پروازها به این کشور نیز افزایش پیدا کرد و ایرانی های زیادی به دلیل سفرشان به این کشور، صنعت گردشگری آن را متحول کردند. بر اساس اخبار آژانس گردشگری گرجستان تعداد گردشگران ایرانی در سال ۹۵ نسبت به دو سال پیش ۴۳۵ درصد افزایش یافت. البته مجددا در پی پاندمی کرونا دریافت ویزای این کشور با مشکلاتی مواجه شده بود اما به لطف واکسیناسیون این مسایل حل شده و ایرانیان بدون نیاز به ویزا می توانند به این کشور سفر کنند.

عدم شکوفایی روابط اقتصادی تهران و تفلیس

موضوع درخور توجه دیگر در خصوص گرجستان عضویت آن در سازمان هایی چون سازمان تجارت جهانی، سازمان امنیت و همکاری اروپا و پارلمان اروپا است. این کشور عضو ناظر ناتو و اتحادیه اروپا است و هم چنین با اتحادیه اروپا توافقنامه تجارت آزاد عمیق و جامع (DCFTA) دارد. در واقع این کشور نقش دروازه اقتصادی به اروپا را ایفا می کند که سبب ورود سرمایه گذاری های خارجی در این کشور شده است.

یکی از مهم ترین سرمایه گذاران جمهوری آذربایجان است که در ساخت خط لوله شاه دنیز به طول ۶۹۲ کیلومتر مشارکت می کند. این خط لوله که از میدان گازی شاه دنیز در بخش جمهری آذربایجاان، دریای خزر آغاز شده و پس از عبور از تفلیس دز شهر ازروم ترکیه پایان می‌یابد.

انگلیس، روسیه، ترکیه، جمهوری چک و امارات نیز سایر سرمایه گذاران خارجی در این کشور بوده اند. به عنوان مثال امارات و گرجستان اقدام به امضای تفاهم نامه تجاری برای تاسیس شورای تجاری مشترک کرده اند. در سال ۲۰۲۱ نیز میزان سرمایه گذاری ترکیه در گرجستان بالغ بر ۲ میلیارد دلار بوده است.

ریشه های عدم شکوفایی روابط اقتصادی ایران با کشورهای حوزه قفقاز از جمله گرجستان را می توان در تبعیت این کشورها از تحریم های آمریکا و نفوذ فزاینده آمریکا و اسرائیل در این حوزه جست و جو کرد

اما ریشه های عدم شکوفایی روابط اقتصادی ایران با کشورهای حوزه قفقاز از جمله گرجستان را می توان در تبعیت این کشورها از تحریم های آمریکا و نفوذ فزاینده آمریکا و اسرائیل در این حوزه جست و جو کرد. آغاز روند رشد تعاملات اقتصادی میان ایران و گرجستان از دهه هشتاد خورشیدی شکل گرفت و در این زمان کمیسیون اقتصادی بین دولتی ایران و گرجستان پس از یک وقفه طولانی مجددا آغاز به کار کرد. میخاییل ساکاشویلی رئیس جمهور وقت گرجستان در ۱۶ تیر ۱۳۸۳ برای یک سفر رسمی عازم ایران شد و در دیدار با محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران، مسائل امنیتی قفقاز جنوبی و همچنین امکان صادرات گاز ایران به اروپا را مورد بحث و بررسی قرار داد.

اما در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و در طول بازه زماتی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ و در پی تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران، گرجستان تصمیم به محدود کردن روابط اقتصادی خود با ایران گرفت. اما پس از روی کار آمدن حسن روحانی به عنوان رئیس جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۴، عادی سازی روابط با همسایگان به عنوان اولویت سیاست خارجی اعلام شد.

تهران بر اهمیت همکاری ایران و گرجستان در پروژه‌های اقتصادی منطقه تاکید کرد. حسن روحانی در دیدار با ایوسب چاخواشویلی سفیر جدید گرجستان در ۲۲ آوریل ۲۰۱۴ با تاکید بر ضرورت گسترش روابط ایران، آذربایجان و گرجستان، خاطرنشان کرده بود: «اتصال ایران به دریای سیاه و بنادر باتومی بسیار مهم است. ما می‌خواهیم خط راه آهن خود را از طریق خاک آذربایجان به گرجستان متصل کنیم.»

