توحید ورستان؛ بازار: سردار بردی‌محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان، عصر سه‌شنبه (۲۴ خردادماه) به دعوت رسمی سید ابراهیم رئیسی، در رأس هیأتی بلندپایه از مقامات سیاسی و اقتصادی کشورش وارد تهران می‌شود تا در مورد مسائل دوجانبه با مقامات ایرانی مذاکره و گفت‌وگو کنند.
سردار بردی‌محمداف در ۱۹ مارس سال جاری به این منصوب و جانشین پدرش شد و برای ادامه توسعه اقتصادی و تجارت خارجی و همچنین اصلاحات دولتی ابراز تمایل کرده است. این کشور به طور سنتی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۲ موضعی بی‌طرف در امور منطقه‌ای و بین‌المللی اتخاذ کرد که کشور را تا حدی منزوی کرده است. از همین روی، به دنبال افزایش روابط اقتصادی خود با همسایگان به ویژه ایران است، بطوریکه تجارت ایران و ترکمنستان با رشد ۸۴ درصدی در سال ۲۰۲۱ به حدود یک میلیارد دلار رسید که رقم نسبتا قابل قبولی است.
ترکمنستان از نظر استراتژیک بین چین، آسیای مرکزی و دسترسی به بازارهای اروپایی قرار دارد و به عنوان یک مرکز ترانزیتی اوراسیا با پتانسیل بسیار زیادی است. بندر ترکمن‌باشی در دریای خزر دسترسی به کریدور شمال-جنوب( INSTC) و بازارها را در ایران و همچنین از غرب به قفقاز، ترکیه و اتحادیه اروپا، از شمال غرب به روسیه، از شرق به افغانستان و ازبکستان و از جنوب از طریق ایران به خاورمیانه، شرق آفریقا، هند، پاکستان و جنوب آسیا می‌دهد.
روابط دیپلماتیک ایران و ترکمنستان
ایران اولین کشوری بود که ترکمنستان را به عنوان یک کشور مستقل در سال ۱۹۹۱ به رسمیت شناخت. با این حال، این رابطه فراز و فرودهایی داشته است. اما در حال حاضر؛ نخست به دلیل داشتن مرز مشترک بزرگ، ایران ترکمنستان را به عنوان یک شریک حیاتی در جلوگیری از سرریز افراط گرایی بی‌ثبات کننده از افغانستان می‌بیند و دوم، ترکمنستان موضعی سختگیرانه در برابر گروه های افراطی و داعش اتخاذ کرده است، موضعی که نزدیک به اهداف سیاست خارجی ایران است.
ایران به دلیل حضور طالبان در پی شرکای امنیتی قابل اعتماد در آسیای مرکزی و همسایگان افغانستان است. ترکمنستان به دلیل مجاورت جغرافیایی با هر دو کشور و روابط خوب عشق آباد با ایران و افغانستان میتواند نقش مهمی در این مورد داشته باشد. ترکمنستان در بیشتر دوره پس از ۱۹۹۱، سیاست موازنه ظریف را در قبال افغانستان دنبال کرده است. این امر به آن اجازه داد تا مشارکت استراتژیک خود را با طالبان و پیشتر حکومت حامد کرزی حفظ کند. البته پروژه خط لوله تاپی که گاز طبیعی ترکمنستان را از طریق افغانستان به آسیای جنوبی متصل می‌کند، اهمیت همکاری بین عشق آباد و کابل را افزایش داده است. از آنجایی که ترکمنستان بارها و بارها با ایران در مورد پروژه‌های نفت و گاز در مقیاس بزرگ مذاکره کرده است، میتواند از اهرم امنیت انرژی خود برای حمایت قدرتمند برای صلح بین تهران و کابل، هم در سطوح ملی و هم در سطوح فراملی استفاده کند.
ایران و ترکمنستان پس از خروج نیروهای ناتو و سپس آمریکا بر سر ایجاد ثبات در افغانستان متحد شده‌اند و همچنین مقامات دو کشور چندجانبه گرایی اقتصادی را عامل موثر ثبات منطقه می‍‌دانند. با این حال، ایران همچنین به استراتژی‌های مهار نظامی در قبال افغانستان علاقه مند است، چون تهران نگران است که هژمونی ایالات متحده در نزدیکی مرزهایش افزایش یابد. بنابراین تدابیر تهاجمی فزاینده امنیتی مرزی ترکمنستان علیه تهدید افغانستان به نفع منافع ایران است.
