ایران و هند روی ریل گسترش تجارت؛ روابط گسترده سیاسی و اقتصادی رهگشای چندجانبه گرایی نظام جهانی

بازار؛ گروه بین الملل: روابط ایران و هند همواره بر پایه نگاه رو به جلو همراه با عزم رهبران برای گسترش مراودات دوجانبه در حوزه های مختلفی توامان بوده است. هر چند نمیتوان انکار کرد که طی این سال ها این تعاملات گهگاه دستخوش فراز و نشیب هایی از جمله خروج هند از پروژه خط لوله صلح، توقف خرید نفت ایران توسط هند در پی خروج آمریکا از برجام، تعلل هند در اجرای قرارداد بلندمدت سرمایه گذاری در بندر چابهار و صرف نظر از پروژه ریلی چابهار - زاهدان شده است، اما دو طرف به علت منافع مشترک استراتژیک هرگز وارد درگیری های عمیق و طولانی مدت نشده اند. ظرفیت‌های اقتصادی و ژئوپلتیکی ایران و هند به گونه‌ای است که اقتصاد این دو کشور را در حوزه‌های ترانزیت، انرژی و بازرگانی به صورت بالقوه مکمل یکدیگر می‌کند.

ایران از روابط گرم با هند استقبال می کند و آن را به عنوان یک موفقیت بزرگ در سیاست خارجی پیش بینی می کند. ایران هند را به عنوان یک عضو بریکس بازیگری مهم در عرصه جهانی می داند و می خواهد روابط دوجانبه قوی شامل تجارت، سرمایه گذاری و روابط امنیتی با این کشور داشته باشد. از سوی دیگر ایران نیز برای هند یک شریک استراژیک مهم در خلیج فارس به شمار می آید.

استقرار ایران و هند در مسیر این دالان تجاری پراهمیت نیز خود گواه بر جذابیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک متقابل دو کشور برای یکدیگر است. چرا که این کریدور می تواند زمینه را برای همگرایی کشورهای اروپایی، آسیای غربی و آسیای میانه فراهم آورد و به عنوان یکی از مهمترین مسیرهای ارتباطی اوراسیا به شمار آید

ایران و روسیه و هند اعضای کلیدی کریدور تجاری شمال – جنوب هستند که شبکه چند حالته دریایی، ریلی و جاده ای به طول ۷۲۰۰ کیلومتر است و می تواند بار را از بمبئی در هند تا هلسینکی در فنلاند حمل کند و به عنوان نقطه اتصال مبادلات تجاری میان آسیا و اروپا عمل می کند . استقرار ایران و هند در مسیر این دالان تجاری پراهمیت نیز خود گواه بر جذابیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک متقابل دو کشور برای یکدیگر است. چرا که این کریدور می تواند زمینه را برای همگرایی کشورهای اروپایی، آسیای غربی و آسیای میانه فراهم آورد و به عنوان یکی از مهمترین مسیرهای ارتباطی اوراسیا به شمار آید.

در بحث معاملات تجاری دو طرف نیز باید گفت که هند مجددا به گسترش تجارت با ایران روی خوش نشان داده است که آمار این ادعا است. اواخر آبان ماه سال جاری وزارت بازرگانی هند از رشد ۵۲ درصدی تجارت این کشور با ایران در نیمه نخست ۲۰۲۲ خبر داد و میوه و فرآورده‌های نفتی را مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به این کشور اعلام کرد. حجم مبادلات تجاری دو طرف طی این مدت ۱ میلیارد و۷۹۱ میلیون دلار اعلام شده است که نسبت به مدت شمابه سال قبل با رشد قابل‌توجه ۵۲ درصدی مواجه شده است. برنج و چای نیز مهم ترین اقلام وارداتی از هند بوده است.

از سوی دیگر، ایران نیز به غیر از نفت، محصولات شیمیایی و پتروشی، انواع کود، محصولات پلاستیکی، میوه و غیره به هند صادر می‌کند و ظرفیت‌های زیادی برای تنوع بخشی به صادرات نیز وجود دارد. خبر خوش این است که تیرماه امسال بانک مرکزی هند اعلام کرد از این پس برای تسهیل معاملات تجاری با کشورهای تحت تحریم اقتصادی همچون ایران و روسیه، مکانیسم پرداخت با روپیه را به کار خواهد گرفت. بر اساس گزارش روزنامه هیندو، بانک مرکزی هند(RBI) مکانیسمی را برای تسهیل تجارت بین المللی به روپیه (INR) را با گزینه پرداخت فوری ایجاد کرده است.

