توحید ورستان؛ بازار: قزاقستان بعنوان بزرگترین کشور آسیای میانه جایگاه مهمی در معادلات ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی دارد از همین روی برقراری ارتباط اقتصادی سطح بالا برای کشورهایی از جمله ایران مهم است.
بطوریکه اخیرا بخت سلطان اوف معاون نخست‌وزیر و وزیر تجارت و همگرایی قزاقستان نیز با تأکید بر تقویت کریدور فراخزر با استفاده از امکانات لجستیکی ایران گفته بود که « ایران با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌هایی که دارد می‌تواند به هاب صادرات قزاقستان در منطقه تبدیل شود.
در سفر نخست‌وزیر قزاقستان به کشور ترکیه، استفاده از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های ایران برای افزایش مراودات تجاری ایران، ترکیه و قزاقستان مورد تأکید قرار گرفت و موضوع تبدیل‌شدن ایران به هاب صادرات قزاقستان در منطقه موردبحث و تبادل‌نظر قرار گرفت، زیرا این موضوع برای گسترش مراودات بسیار مهم است.»
واکاوی روابط دوجانبه
روابط دیپلماتیک بین دو کشور تا حدی ناشی از تحریم‌های تجاری آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران است. در حالیکه تقویت روابط ایران و قزاقستان برای دو طرف سودمند است؛ از همین روی قزاقستان در برابر هرگونه تحریم بیشتر غرب مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران راه‌هایی برای کاهش آن را پیشنهاد می‌دهد، در مقابل ایران نیز به نوبه خود دسترسی صادرات و واردات بیشتری را به قزاقستان محصور در خشکی ارائه می دهد.
مثلا، راه آهن قزاقستان-ترکمنستان-ایران مولفه مهم در استراتژی حمل و نقل آن است، اما استفاده از خطوط سواحل ایران، هم در دریای خزر و هم در خلیج فارس، از جمله بندر بندرعباس، فرصت‌های جدیدی را برای شرکای تجاری جدید قزاق‌ها باز می‌کند. یربولات دوسایف، وزیر پیشین اقتصاد و برنامه‌ریزی بودجه قزاقستان گفته بود که جمهوری اسلامی ایران بهترین و امن‌ترین مسیر را برای رسیدن به آبهای بین‌المللی برای قزاقستان فراهم می‌کند.
اخیراً، سیاست خارجی قزاقستان فرصت‌های بیشتری را برای کسب‌وکارهای ایرانی فراهم کرده است که برای مدیریت پروژه‌های بین‌المللی در راستای ایجاد روابط تجاری نزدیک‌تر با همسایه جنوبی خزر خود فراهم می‌کند. قزاقستان که از شمال شرق با دریای خزر همسایه است، به طور فزاینده‌ای اولویت بالایی برای رابطه خوب با همسایگان دریایی خود از جمله ایران در سواحل جنوبی قائل است. همچنین، تهران مایل است فرصت‌های جدید واردات و صادرات را با همسایگان خود در خاورمیانه و اوراسیا از جمله قزاق‌ها را ایجاد کند.
از همین روی، مقامات دو کشور معتقدند بالقوه می‌توانند تجارت دوجانبه بین دو کشور را به ۵ میلیارد دلار افزایش دهند. به ویژه، اینکه قزاقستان منافع مشترکی با ایران در کشتیرانی، حفاظت از محیط زیست و صنعت گردشگری دارد.البته، تجارت دوجانبه به دلیل راه آهن قزاقستان-ترکمنستان -برکت-گرگان که یک گره ارتباطی بین آسیای میانه و خلیج فارس است، می‌تواند گردش مالی تجاری بین دو کشور را در کوتاه مدت به ۲ میلیارد دلار افزایش دهد.
همچنین افزایش تجارت از طریق راه آهن قزاقستان-ترکمنستان-ایران را که یک خط ریلی به طول ۶۷۷ کیلومتر است که قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خلیج فارس متصل می‌کند، مورد توجه قرار دارد. اوزن در قزاقستان را به برکت - اترک در ترکمنستان وصل می‌کند و به گرگان در استان گلستان ایران ختم می‌شود. این خط آهن در حال حاضر از طریق خلیج فارس به شبکه سراسری متصل می‌شود و قرار است ماه آینده افتتاح شود.
تاکید تهران بر ثبات قزاقستان
بسیاری از قدرت‌های جهانی در نتیجه ناآرامی‌های جاری در قزاقستان، کشوری نفت خیز که با روسیه و چین هم مرز است و با وسعتی معادل اروپای غربی، سهام زیادی دارند. این جمهوری شوروی سابق اتحاد خود را با مسکو و پیوندهای عمیق اقتصادی با پکن حفظ کرده و همچنین روابط مهمی با غرب دارد که به نورسلطان (پایتخت جدید قزاقستان) کمک کرد تا تعادل را در سیاست خارجی خود حفظ کند.