علاوه بر منافع مشترک در تامین امنیت افغانستان، هم افزایی زیادی بین تمایلات هر دو کشور برای مبارزه با افراط گرایی وجود دارد. بطوریکه بارها مقامات دو کشور درمورد فرقه گرایی در آسیای مرکزی و خاورمیانه هشدار داده‌اند. به باور ساموئل رامنی، کارشناس روابط بین الملل، تلاش‌های فزاینده ترکمنستان برای مبارزه با تروریسم دو انگیزه دارد؛ اولاً، ترکمنستان نگران دورنمای جنبش‌های اسلامی زیرزمینی است که امنیت ترکمنستان را تهدید می‌کند. چون آنها می‌توانند با توسل به ترکمن‌های روستایی که از نابرابری اقتصادی ناراضی هستند، حمایت مردمی را به دست آورند. ایران با این موضع ترکمنستان همراستاست. بنابراین، تلاش‌های مهار افراط‌گرایان اسلامی ترکمنستان در بهبود نگرانی‌های امنیتی ایران مفید است و تا حدی تشدید مشارکت تهران-عشق آباد را توضیح می‌دهد.
دوم، ایران سرکوب فزاینده ترکمنستان علیه داعش را تایید می‌کند. کشتار غیرنظامیان در عراق توسط نیروهای داعش در تابستان ۲۰۱۴، موجب ترس ترکمنستان از سرریز داعش از افغانستان شد تا بردی محمداف سرکوب داخلی را به بسیج نظامی علیه این گروه تروریستی گسترش دهد. اما با وجود، شواهد کمی مبنی بر اینکه داعش یک تهدید امنیتی قریب الوقوع برای ترکمنستان است، وجود دارد.
این همکاری در مبارزه با تروریسم موجب ایجاد یک همبستگی با ایران است. همچنین این امر منجر به تزریق سرمایه گسترده به اقتصاد این کشور خواهد شد، به ویژه در شرایطی که ایران در دولت سیزدهم به دنبال رویکرد شرق‌گرایانه است و جایگاه ترکمنستان را در بازارهای انرژی اوراسیا افزایش می‌دهد. بنابراین این همکاری میتواند گامی حیاتی در برنامه ایران برای یافتن یک شریک امنیتی قابل اعتماد در آسیای مرکزی باشد که تأثیرات عمیقی برای امنیت آسیای مرکزی و خاورمیانه در سال‌های آینده دارد.
اهمیت ژئوپلیتیک ایران و ترکمنستان
ایران ۱۱۴۸ کیلومتر مرز زمینی با ترکمنستان دارد که دومین مرز طولانی بعد از عراق است، و بخش ایرانی دریای خزر درست در کنار ترکمنستان قرار دارد. علاوه بر نزدیکی جغرافیایی، هر دو کشور از نظر منابع هیدروکربنی غنی هستند و همچنین پتانسیل حمل و نقل ترانزیت زیادی دارند. سیاست خارجی ترکمنستان بر پایه محکم بی‌طرفی دائمی آن استوار است. از نظر روابط سیاسی و اقتصادی با همه کشورهای جهان به ویژه همسایگان از جمله ایران، به این معناست که اولویت بر فراگیری و منافع مشترک است.
در زمینه روابط، دوجانبه نیاز به بررسی تصویر به سرعت در حال تغییر پویایی حمل و نقل-ترانزیت در منطقه وجود دارد. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ایران به عنوان یک قلمرو مهم برای تجارت آسیای میانه با بسیاری از کشورهای جهان، به ویژه خاورمیانه و ترکیه بوده است. اما شرایط در حال تغییر است، بنادر دریای خزر ترکمنستان، قزاقستان و روسیه به درجات مختلف مدرن شده‌اند و توانایی حمل حجم زیادی از محموله‌های چندوجهی را به دست آورده‌اند. این امر تا حدودی وابستگی به خاک ایران را به جز تجارت بین خاورمیانه و آسیای مرکزی کاهش داده است.
