روزهای شلوغ روابط ایران و آسیای مرکزی| تهران؛ شریک کلیدی اقتصادی در منطقه

تهمینه غمخوار؛ بازار: بازدیدها در بالاترین سطح و قراردادهای همکاری مختلف بر تعاملات ایران و آسیای مرکزی در بهار امسال غالب بوده است. رؤسای جمهور تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان همگی در ماه گذشته میزبان تهران بوده اند. هر کشوری، شریکی مانند ایران را در حوزه های مختلف از کریدورهای تجاری و ترانزیتی گرفته تا واردکننده انرژی و ضامن امنیت می بیند. این روابط رو به رشد ممکن است مسیرهای تجاری را برای منطقه به سمت جنوب باز کند و حتی بسته به کشور، ضمانت های امنیتی را فراهم نماید.

در ماه می، امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان برای اولین بار از سال ۲۰۱۳ به تهران سفر کرد و دیدارهایی را با مقام معظم رهبری و رئیس جمهور ایران انجام داد. با وجود پیوندهای فرهنگی و زبانی بین دو کشور، روابط تاجیکستان و ایران ر سالهای گذشته پیچیده بوده است. اما، این بار اوضاع فرق می کرد.

در آن سفر، توافقنامه های همکاری توسط روسای جمهور دو کشور امضا شد که حوزه های مختلفی از جمله تجارت، انرژی و حمل و نقل را پوشش می دهد. علاوه بر آن، طرفین در خصوص مسائل امنیتی و منطقه ای به خصوص افغانستان، مبارزه با افراط گرایی، تروریسم و جرایم سازمان یافته به عنوان دغدغه های مشترک ایران و تاجیکستان به بحث وتبادل نظر پرداختند.

ماه بعد یعنی در ماه ژوئن، اولین نشست کارگروه مشترک امنیتی ایران و تاجیکستان در دوشنبه با حضور معاون وزرای دو کشور برگزار شد. طرف ایرانی آمادگی خود را برای هرگونه کمک امنیتی به تاجیکستان اعلام کرد و تاجیک ها متعهد شدند همکاری ها را در زمینه هایی مانند مبارزه با تروریسم، جرایم سازمان یافته و قاچاق مواد مخدر گسترش دهند.

با توجه به اینکه روسیه، ضامن امنیت سنتی تاجیکستان، در اوکراین درگیر جنگ است، دوشنبه ممکن است به دنبال متحدی در منطقه باشد که بر اساس دیدگاه دفتر گزارش های تحلیلی آسیای مرکزی، تهران یک گزینه ایده آل است در حالی که با توجه به اینکه در حال حاضر شریک روسیه است، بنابراین چنین همکاری، زنگ خطری را در مسکو ایجاد نخواهد کرد.

روابط ترکمنستان و ایران در گذشته روزهای بهتری را تجربه می کرد تا اینکه در چهار تا پنج سال گذشته روابط دوجانبه رو به سردی و تیرگی گرایش یافت. تهران تا سال ۲۰۱۷ مصرف کننده گاز ترکمنستان بود که اختلافات موجود در پرداختها منجر به پایان صادرات گاز شد. این موضوع موجب شد که ترکمنستان مشتری خود را از دست داده و وابستگی خود به چین را افزایش داد، در حالی که ایران هم در تامین گاز شمال شرق با مشکل مواجه بود. اما، اکنون شرایط شروع به تغییر یافتن کرده است.

در اواسط ماه ژوئن، سردار بردی محمداف، رئیس جمهور جدید ترکمنستان به ایران سفر کرد. این دومین سفر رسمی خارجی او به عنوان رئیس جمهور و دومین بار در سال جاری به تهران بود، با توجه به اینکه در ژانویه به عنوان معاون نخست وزیر به تهران سفر کرده بود. وی در پایتخت ایران با همتای خود و مقام معظم رهبری دیدار کرد.

همانطور که همزمان با رئیس جمهور تاجیکستان اتفاق افتاد، در سفر رئیس جمهور تاجیکستان نیز تعدادی موافقت نامه همکاری امضا شد که مسائل اقتصادی، تجاری و حمل و نقل را پوشش می داد. اما آنچه که بیشتر مرتبط است، اتفاقی است که در حاشیه رخ داد.

جواد اوجی، وزیر نفت ایران در آن زمان گفت: ایران در حال بررسی راهی برای پرداخت بدهی خود به ترکمنستان است که ترکمن‌ها ادعا می‌کنند حدود ۱.۸ میلیارد دلار است. این بار او توضیح داد که چگونه برنامه ریزی کرده اند با استفاده از ۱.۶ میلیارد دلاری که عراق به آنها بدهی دارد، موضوع پرداخت به ترکمنستان را حل کند.

ایران در حال حاضر نقش مهمی در توافق سه جانبه با ترکمنستان و آذربایجان ایفا می کند. با سوآپ گازی که سال گذشته آغاز شد، ایران گاز ترکمنستان را در شرق وارد و معادل آن را در غرب به آذربایجان صادر کرد. در این میان، باکو قبلاً نشان داده که می خواهد ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گازی را که از این طریق وارد می کند تا دو برابر افزایش دهد.