متعاقبا با امضای توافق هسته ای میان ایران و غرب در سال ۲۰۱۵ بارقه های امید قوی در رشد روابط اقتصادی دو کشور ایجاد شد خصوصا آن که هر دو طرف خواهان ترانزیت گاز ایران به گرجستان بودند. تفلیس قصد داشت با دریافت گاز ایران سبد انرژی خود را متنوع تر کند و ایران نیز به دنبال مشتریانی به جز ترکیه برای گاز خود بود.

در ۱۶ فوریه ۲۰۱۶ کاخا کالادزه معاون نخست وزیر گرجستان برای گفتگو در مورد مسائل واردات گاز و برق با ایران عازم ایران شد که طی آن توافقنامه‌ای برای صادرات ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز به گرجستان در مدت ۷ ماه حاصل شد. در ۲۲ آوریل ۲۰۱۷، گیورگی کویریکاشویلی، نخست وزیر گرجستان، به ایران سفر کرد. اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور ایران در آن زمان در دیدار نخست وزیر گرجستان با اشاره به امکان صادرات گاز ایران به گرجستان گفته بود: «ایران آماده گازرسانی به گرجستان است. ما می‌توانیم گاز را از طریق مرز آذربایجان یا ارمنستان تحویل دهیم».

البته این همکاری اولین تلاش در زمینه گاز نبود؛ در اوایل دهه ۱۹۹۰ توافقنامه‌ای میان دو کشور در خصوص اجرای معامله «گاز-سنگ» منعقد شد. افزون بر این، در سال ۲۰۰۶، در زمان تعلیق صادرات گاز روسیه به گرجستان، ایران به مدت کوتاهی برای نشان دادن حسن نیت خود روزانه ۴ میلیون متر مکعب گاز را از طریق خاک جمهوری آذربایجان به گرجستان ارسال می کرد. اما پس از خروج یک جانبه آمریکا از توافق هسته ای ایران و غرب، روابط اقتصادی ایران و گرجستان به شدت محدود شد.

البته گرجستان به همراه روسیه سال ۱۳۹۱ حدود ۲۰ میلیون یورو سرمایه گذاری را در معدن طلای ورزقان در استان آذربایجان شرقی انجام دادند. فعالیت های اکتشافی در محدوده معدن طلای «اندریان» از سال ۱۳۷۲ توسط شرکت منطقه ای معادن آذربایجان آغاز شد و اکنون نیز شرکت معدنی «زرین داغ آستارکان» با همکاری و سرمایه گذاری «شرکت پروژه زمین شناسی معدنی» از کشور گرجستان با هدف استخراج سالیانه ۱۴۰۰ هزار تن کانسنگ طلا و تولید طلا به روش «هیپ لیچ» در این معدن فعالیت می کنند.

همکاری های اقتصادی ایران با کشورهای حوزه قفقاز جنوبی از جمله جمهوری آذربایجان و ارمنستان عمدتا از طریق مشارکت ها و نهادهای دولتی صورت می گیرد اما همکاری های ایران و گرجستان اغلب توسط بخش خصوصی انجام می شود.

از سوی دیگر شمار زیادی از ایرانیان طی سال های اخیر اقدام به خرید مسکن در گرجستان کرده اند. آمار غیر رسمی می گوید در حال حاضر ۴۰۰۰۰ ایرانی در گرجستان اقامت دارند که ۱۰۰۰۰ نفر از آنها اقامت رسمی دریافت کرده اند. البته در پی تصمیم ترامپ برای خروج از برجام دز ماه مه ۲۰۱۸ بانک‌های گرجستان اقدام به مسدود کردن حساب‌های ایرانیان مقیم گرجستان کردند که نگرانی ایرانیان مقیم و تجار ایرانی ساکن در گرجستان را برانگیخت.