یکی از کشورهایی که از نزدیک وضعیت پرتنش قزاقستان را زیر نظر دارد، ایران است. اگرچه قزاقستان به ندرت در کانون سیاست خارجی ایران قرار می‌گیرد اما بسیاری از تحلیلگران اهمیت آسیای میانه برای تهران را نادیده نمی‌گیرند. از زمان استقلال قزاقستان در سال ۱۹۹۱، این کشور روابط خوبی با جمهوری اسلامی از انرژی گرفته تا تجارت و فرهنگ، داشته است.
طی سال‌ها، قزاقستان کمک اقتصادی به ایران را در قالب قراردادهای سوآپ نفت ارائه کرده است که برای توانایی تهران در دور زدن تحریم‌های واشنگتن و سایر اقدامات مورد حمایت آمریکا که برای منزوی کردن و تضعیف ایران در سطح بین المللی طراحی شده‌اند، مهم بوده است. در واقع هر دو کشور بر ثبات در روابط دوجانبه تاکید دارند، بطوریکه قزاق‌ها در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد نیز به تعامل اقتصادی با ایران ادامه دادند.
از آنجایی که سیاست تهران در آسیای میانه به پروژه‌های ارتباطی واقعی و بالقوه، به ویژه در بخش انرژی بستگی دارد، روابط عمیق با قزاقستان باعث پیشبرد منافع ایرانیان می‌شود. بنابراین هرگونه ناآرامی در قزاقستان مایه نگرانی است. از همین روی در ۶ ژانویه سال جاری، سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران به خشونت‌ها در قزاقستان پرداخت و تاکید کرد که تهران از نزدیک ناآرامی‌های جاری کشور را رصد می‌کند و برای امنیت و ثبات کشور آسیای مرکزی اهمیت زیادی قائل است.
به باور کارشناسان تهران نقش مکملی برای روسیه و چین در آسیای میانه قابل است و منافع آنها ایستادن در کنار دولت قاسم توکایف، رئیس جمهور، و محدود کردن دخالت غرب در قزاقستان را دارد. ایران همچنین نسبت به نقش ایالات متحده در بی‌ثبات کردن آسیای میانه که می‌تواند تهدیدی برای امنیت آن باشد، محتاط است چون تحولات قزاقستان به دنبال خروج آمریکا از افغانستان صورت گرفت که برخی در ایران آن را وسیله‌ای برای بی‌ثبات کردن منطقه می‌دانستند، از همین روی اعتراضات در قزاقستان سازماندهی شده توسط آمریکا است.
ناآرامی‌های قزاقستان احتمالاً منجر به تعمیق روابط تهران با نورسلطان، هم به صورت دوجانبه و هم از طریق نهادهای چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و سازمان همکاری اقتصادی (ECO) خواهد شد. در عین حال، وضعیت کنونی در این کشور آسیای میانه می‌تواند به راحتی منجر به پیشبرد منافع ایران با مسکو و پکن شود. البته ایران احتمالا نقش کمتری در قزاقستان نسبت به ترکیه ایفا خواهد کرد، اما از این وضعیت برای تقویت پیوندهای هنجاری خود با روسیه و چین استفاده خواهد کرد.
جاده ابریشم کلید روابط اقتصادی تهران-نورسلطان
جاده ابریشم یکی از اولین الگوهای همزیستی مسالمت آمیز کشورهای مختلف در اوراسیا بود و برای مدت طولانی تعامل تجاری و فرهنگی بین اروپا و آسیای جنوب شرقی از این راه می‌گذشت. استفاده از این مجموعه منحصر به فرد از ویژگی‌های تاریخی، اقتصادی، فرهنگی و ارتباطی جاده ابریشم در قرن جدید به عنوان مسیر پیشرفت سیاسی و اقتصادی، وظیفه تاریخی یک تمدن مدرن است. در حال حاضر، یکپارچگی اقتصادی جهانی به سرعت در حال توسعه است و در این راستا، به منظور تعمیق همکاری‌های منطقه‌ای، پروژه کمربند اقتصادی جاده ابریشم ایجاد شد که حدود سه میلیارد نفر را شامل می‌شود.
