اهداف ترکیه از پیوستن به سازمان شانگهای| تهران-آنکارا به نقطه مشترک رسیدند

بازار؛ گروه بین‌الملل: بیشتر سازمان‌های بین‌المللی جدید به خوبی با نظم جهانی لیبرال به رهبری غرب در هم آمیختند. اما در سال ۲۰۰۱، تشکیل سازمان همکاری شانگهای، خود را به عنوان یک سازمان استثنایی معرفی کرد. این سازمان در سال ۱۹۹۶ به نام شانگهای پنج شناخته می‌شد که شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان بود. ازبکستان بعداً در سال ۲۰۰۱ به سازمان همکاری شانگهای پیوست.

روسیه و چین همچنین سازوکارهای مکمل سازمان همکاری شانگهای را توسعه داده‌اند. به عنوان مثال، پس از قرار گرفتن چندین بانک روسی در لیست سیاه از جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی (SWIFT) در سال ۲۰۱۴، کرملین ایجاد سیستم انتقال پیام‌های مالی (SPFS) را برای جایگزین SWIFT تصویب کرد و سیستم کارت پرداخت ملی(میر) را معرفی کرد. همچنین، چین سیستم پرداخت بین بانکی فرامرزی (CIPS) را ایجاد کرد.

این ابتکارات حتی برای کشورهایی که بیشتر با نظم جهانی تحت رهبری غرب همسو بودند، جذاب شد. بطوریکه هند و پاکستان مذاکرات الحاق به سازمان همکاری شانگهای را در سال ۲۰۱۵ آغاز کردند و در سال ۲۰۱۷ رسماً به این سازمان پیوستند. ایران نیز پس از آغاز روند الحاق خود در سال ۲۰۲۱، یادداشت تفاهمی با سازمان همکاری شانگهای امضا کرد تا تا آوریل ۲۰۲۳ به این نهاد بپیوندد. این سازمان احتمالا انزوای اقتصادی ایران ناشی از تحریم‌های غرب را کاهش می‌دهد.

کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به وضوح معتقدند که این سازمان می تواند و پتانسیل بیشتری برای مدیریت موثر نگرانی ها و امور منطقه ای آنها دارد و جذابیت آن همچنان در حال افزایش است و با تقریبا نیمی از جمعیت جهان و یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهانی، سازمان همکاری شانگهای می‌تواند به نماینده جهان جنوب تبدیل می‌شود.

رؤسای جمهور آذربایجان، ترکمنستان و ترکیه نیز به عنوان میهمانان ویژه به آخرین اجلاس سازمان همکاری شانگهای دعوت شدند و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه اعلام کرد که کشورش به دنبال عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای است.

رجب طیب اردوغان به دعوت ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، برای اولین بار در اجلاس شانگهای که در تاریخ ۱۵ تا ۱۶ سپتامبر سال جاری در سمرقند ازبکستان برگزار شد، شرکت کرد. البته ترکیه و همچنین ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال و سریلانکا در جایگاه یک شریک گفتگو در این اجلاس حضور داشتند. سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر یک موازنه واقعی برای نفوذ غرب یا یک اتحاد نظامی مانند ناتو یا سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) نیست. با این حال، نفوذ نظامی روسیه و همچنین گسترش اقتصادی چین در آسیای مرکزی را مشروعیت می‌بخشد. همچنین اعضای این سازمان خواستار ایجاد نظم بین المللی چند قطبی به عنوان جایگزینی برای موقعیت مسلط کشورهای غربی هستند.

استدلال‌های تصمیم گیرندگان ترکیه با نگاه زوال جهان غرب در چین، روسیه، ایران، هند و پاکستان مطابقت دارد. سازمان شانگهای توسط این کشورها به عنوان سازمانی تلقی می‌شود که می‌تواند یک نقطه مرجع جایگزین برای غرب در ابعاد سیاسی و اقتصادی باشد.