ترکمنستان علاوه بر پرداخت بدهی، احتمال از سرگیری صادرات گاز به ایران و افزایش سوآپ با آذربایجان، به دنبال صادرات برق به کشورهای ثالث نیز از طریق ایران است. بنابراین، تهران می تواند در زمانی که عشق آباد تقریباً به طور انحصاری به پکن وابسته است، به یک شریک اقتصادی کلیدی برای ترکمنستان تبدیل شود.

در همین حال، ایران با تامین گاز مناطق شمال شرقی خود و هرگونه هزینه ترانزیت آینده سود می برد. ترانزیت بار نیز جزء مهمی از این رابطه است.

علاوه بر سفر این دو مقام از آسیای مرکزی، قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان در ۱۹ ژوئن وارد ایران شد. او سومین رئیس کشور آسیای مرکزی بود که در کمتر از یک ماه از جمهوری اسلامی بازدید می کند. او نیز در تهران با رئیسی و رهبری دیدار و گفتگو کرد.

این سفر تنها سفر یک مقام عالی رتبه از قزاقستان در سال ۲۰۲۲ نبود، چرا که وزیر بازرگانی قزاقستان در ماه فوریه به پایتخت ایران سفر کرده بود. در تهران، توکایف و همتای او ۹ قرارداد همکاری امضا کردند که همان تعداد توافقنامه با بردی محمداف بود که طیف وسیعی از موضوعات از جمله حمل و نقل، انرژی، سرمایه گذاری و گردشگری را در بر می گرفت.

نقش ایران به عنوان یک کریدور ترانزیتی است که بیشتر مورد علاقه نورسلطان است

همچنین راه اندازی اتاق های بازرگانی مشترک و برقراری سفر بدون روادید برای ایرانیان در قزاقستان به مدت ۱۴ روز اعلام شد. اما نقش ایران به عنوان یک کریدور ترانزیتی است که بیشتر مورد علاقه نورسلطان است. بر همین اساس، توکایف و رئیسی به طور مجازی از تهران در مراسم راه اندازی اولین قطار کانتینری از قزاقستان به ترکیه از طریق ترکمنستان و ایران شرکت کردند.

در زمانی که روسیه از تحریم‌ها ضربه خورده است و مسکو همچنان به ادعاهای غیرقانونی بر سر خاک قزاقستان ادامه می‌دهد، قزاقستان به خوبی به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای تجاری خود است و ایران، از طریق ترکمنستان، یکی از گزینه های جایگزین است. قطارهایی که از این خط آهن استفاده می کنند می توانند بیش از ۶۰۰۰ کیلومتر را که قزاقستان و ترکیه را از هم جدا می کند، در ۱۲ روز طی کنند.

گام بعدی اضافه کردن چین به این کریدور خواهد بود و انتظار می‌رود قطاری این مسیر را در ماه آینده تکمیل کند. با این حال، با توجه به اینکه اتصال ریلی قزاقستان_ترکمنستان_ایران از سال ۲۰۱۴ به بهره برداری رسیده، این یک پروژه کاملاً جدید نیست.

قزاقستان علاوه بر اتصال راه آهن به ترکیه، مدتی است که به شهرهای بندری ایران، بندرعباس و چابهار نگاه می کند. این کشور در بندر عباس در سال ۲۰۱۸ کنسولگری افتتاح کرد و نسبت به چابهار به عنوان کلید تجارت هند با آسیای مرکزی، علاقه نشان داده است.

مانند قزاقستان، ازبکستان نیز بیشتر به پتانسیل ترانزیت ایران علاقه دارد

در خصوص ازبکستان، علیرغم اینکه شوکت میرضیایف رئیس جمهور این کشور امسال به ایران سفر نکرده است، اما در ذهن تاشکند نیز تهران قرار دارد. به ابتکار طرف ایرانی، وزرای امور خارجه دو کشور در تاریخ ۳۰ خردادماه جاری به صورت تلفنی با موضوع همکاری در حوزه های مختلف گفتگو کرده اند.

مانند قزاقستان، ازبکستان نیز بیشتر به پتانسیل ترانزیت ایران علاقه دارد. یکی از اولویت های سیاست خارجی دولت کنونی ازبکستان، دسترسی به بنادر آسیایی در جنوب، هم در پاکستان و هم در ایران است. در مورد دوم، ازبکستان در حال حاضر از امکانات بندرعباس استفاده می کند و از سال جاری می تواند به چابهار نیز دسترسی داشته باشد.

ایران می‌تواند به مشتری صادرات انرژی منطقه تبدیل شده و مهم‌تر از آن به آسیای مرکزی کمک کند تا یکی از مشکلات اتصال خود را با ایجاد پنجره‌ای به جهان بزرگ‌تر حل کند

روابط ایران و آسیای مرکزی اخیراً رو به بهبود است. ایران می تواند از این روابط بهتر بهره مند شود، خواه از طریق تامین گاز بخشی از کشور یا دریافت هزینه های ترانزیت یا تضمین همکاری های امنیتی. از طرفی، آسیای مرکزی نیز سود می برد، اگرچه تحریم های اعمال شده توسط ایالات متحده گاهی اوقات می تواند مانع پیشرفت شود.

ایران می‌تواند به مشتری صادرات انرژی منطقه تبدیل شده و مهم‌تر از آن به آسیای مرکزی کمک کند تا یکی از مشکلات اتصال خود را با ایجاد پنجره‌ای به جهان بزرگ‌تر حل کند.