چابهار بندری جذاب و پر کشش برای هند

یکی دیگر از جذابیت های ایران برای هند بندر چابهار است نیاز کشورهای منطقه به استفاده از این بندر و درآمدزایی آن برای اقتصاد کشور در آینده در صورت توسعه ظرفیت خوبی در اقتصاد جمهوری اسلامی ایران رقم خواهد زد. بندر چابهار در مناسبات اقتصادی و سیاسی منطقه از اهمیت استراتژیک برخوردار است و می‌تواند در تعاملات دیپلماتیک - اقتصادی هند و آسیای مرکزی نیز نقش مهمی را ایفا کند.

احداث پروژه بندری در شهر چابهار ایران به عنوان یک مرکز بالقوه تجارت جهانی و عرصه رقابت های ژئوپلیتیکی، از مدتها پیش توجه قدرت هایی مانند چین و هند را به خود جلب کرده است

احداث پروژه بندری در شهر چابهار ایران به عنوان یک مرکز بالقوه تجارت جهانی و عرصه رقابت های ژئوپلیتیکی، از مدتها پیش توجه قدرت هایی مانند چین و هند را به خود جلب کرده است.

در همین راستا، تهران و دهلی نو با هدف گسترش و توسعه این بندر، توافق نامه هایی امضا کرده اند و هند نیز سرمایه گذاری هایی در این بندر انجام داده است. این بندر برای هند به منزله مسیر دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و افغانستان بدون گذر از مسیر زمینی پاکستان است. افزون بر این، این پروژه با تحکیم روابط ایران و هند عاملی برای توازن در برابر گسترش روابط چین و پاکستان خواهد بود . بنابراین می توان گفت که این بندر از منظر اقتصادی و ژئوپلیتیکی برای هند مهم است.

هند به نوعی نگران گسترش روابط استراتژیک ایران و چین است و این نگرانی ها پس از امضای قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین تشدید شده است. چین پس از امضای این قرارداد به دنبال دسترسی به مسیرهای کشتی رانی و توسعه شبکه تجارت دریایی خود است.

سرمایه گذاری هند در بندر چابهار علاوه بر مزایای اقتصادی، چتر حمایتی هند برای مواجهه با پروژه شبکه تجارت دریایی چین و همکاری چین با پاکستان در بندر گوادر است. زیرا چین سرمایه گذاری های وسیعی در بندر گوادر پاکستان انجام داده است و حضور هند در این بندر به نوعی عاملی برای ایجاد توازن در برابر نفوذ گسترده چین و دسترسی اسان تر هند به آسیای میانه است

سرمایه گذاری هند در بندر چابهار علاوه بر مزایای اقتصادی، چتر حمایتی هند برای مواجهه با پروژه شبکه تجارت دریایی چین و همکاری چین با پاکستان در بندر گوادر است. زیرا چین سرمایه گذاری های وسیعی در بندر گوادر پاکستان انجام داده است و حضور هند در این بندر به نوعی عاملی برای ایجاد توازن در برابر نفوذ گسترده چین و دسترسی اسان تر هند به آسیای میانه است.

قرارداد همکاری میان ایران و هند برای مدیریت و توسعه بندر چابهار از سال ۲۰۰۳ میلادی کلید خورد اما در واقع پس از دیدار تاریخی روسای بلندپایه دو کشور به دعوت نارندرا مودی، نخست وزیر هند از حسن روحانی، رئیس جمهوری پیشین ایران، در ماه مه سال ۲۰۱۶ میلادی به صورت جدی آغاز شد.

در آن زمان یادداشت تفاهم‌نامه به‌صورت یک قرارداد ۱۰ ساله میان این دو کشور شکل گرفت. بعد از قرارداد سه‌جانبه ایران، هند و افغانستان که در سال ۱۳۹۵ برای بهره‌برداری از بندر چابهار به امضا رسید، هند متعهد شد در زیرساخت‌های بندر چابهار ۸۵ میلیون دلار سرمایه گذاری انجام دهد تا ظرفیت بندر به هشت میلیون تن برسد. همچنین بر اساس این قرارداد سه‌جانبه، چابهار مسیر ترانزیتی هند برای انتقال کالا به افغانستان و همچنین آسیای میانه خواهد بود.