ایوسب چاخواشویلی، سفیر گرجستان در ایران در آن ژمان اعلام کرده بود ادامه همکاری گرجستان با ایران منوط به ادامه همکاری اروپا با ایران است. بنابراین واضح است که روابط ایران و گرجستان کاملا تحت تاثیر فشارها و تحریم های آمریکا علیه ایران کنترل می شود. گرجستان در پایان سال ۲۰۱۸ و اوایل سال ۲۰۱۹ اقدام به اخراج بیش از ۲۰۰ شهروند ایرانی کرد. مورد دیگر اخراج گردشگرانی بود که از طریق شرکت‌های مسافرتی به گرجستان سفر و ویزای قانونی داشتند که این مورد هم بدون هیچ توضیحی از سوی گرجستان صورت گرفت. اما این تشنج در روابط دو کشور پس از مدت کوتاهی با حل و فصل موضوع ویزا و گردشگری فروکش کرد هرچند که اروابط دو کشور از نظر اقتصادی هم چنان محدود است.

ایران مایل به استفاده از سیستم بانکی گرجستان و فرصت‌های ترانزیتی این کشور است و طی سال‌های اخیر تلاش‌های جدی در راه‌اندازی کریدور خلیج فارس - دریای سیاه به همراه مسیرهای ترانزیتی با ترکیه و آذربایجان داشته است که ایران را از طریق ارمنستان به گرجستان متصل می‌کند

باید در نظر داشت که ایران مایل به استفاده از سیستم بانکی گرجستان و فرصت‌های ترانزیتی این کشور است و طی سال‌های اخیر تلاش‌های جدی در راه‌اندازی کریدور خلیج فارس - دریای سیاه به همراه مسیرهای ترانزیتی با ترکیه و آذربایجان داشته است که ایران را از طریق ارمنستان به گرجستان متصل می‌کند. در سال‌های آینده امکان فعال‌سازی همکاری‌های سه جانبه ایران، ارمنستان و گرجستان در چارچوب کریدور خلیج فارس-دریای سیاه وجود خواهد داشت.

در حال حاضر هم ارمنستان به بازسازی جاده‌های ارتباطی گرجستان و ایران ادامه می‌دهد، تا در نهایت اتصال گرجستان را برای ایران فراهم می‌کند و به بنادر دریای سیاه و به طور کلی به گرجستان دسترسی داشته باشد. برای ایران، گرجستان فرصت‌هایی را برای تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی خود با ایجاد کریدور حمل‌ونقل خلیج فارس-دریای سیاه برای انرژی و تجارت فراهم می‌کند که این طرح‌های کلان منطقه‌ای را به هم مرتبط می‌کند.

نتیجه

با توجه به حضور و نفوذ آمریکا در منطقه قفقاز جنوبی و تاثیرپذیری روابط ایران و گرجستان از تحریم های آمریکا، به نظر نمی رسد که در طول زمان تغییرات فاحش و چشم گیری در مراودات سیاسی و اقتصادی دو کشور ایجاد شود، هر چند که ایران و گرجستان در خصوص روابط دیپلماتیک روند آرام و تقریبا بی تنشی را سپری می کنند.

اما از سوی دیگر در پی جنگ اوکراین و تحریم های اروپا و آمریکا از مسیرهای تجاری عبوری از روسیه در کریدور شمال جنوب به نظر می رسد کشورهای مستقر در این دالان تجاری به فکر مسیرهای جایگزین برای روسیه هستند و ایران نیز در نظر آنها یک گزینه مطلوب و معقول برای ترانزیت و حمل و نقل است.

مضاف بر این، با توجه به نیاز گرجستان به گاز و مالکیت شرکت گازپروم روسیه در شبکه گاز ارمنستان، این فرصت وجود دارد که ایران بتواند از طریق ارمنستان گاز خود را به گرجستان ارسال کند که تحقق این مهم مستلزم دیپلماسی پویای انرژی و تدوین نقشه راه مناسب برای منافع برد -برد تهران و تفلیس است.