کریدور لاجورد که به افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه می‌پیوندد، زیرساخت‌های ارتباطی با ازبکستان و قزاقستان را نیز دارد. این بخشی از گزینه‌های رو به رشد پیوند بین منطقه‌ای است که چین را از طریق آسیای مرکزی با اروپا وصل می‌کند.
اجرای آزمایشی قطارهای باری از چین به ترکمنستان، ایران، قزاقستان، روسیه و اروپا انجام شده است. موفقیت این آزمایش‌ها ریشه در این واقعیت دارد که تدوام اقتصادی تنها عاملی است که تصمیم می‌گیرد کدام مسیر برای تجارت در میان هر تعداد از کشورها در این بخش از جهان بهترین مسیر است.
در این میان، پیدایش مسیرهای مختلف اهمیت ایران را به عنوان یک سرزمین ترانزیتی-حمل ونقل اندکی کاهش می‌دهد. اما ظرفیت حمل و نقل ترانزیت ایران در صورت رفع تحریم‌ها، باز خواهد گشت. دریای خزر پر از نوید است و کنوانسیون خزر راه را برای انواع مشارکت های دوجانبه و چندجانبه میان کشورهای ساحلی باز کرده است و در این میان ترکمنستان از شراکت با ایران سود زیادی خواهد برد.
قرارداد عشق آباد
بدون تردید این قرارداد یکی از مهمترین بخش همکاری دوجانبه میتواند باشد. قرارداد عشق آباد به منظور ایجاد یک کریدور ترانزیتی و خط بین المللی به منظور امکان تردد کالا بین آسیای میانه و خلیج فارس توسط دولت‌های ازبکستان، قزاقستان، پاکستان، عمان، ایران و هند به امضای دوجانبه رسید. ابتدا و در آوریل ۲۰۱۱؛ جمهوری اسلامی ایران، ترکمنستان، عمان و جمهوری ازبکستان توافقنامه عشق آباد را برای ایجاد یک کریدور حمل و نقل و ترانزیتی مشترک امضا کردند. هند متعاقباً در یک فوریه ۲۰۱۸ به توافقنامه اضافه شد تا شبکه‌ای از مسیرهای حمل و نقل در سراسر آسیای مرکزی برای اتصال این منطقه به خلیج فارس ایجاد کرد.
هدف از توافقنامه عشق آباد تسهیل توسعه کارآمدترین مسیر تجارت در آسیای میانه است که به نفع توسعه تجارت و بازرگانی بین کشورها خواهد بود. این موافقتنامه به ایجاد یک مسیر زمینی پیوسته در سراسر آسیای میانه و خاورمیانه کمک می‌کند که از طریق ترکمنستان، ایران، قزاقستان و ازبکستان پیش از رسیدن به خلیج فارس عبور کند. ورود قزاقستان به توافقنامه یک امتیاز بزرگ بود چون به این مسیر اجازه می‌دهد تا به آسیای میانه تا مرزهای چین و روسیه گسترش یابد و اهمیت آن در منطقه افزایش یابد.
مولفه حمل و نقل زمینی این موافقتنامه شامل خطوط ریلی هر چهار کشور آسیای مرکزی قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران است. خط راه آهن ITK (ایران-ترکمنستان-قزاقستان) نقش مهمی ایفا می‌کند، چون شمال ترکمنستان را به اوزن در قزاقستان و در جنوب به گرگان ایران متصل می‌کند.
بنابراین، قرارداد عشق آباد در توسعه حمل و نقل نقش مهمی در منطقه داشت. در سال ۲۰۱۳، یک خط راه آهن بین ترکمنستان - افغانستان - تاجیکستان (TAT) ایجاد شد. در سال ۲۰۱۴ نیز یک دهلیز حمل و نقل بین افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه راه‌اندازی کرد.
با توجه به نیاز هند به تعامل تجاری با آسیا و اوراسیا، کریدور تجاری و ترانزیتی پیشنهادی جدید تضمین می‌کند که هند میتواند تجارت و تعامل آسان‌تری با بقیه آسیا و اوراسیا داشته باشد. دولت هند سیاست ملی حمل و نقل یکپارچه (NPT) را در سال ۲۰۱۵ راه اندازی کرد تا اتصال کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) را تقویت کند. همچنین، به هند اجازه داده می‌شود تا مسیرهای حمل و نقل بار در مسیرهای دریایی را به مسیرهای زمینی بین قاره‌ای تغییر دهد.