دیدگاه مشترک تهران و آنکارا

اردوغان بدون اشاره به تاریخ مشخصی، تمایل خود را برای پیوستن به سازمان تحت سلطه چین و روسیه اعلام کرد. به باور کارشناسان موضع ترکیه بیانگر رویاهای آن برای یک موقعیت قوی‌تر در آسیا است که توسط دیگران ترویج می‌شود. بطوریکه ابراهیم کالین، مشاور رئیس جمهور، از تغییر الگو در روابط ترکیه با این قاره صحبت کرد. دلایل تمایل ترکیه به سازمان شانگهای را می‌توان در تعمیق روابط اقتصادی با کشورهای عضو، همکاری در زمینه امنیت و جستجوی اشکال جایگزین مناسبات با قدرت‌های نوظهور منطقه‌ای جستجو کرد.

هرچند دولت ترکیه هنوز اعلام می‌کند که خواهان ادامه روند الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا است، اما انتظار دارد که پیوستن به آن به بهای عدم عضویت در سازمان‌های دیگر نباشد. استدلال‌های تصمیم گیرندگان ترکیه با نگاه زوال جهان غرب در چین، روسیه، ایران، هند و پاکستان مطابقت دارد. سازمان شانگهای توسط این کشورها به عنوان سازمانی تلقی می‌شود که می‌تواند یک نقطه مرجع جایگزین برای غرب در ابعاد سیاسی و اقتصادی باشد. چین و روسیه بی‌چون و چرا در تلاش برای تضعیف نقش ایالات متحده در موازنه قدرت جهانی هستند و ایران اعلام می کند که سازمان همکاری شانگهای باید راه حل‌های جدیدی را توسعه دهد و اقداماتی را برای مقابله با سیاست‌ها و تحریم‌های یکجانبه اتحادیه اروپا انجام دهد.

ابزار نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، این باور که ترکیه می‌تواند نقش مهمی در شکل دادن به نظم جدید بین المللی ایفا کند، در بین تصمیم گیرندگان این کشور گسترش یافت. در این راستا، آنکارا به دنبال رواج مدل سیاسی و توسعه ترکیه در میان جمهوری‌های تازه تاسیس یافته در آسیای مرکزی و قفقاز بود که امروزه بیشتر آنها به سازمان شانگهای تعلق دارند. البته این تلاش ترک‌ها گاها مورد تایید غرب قرار می‌گرفت، چون در راستای مقابله با تأثیرات ایدئولوژیک ایران و در عین حال کمک به کشورهای منطقه برای ایجاد یک اقتصاد بازار آزاد و یک مدل حکومتی سکولار بود. با گذشت زمان، حمایت غرب از ترکیه تضعیف شد، چون تقویت بیش از حد آن موجب شروع جنبش پان‌تورانسیم می‌شد که می‌توانست موجب درگیری شود.

اواخر اسفندماه سال گذشته اردوغان در دومین نشست شورای همکاری راهبردی در ازبکستان شرکت کرد. در این دیدار، ترکیه و ازبکستان ۹ توافقنامه از جمله یک توافقنامه تجارت ترجیحی و یک توافقنامه چارچوب همکاری نظامی را امضا کردند. البته در فروردین ماه همین قرارداد بین ترکیه و تاجیکستان منعقد شد. هر دو کشور با اشاره به روابط تاریخی و فرهنگی، آمادگی خود را برای به اشتراک گذاشتن تجربیات خود در زمینه امنیت مرزها و مبارزه با تروریسم اعلام کردند. آنها همچنین بر تقویت همکاری‌ها در زمینه آموزش نظامی تاکید کردند.

فروش محصولات صنایع تسلیحاتی ترکیه به کشورهای منطقه نیز حائز اهمیت است. در دسامبر ۲۰۲۰، ترکمنستان اولین جمهوری آسیای مرکزی بود که هواپیماهای بدون سرنشین Bayraktar TB۲ را خریداری کرد. در دسامبر سال گذشته آنها توسط قرقیزستان خریداری شد و به دلیل استفاده احتمالی از آنها در درگیری‌های مرزی با تاجیکستان جنجال برانگیخت. همچنین، مهمترین نتیجه اولین سفر قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، به ترکیه امضای توافقنامه آغاز تولید مشترک پهپادهای آنکا ترکیه در قزاقستان بود.