جاده بزرگ ابریشم پدیده ای منحصر به فرد از تاریخ بشریت است، میل آن به وحدت و تبادل ارزش‌های فرهنگی، تسخیر فضای زندگی و کالاها. در ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۳، شی جین پینگ، رئیس جمهور چین در سخنرانی خود در دانشگاه نظربایف در آستانه، در سخنرانی خود ایده ایجاد «کمربند اقتصادی جاده ابریشم» را به عنوان شکل جدیدی از تعمیق همکاری بین چین، آسیای مرکزی و روسیه بیان کرد. این ایده نه تنها در بین سیاستمداران و دانشمندان علوم سیاسی، بلکه در جامعه اقتصاددانان و کارشناسان نیز طنین شدیدی ایجاد کرده است، چون رهبر چین برای اولین بار ابتکار سیاست خارجی را مطرح کرد که بر چشم انداز توسعه اقتصادی کل اوراسیا تأثیر می‌گذارد.
«ابتکار کمربند و جاده» یک سکوی عظیم خواهد بود که آماده پذیرش همه کشورها است، از همین روی بسیاری از تحلیلگران ابتکار عمل «یک کمربند و یک جاده» را «طرح مارشال» چینی می‌نامند اما تفاوت اصلی « ابتکار کمربند و جاده» با «طرح مارشال» این است که چین با اجرای ابتکار خود به دنبال هژمونی در آسیا و جهان نیست. تفاوت دیگر این است که هر کشوری، صرف نظر از رژیم سیاسی یا پایبندی به دموکراسی به سبک غربی، می‌تواند به این طرح بپیوندد. اما تفاوت اساسی در این است که برخلاف طرح مارشال، مفهوم ابتکار کمربند و جاده جذاب‌تر است، این ابتکار به روی تمام دنیا باز است و از این رو در عرصه بین‌المللی از حمایت زیادی برخوردار است.
بنابراین این ابتکار نه تنها یک مفهوم بلکه یک پروژه بین المللی بزرگ است که علاوه بر چین، بلکه برای همه کشورهای واقع در امتداد جاده ابریشم نوین از جمله جمهوری قزاقستان، یک منافع اقتصادی بزرگ است. پیش از این، چنین پروژه‌هایی با هدف احیای منطقه آسیای میانه توسط روسیه، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ژاپن انجام شده بود.
منطقه آسیای میانه شامل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان به عنوان پایگاه گسترش روابط تجاری و اقتصادی با اروپا، روسیه، ترکیه و ایران برجسته می‌شود. قزاقستان و آسیای میانه به طور کلی دارای موقعیت ژئواستراتژیک قابل توجهی در اوراسیا مرکزی هستند. این کشورها دارای ذخایر فلزات گرانبها، سنگ معدن و منابع انرژی هستند. در واقع منطقه‌ای است که منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی بزرگترین کشورهای جهان از جمله روسیه، چین، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و دیگران در آن بهم می‌رسد.
در عین حال، آسیای میانه بازار بزرگی برای محصولات نهایی است که با توسعه منابع طبیعی و رشد رفاه جمعیت، پتانسیل مصرفی آن افزایش خواهد یافت. چین برای توسعه بیشتر همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه با این کشورها دارای پتانسیل بالایی است، در واقع اقتصاد چین و پنج کشور آسیای میانه مکمل یکدیگرند.
سه دلیل برای چشم انداز رشد مناسبات
اهمیت همکاری ایران و قزاقستان در زمینه‌های حیاتی مانند حل و فصل مشترک وضع حقوقی دریای خزر، همکاری‌های منطقه‌ای، انتقال کالاهای قزاقستان به آبهای گرم و همکاری در غلات، فلزات و سایر کالاهاست. علاوه بر این، تهران در چند سال آینده عمدتاً درگیر احیای پتانسیل اقتصادی خود خواهد بود و امکانات صنعتی، فنی و کشاورزی و همچنین مزیت‌های لجستیکی آن که برای کشورهای همسایه حائز اهمیت است، در آینده نزدیک یکی از یکی از جذاب‌ترین بازارهای نوظهور جهان خواهد بود.
پس از رفع تحریم‌های ایران در سال ۲۰۱۵، تمایل شرکت‌های ایران و قزاقستان برای همکاری متقابل افزایش یافت. چون شرکت‌های قزاق دارای مزیت‌های قابل توجهی در بازار ایران هستند. در این مورد، اولاً روابط اقتصادی دو کشور در سال‌های تحریم متوقف نشد و گردش مالی در سطح خوبی باقی ماند و حتی توانست همکاری‌های سرمایه گذاری را تا حدودی ارتقاء دهد.
ده‌ها شرکت کوچک و متوسط ایران در قزاقستان مشغول به فعالیت هستند. شرکت‌های قزاقستانی تنها به روابط تجاری و اقتصادی محدود نمی‌شوند، بلکه پروژه‌های سرمایه‌گذاری را نیز در ایران انجام می‌دهند. برای مثال، شرکت قزاقستانی «اوراسیا گلد» در یکی از ذخایر معدنی ایران حدود ۷۰ میلیون دلار سرمایه گذاری کرده بود که یکی از بزرگترین سرمایه گذاری خارجی در اقتصاد این کشور در سال‌های تحریم است.