با تکمیل پایانه شهید بهشتی ایران و مشارکت دولت هند در قرارداد عشق آباد، احتمال تبدیل شدن چابهار به دروازه حیاتی و کوتاه ترین مسیر زمینی واقعی است. هند از بندر چابهار سود برده است، زیرا توانسته به افغانستان متصل شود.
بنابراین، این امید برای یک سیاست تجاری بازتر در اوراسیا وجود دارد. این را می‌توان در قرارداد عشق آباد که در سال ۲۰۱۸ توسط هند امضا شد، مشاهده کرد. این موافقتنامه یک مسیر راه آهن و جاده‌ای روشن برای تجارت به اوراسیا فراهم می‌کند. قرارداد عشق آباد در اصل یک معاهده بین پنج کشور آسیای مرکزی - قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان بود. هدف از این موافقتنامه افزایش تجارت و همکاری بین کشورها از طریق ایجاد چارچوبی برای یکپارچگی اقتصادی برای آینده است.
کمک ایران به قزاق‌ها و ترکمن‌ها
همانطور که در بالا اشاره شد مهمترین بخش ریلی قرارداد عشق آبادی، خط ریلی ITK (ایران-ترکمنستان-قزاقستان) است که کشورهای حاضر از نظر اتصال به آبهای گرم خلیج فارس نگاه ویژه به آن دارند. حالا پرسش این است که چرا این خط میتواند برای اقتصادی به ویژه قزاقستان و ترکمنستان مهم باشد؟
در ۳ دسامبر سال ۲۰۱۴، رؤسای جمهور قزاقستان، ترکمنستان و ایران خط ریلی سه کشور را در مراسمی باشکوه در گذرگاه مرزی ترکمنستان و ایران راه اندازی کردند. در واقع، راه‌آهن اوزن - برکت - گرگان به طول ۹۲۸ کیلومتر تاکیدی بر اهمیت خط جدید اتصال مجدد زمینی و ریلی مناطقی است که زمانی توسط کاروان‌های جاده بزرگ ابریشم به هم متصل می‌شدند. این خط امکان تحویل مستقیم کالا در کوتاه‌ترین مسیر بین دولت‌ها را فراهم می‌کند، همچنین حمل زمینی کالا از منطقه به چین و خاور دور نیز امکانپذیر می‌شود.
با توجه به ریل گذاری در مسیر خلیج فارس، گردش مالی تجاری این مسیر در همان سال اول ۳۸ درصد افزایش یافت که یک اتفاق بی‌سابقه بود. به باور کارشناسان، با راه اندازی این راه آهن، سه کشور یک جاده ابریشم جدید ایجاد کردند که به سه هدف اصلی ایجاد مشاغل جدید، تقویت همکاری‌های تجاری و توسعه پتانسیل ترانزیتی کمک می‌کند.
توافقنامه ایجاد این راه‌آهن توسط رهبران سه کشور قزاقستان-ترکمنستان-ایران در ۱۶ اکتبر ۲۰۰۷ امضا و ساخت آن در سال ۲۰۰۹ آغاز و سال بعد به قزلگا-برکت، بخش ترکمنی متصل شد. در واقع با تلاش مشترک، سه کشور یک خط راه آهن به طول بیش از ۹۰۰ کیلومتر از استپ‌های قزاقستان، در سراسر صحرای قراقوم در ترکمنستان و به استان گلستان در شمال ایران احداث کردند. این پروژه با کمک بانک توسعه آسیایی و بانک توسعه اسلامی اجرا شد.
پس از پایان مراسم یک قطار باری با غلات قزاقستانی از مرز ترکمنستان و ایران عبور کرد. این یک اقدام نمادین بود و انتظار می‌رود غلات، نفت و فرآورده‌های نفتی در جریان مبادلات محموله غالب باشند که با کریدور جدید پتانسیل ترانزیتی قزاقستان را افزایش می‌دهد.