ترکیه برای توسعه روابط با کشورهای منطقه نیز از ابزار قدرت نرم استفاده می‌کند. برای نمونه، این امر با محبوبیت سریال‌های ترکی در جمهوری‌های آسیای مرکزی و سازماندهی رویدادهای ورزشی با هدف این کشورها محقق می‌شود. ترکیه نیز در فعالیت‌های سازمان کشورهای ترکیه مشارکت دارد، در اجلاس سال گذشته این سازمان که ترکیه، قزاقستان، آذربایجان، قرقیزستان و ازبکستان را گرد هم می‌آورد، رهبران این کشورها سند راهبردی تحت عنوان «چشم‌انداز ۲۰۴۰ جهان ترک» را برای تقویت هماهنگی سیاست خارجی، همکاری در زمینه امنیت و امضای موافقتنامه‌های تجارت آزاد بین کشورهای عضو امضا کردند.

روابط با روسیه و غرب

پیام اردوغان در مورد ابراز تمایل ترکیه برای پیوستن به سازمان شانگهای به عنوان ژست سیاسی در قبال روسیه مورد استفاده قرار گرفت که ترکیه با آن در بخش‌های اقتصادی، انرژی و گردشگری و همچنین همکاری تاکتیکی در سوریه رابطه دارد. اردوغان همچنین از شرکت خود در اجلاس شانگهای برای دیدار دوجانبه با پوتین استفاده کرد و طی آن توافق شد که ترکیه ۲۵ درصد از پرداخت گاز را به روبل انجام دهد.

در مواجهه با بحرانی که اقتصاد ترکیه با آن دست و پنجه نرم می‌کند، دستیابی به منافع اقتصادی در روابط با روسیه احتمالا بر بقای سیاسی اردوغان در آستانه انتخابات ۲۰۲۳ تأثیر بگذارد. باوجود نگرانی کشورهای غربی از پیوستن ترکیه به سازمان همکاری شانگهای، تصمیم گیرندگان ترکیه این نزدیکی را در راستای تنوع بخشیدن به فرصت‌های اقتصادی و امنیتی به منظور پیگیری منافع ملی ترکیه توجیه می‌کنند. البته ترک‌ها در تلاشند تا نگرانی‌های غرب را در مورد تضعیف احتمالی حمایت ترکیه از امنیت اوکراین در نتیجه نزدیک شدن به شانگهای را برطرف کنند.

نتیجه

عضویت در سازمان همکاری شانگهای به این معنی است که ترکیه باید سیاست خود را در منطقه با چین و ایالات متحده متوازن کند که این امر توانایی آن را برای اقدام مستقل محدود می‌کند. مزایای عضویت در سازمان همکاری شانگهای در مقایسه با مزایای عضویت در ناتو و احتمالا اتحادیه اروپا بسیار کمتر خواهد بود.

به باور اکثر کارشناسان، باوجود تمایل آشکار برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، الحاق ترکیه به عنوان یک عضو کامل بعید به نظر می‌رسد، اما اردوغان از سفر خود به سمرقند برای بسیج رای دهندگان محافظه کار-ملی‌گرا استفاده کرد

اراده پیوستن به این سازمان که توسط رئیس جمهور اردوغان بیان شد، سیگنالی به غرب است مبنی بر اینکه ترکیه تحت حاکمیت حزب عدالت و توسعه از سیاست چندجانبه خود دست نخواهد کشید.

اگر ائتلاف دولتی فعلی حزب عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی (MHP) در انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری سال آینده مجدداً به پیروزی برسد، می‌توان انتظار داشت که اراده پیوستن به سازمان شانگهای در گفتمان ترکیه در مورد دیدگاه خارجی ترکیه تثبیت شود. این امر ممکن است بی اعتمادی متحدان به موقعیت ترکیه در ساختارهای یورو آتلانتیک را افزایش دهد.