ثانیاً، در ایران فضای بسیار مطلوبی برای قزاق‌ها وجود دارد. به ویژه مقامات ایرانی بارها گفته‌اند که قزاقستان حتی در شرایط سخت بحران و تحریم، روابط خود را با ایران قطع نکرد و در دوره پساتحریم شرکت‌های قزاقستانی از مزایایی در این کشور برخوردار خواهند بود. بنابراین از بازرگانان قزاقستانی استقبال و تمام شرایط لازم برای کار آنها ایجاد می‌شود.
ثالثاً شرایط حمل و نقل-ترانزیت مفیدی که در چند سال گذشته شکل گرفته است، می‌تواند نقش مثبتی در توسعه روابط دوجانبه داشته باشد. در حال حاضر که کشورهای غربی روسیه را تحریم می‌کنند، استفاده از پتانسیل ترانزیتی ایران که به کشورها امکان دسترسی به بازار کشورهای عربی خلیج فارس، هند، پاکستان و عراق را می‌دهد فوریت بیشتری پیدا می‌کند. ایران نیز به نوبه خود علاقه‌مند به عرضه کالا به کشورهای آسیای میانه، روسیه و چین از طریق قزاقستان است.
در این راستا بهره برداری از خط راه آهن جدید ژاناوزن – قیزیلکیا – برکت – اترک – گرگان که از خاک قزاقستان، ترکمنستان و ایران می‌گذرد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این خط ریلی فرصت‌های جدیدی را برای قزاقستان برای توسعه همکاری با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، آفریقا و کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا باز و حداکثر ۵ تا ۷ درصد از حجم بالقوه بار از چین به اروپا را جذب می‌کند.
کارشناسان تخمین می‌زنند که تا سال ۲۰۳۰ حجم تجارت در منطقه ۱.۵ برابر افزایش می‌یابد که نقش قزاقستان در این روند بسیار مهم است. بطوریکه ترانزیت کالا از طریق کریدورهای حمل و نقل قزاقستان حدود ۱۸ میلیون تن، از طریق راه آهن ۱۶.۱ میلیون تن، از طریق جاده ۱.۵ میلیون تن، از طریق دریا حدود ۱۰۰ هزار تن (بندر آکتائو) بوده و درآمد ترانزیت آن به بیش از یک میلیارد دلار رسید.
نتیجه
برنامه‌ریزی شده است که حدود ۱۰ میلیون تن در مسیرهای ترانس قزاقستان جذب شود و به طور کلی حجم ترانزیت دو برابر شود. همچنین قرار است حجم تردد در خط اوزن – برکت – بولاشک – گرگان (۹۲۸ کیلومتر) طی پنج سال به ۱۵ میلیون تن افزایش یابد. کریدورهای حمل و نقلی که از خاک ایران عبور می‌کنند؛ می‌توانند پلی بین شرق و غرب، شمال و جنوب باشند. مهمترین آنها کریدور بین المللی «آسیا – اروپا» است. از چین شروع شده و از قزاقستان، ازبکستان، ایران، ترکیه، بلغارستان و بیشتر به آلمان می‌گذرد.
کریدور دیگری جنوب و شرق آسیا را به هم متصل می‌کند و می توان آن را از ترکیه و ایران از طریق پاکستان تا هند و مرز بنگلادش و آسیای جنوب شرقی گسترش داد. در کریدور «شمال-جنوب» گزینه‌های جایگزین گسترده برای کشورهای منطقه باز است. اکنون برای حمل و نقل ترکیبی کالا به دریای خزر و بیشتر به روسیه و شمال اروپا استفاده می‌شود. قطعه ایران – ترکمنستان – قزاقستان به طول ۹۲۸ کیلومتر که به بهره برداری رسید، باعث کاهش زمان و هزینه ارسال کالا به خلیج فارس شده است. این کریدور استراتژیک تجارت بین کشورهای آسیای مرکزی و روسیه را منظم می‌کند و کالاها را در دهه آینده به آب های بین المللی منتقل می‌کند.
بنابراین، اولویت ظاهری قزاقستان در روابط متقابل امروز با ایران، ایجاد پارادایم جدیدی از همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین دو کشور در بستر جدید منطقه‌ای است. انتظار می‌رود جاده ابریشم نوین نه تنها انگیزه بیشتری به همکاری‌های گسترده قزاقستان و ایران در زمینه‌های مختلف بدهد، بلکه نقطه عطف مهمی در توسعه همکاری‌های منطقه‌ای در شرایط جدید ژئوپلیتیکی باشد.
نظر شما