اهمیت راه‌آهن برای صنعت غلات قزاقستان را نمی‌توان دست‌کم گرفت، به‌ویژه با توجه به صادرات رو به رشد غلات به ایران. در حال حاضر تهران به یکی از بزرگترین خریداران غلات قزاقستان تبدیل شده و رتبه اول واردات جو از این کشور را به خود اختصاص داده است. بطوریکه از آغاز دهه ۹۰ شمسی صادرات گندم و جو به ایران تقریبا سه برابر شده که رقم قابل توجهی است. همچنین قزاقستان از طریق این کریدور علاوه بر غلات ایران میتواند گندم کشورهای خلیج فارس را نیز تامین کند که براساس برآوردها قزاقستان پتانسیل صادرات سالانه ۱۰ میلیون تن را دارد. فولاد، کودهای معدنی و سایر محصولات ساخت قزاقستان در ترکمنستان و ایران خریدار دارد.
مزیت رقابتی عمده این راه‌آهن، اینکه کوتاه‌ترین مسیر برای ترانزیت و حمل و نقل مسافر را فراهم می‌کند و در نتیجه باعث افزایش فعالیت تجاری و رشد رفاه دولت‌ها می‌شود. این امر به ویژه برای قزاقستان و ترکمنستان که دسترسی مستقیم به آبهای بین‌المللی را ندارند بسیار مهم است، چون راه‌آهن فرصت‌های جدیدی را برای شرکت‌های هر دو کشور گشوده و تجارت و رشد اقتصادی را تحریک می.کند.
در واقع سه کشور با ایجاد این راه‌آهن، توافق کردند که از موقعیت جغرافیایی کشورهایشان به عنوان پل ترانزیتی بین اروپا و آسیا استفاده کنند. ترکمنستان نیز با ایجاد مسیرهای جدید از طریق قزاقستان به چین و اقیانوس آرام، فرصت‌های جدیدی را برای ارسال کالا در اختیار خواهد داشت.
در همین راستا، سران سه کشور توافق کردند که کارگروهی برای تعیین حوزه‌هایی که تجارت متقابل میتواند گسترش یابد و چشم اندازهای همکاری در حمل و نقل و لجستیک را تعیین کنند. همچنین این سه کشور گسترش ساخت جاده‌ها، راه آهن و مراکز لجستیکی، همکاری‌های فرامرزی، چشم انداز ایجاد مناطق آزاد اقتصادی و همکاری‌های سرمایه گذاری را بررسی کرده‌اند.
در واقع ایران میتواند با نقش خود ارتباط دو کشور دیگر را نیز افزایش دهد، جمهوری قزاقستان شریک اقتصادی قدیمی و قابل‌اعتماد ترکمنستان است. با این حال، پتانسیل تعامل به طور کامل آشکار نشده است، ترکمنستان و قزاقستان هر دو می‌توانند گردش تجاری را به میزان قابل توجهی بهبود بخشند و عرضه متقابل را متنوع کنند.
البته قزاقستان و ترکمنستان همچنین توافقنامه‌ای را بین دولت‌های خود در مورد همکاری حمل و نقل دریایی، ایجاد مسیر ترانزیتی مخابراتی بین المللی، توافقنامه ایجاد شورای تجاری بین اتحادیه صنعتگران و کارآفرینان را امضا کردند.
نتیجه
با در نظر گرفتن مسائل ژئواکونومیکی مشترک میان ایران و ترکمنستان، به نظر می رسد سفر رییس جمهور ترکمنستان به ایران میتواند از این نظر مهم تلقی شود. باید توجه داشت که دو کشور به نوعی به یکدیگر نیاز راهبردی دارند؛ ایران در راستای رویکرد شرق گرایانه نیاز شدید به آسیای میانه دارد که دروازه امن آن در حال حاضر ترکمنستان است.
از سوی دیگر ایران میتواند در چارچوب قرارداد عشق آباد آسیای میانه را به خلیج فارس پیوند دهد. البته ایران در زمینه انتقال انرژی ترکمنستان میتواند همانند قرارداد سال گذشته سوآپ سه‌جانبه با جمهوری آذربایجان نیز عمل کند.
نظر شما