با اینکه قرار بود بهره‌برداری کامل از بندر چابهار تا اواخر ۱۳۹۹ و اوایل ۱۴۰۰ به پایان برسد، اما این وعده در دولت قبل تحقق نیافت. براین اساس از ۸۵ میلیون دلار سرمایه‌گذاری هند، فقط ۲۵ میلیون دلار آن تخصیص داده شده است. همچنین براساس برنامه قرار است ظرفیت عملیاتی بندر چابهار به هشت میلیون تن در سال برسد.

دولت سیزدهم در راستای توسعه مناسبات تجاری با همسایگان و کشورهای منطقه، فصل جدیدی از دیپلماسی اقتصادی با هند را در دستور کار قرار داده است. در همین ارتباط، وزیر بنادر و کشتیرانی هند مردادماه، در سفر به ایران و بازدید از بندر چابهار از تقویت انجام تعهدات این کشور برای توسعه بندر چابهار خبر داد

دولت سیزدهم در راستای توسعه مناسبات تجاری با همسایگان و کشورهای منطقه، فصل جدیدی از دیپلماسی اقتصادی با هند را در دستور کار قرار داده است. در همین ارتباط، وزیر بنادر و کشتیرانی هند مردادماه، در سفر به ایران و بازدید از بندر چابهار از تقویت انجام تعهدات این کشور برای توسعه بندر چابهار خبر داد.

اواخر مهر ماه هم جلیل اسلامی معاون امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی گفت که تاکنون ۲۵ درصد توافقنامه سه جانبه ایران، هند و افغنستان در بندر چابهار عملیاتی شده است. به گفته وی عملکرد بندر چابهار در ۲ سال اخیر بیش از ۲ برابر شده و ترافیک بندر چابهار افزایش یافته است.

در همین راستا علی اکبر صفایی مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی از اعزام تیم مذاکره کننده ایران به هند در آینده ای نزدیک با هدف جمع‌بندی مذاکرات دوکشور برای انعقاد قرارداد بلندمدت دو کشور برای توسعه بندر چابهار خبر داد. در قرارداد بلندمدت که در آینده بین دو کشور منعقد می‌شود، مباحث سرمایه‌گذاری و افزایش ترانزیت بندر چابهار به عنوان عاملی برای افزایش ترانزیت کالا مد نظر قرار می‌گیرد.

بند چابهار با توجه به آنکه بندر بین المللی است و می تواند منافع تمامی طرف های بازیگر را تامین کند و از تحریم های آمریکا نیز معاف است بسیار مورد توجه است. هند، چین، ایران و پاکستان بازیگرانی با منافع مشترک از طریق همکاری با کریدورهای ترانزیتی به سمت آسیای مرکزی و اروپا دارند و بندر چابهار می‌ تواند دروازه‌ ای برای این همکاری باشد

بند چابهار با توجه به آنکه بندر بین المللی است و می تواند منافع تمامی طرف های بازیگر را تامین کند و از تحریم های آمریکا نیز معاف است بسیار مورد توجه است. هند، چین، ایران و پاکستان بازیگرانی با منافع مشترک از طریق همکاری با کریدورهای ترانزیتی به سمت آسیای مرکزی و اروپا دارند و بندر چابهار می‌ تواند دروازه‌ ای برای این همکاری باشد.

بندر چابهار در شمال دریای عمان و در امتداد تنگه هرمز، مسیر ترانزیتی هند برای حمل ‌و نقل کالا به آسیای مرکزی و افغانستان است. چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران و بخشی از کریدور ترانزیتی شمال-جنوب در جنوب شرقی ایران است و دروازه هند برای دسترسی به کشورهای شمال محسوب می‌شود. بعد از جنگ روسیه و اوکراین، تحریم روسیه و محدودیت‌های این کشور در حمل و نقل کالا، ایران می‌تواند از طریق کریدور شمال به جنوب، روسیه و کشورهای آسیای میانه را به هند متصل کند.

در حال حاضر توسعه زیرساخت‌های بندر چابهار با استفاده از ظرفیت‌ها و منابع دولت و سازمان بنادر و دریانوردی در حال انجام است، فاز یک این بندر با ظرفیت ۸.۵ میلیون تن در حال بهره‌برداری است و در فازهای بعدی ظرفیت این بندر تا ۷۵ میلیون‌ تن هم خواهد رسید.از سوی دیگر در حوزه تجهیزات، با ورود هندی‌ها از سه سال پیش، این بندر در حال تجهیز با انواع جرثقیل‌ها و تجهیزات بندری و ساحلی است

در حال حاضر توسعه زیرساخت‌های بندر چابهار با استفاده از ظرفیت‌ها و منابع دولت و سازمان بنادر و دریانوردی در حال انجام است، فاز یک این بندر با ظرفیت ۸.۵ میلیون تن در حال بهره‌برداری است و در فازهای بعدی ظرفیت این بندر تا ۷۵ میلیون‌ تن هم خواهد رسید.از سوی دیگر در حوزه تجهیزات، با ورود هندی‌ها از سه سال پیش، این بندر در حال تجهیز با انواع جرثقیل‌ها و تجهیزات بندری و ساحلی است.

البته پیش تر «دفتر خدمات پژوهشی کنگره آمریکا» طی گزارشی اعلام کرده است درحالی‌که هند به علت فعالیت‌های بازسازی در افغانستان از تحریم‌های ترامپ علیه ایران «معاف» بود، در چهار سال گذشته همه اقدامات مربوط به در بندر چابهار را متوقف کرد و فقط در اواخر سال ۲۰۲۰ فعالیت (‌در این بندر) را از سر گرفت و به نظر می رسد علی رغم معافیت هند از تحریم ها در خصوص بندر چابهار، با خروج ترامپ از برجام ترس از «تحریم‌های ثانویه» علیه شرکت‌های هندی که درگیر تجارت با ایران هستند، همیشه باقی‌مانده است.

اقدامات هند در ابتدای سال ۲۰۲۱ پس از پیروزی جو بایدن، سرعت گرفته است و میزان مبلغ اختصاص داده به بندر چابهار را از ۶.۹ میلیون دلار در سال گذشته به ۱۳.۵ میلیون دلار در سال ۲۲-۲۰۲۱ افزایش داده و آن را دو برابر کرده است.

تابستان سال جاری «ساربادانا سونووال» وزیر بنادر و کشتیرانی هند گفت که چشم انداز هند این است که بندر شهید بهشتی در چابهار را به یک قطب ترانزیت تبدیل کند و آن را برای اتصال به کریدور شمال-جنوب با هدف دسترسی به کشورهای آسیای میانه پیوند دهد. وی تاکید کرده بود که هند مشتاق است از مشوق های بندر شهید بهشتی و منطقه تجارت آزاد چابهار برای شرکت های تجاری و لجستیکی استفاده کند.

هم چنین آبان سال جاری روزنامه اکونومیک تایمز گزارش داد پس از نشست مجازی بیست و یکمین سازمان همکاری شانگهای سوبرانیام جایشنکار، وزیر امور خارجه هند، بندر چابهار و کریدور حمل و نقل بین المللی شمال جنوب (INSTC) را از طریق ایران به عنوان عوامل کلیدی برای رشد آسیای مرکزی معرفی کرده و گفت ما نیاز به اتصال بهتر در منطقه سازمان همکاری شانگهای با تمرکز بر منافع کشورهای آسیای مرکزی داریم، بندر چابهار و کریدور شمال-جنوب می‌توانند، پتانسیل اقتصادی این منطقه را به عمل درآورند.

بنابراین با توجه به ظرفیت های گسترده بندر چابهار و فزونی اهمیت آن در پی جنگ روسیه و اوکراین و محدودیت های روسیه در حمل و نقل کالا، توسعه مشترک این بندر توسط ایران و هند می تواند دو کشور را بیش از پیش به یکدیگر نزدیک کند و با گسترش حجم ترانزیت و حمل و نقل بین المللی برد متقابل را برای هر دو طرف به ارمغان آورد. البته در پی فضای پساترامپ در آمریکا و تغییر فضای سیاسی این کشور و امید هند به احیای برجام میان ایران و غرب فعالیت های هند در این بندر گسترش یافته که خود حاکی از عزم هند برای نزدیکی بیش تر اقتصادی با ایران است.

لازمه ادامه حضور هند در بندر چابهار و توسعه آن حل و فصل اختلافات و رسیدن به توافق طولانی مدت ماندگار است که باید از طریق فعال کردن دیپلماسی اقتصادی، تشکیل کارگروه های ویژه جهت حل و فصل اختلافات و رسیدن به توافق صورت گیرد. بدیهی است گسترش روابط اقتصادی ایران با هند چه در عرصه مبادلات تجاری و چه در عرصه ترانزیت و حمل و نقل بین المللی از طریق کریدورها و بندر چابهار نوید بخش خلاصی ایران از فشارهای تحریمی و اقتصادی و استحکام پیوندهای سیاسی و اقتصادی دو کشور است که این مساله نیازمند تدبیراندیشی است که منافع متقابل ایران در مشارکت با هند در ابرپروژه هایی چون بندر چابهار تامین شود.