«چابهار»؛ دروازه بالقوه تجارت جهانی ازبکستان| انعطاف‌ پذیری اقتصادی ازبکها در «یک کمربند_یک جاده»

بازار؛گروه بین الملل: در حالی که آسیای مرکزی به عنوان منطقه محصور در خشکی و همسایه با روسیه، چین، دریای خزر، افغانستان و ایران با مقوله هایی از جمله منطقه ‏گرایی جدید و اصلاحات اقتصادی همراه با رقابت مواجه است، توسعه روابط جمهوری اسلامی ایران با همسایگان و اصلاح رویکرد سیاست خارجی آن در شرایط دشوار تحریم بیش از هر زمان دیگری حائز اهمیت و ضروری به نظر می رسد. 

بر همین اساس، تقویت مناسبات سران و مقامات عالی‏ رتبه ایرانی با کشورهای آسیای مرکزی با توجه به در نظر گرفتن ساختار منطقه ‏ای آسیای مرکزی پر اهمیت است. از طرفی، در این روند، ضرورت لحاظ کردن ایران به عنوان بخشی از این منطقه با توجه به موقعیت‏ محوری و ژئوپلیتیک خاص آن به ویژه در حوزه حمل‏ و نقل و ترانزیتی در حالی که اغلب کارشکنی‏ های کشورهای ثالث در روابط ایران و آسیای مرکزی مشاهده می شود، نیز امری مهم است در حالی که آمریکا تلاش می‏کند تا روابط ایران را در مرز با همسایگانش محدود کند.

اما جمهوری اسلامی با اتکا به اولویت سیاست همسایگی و بهره مندی از پتانسیلهای جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی خود همواره در تلاش است تا کارآمدی همکاری با این منطقه مهم و کشورهای آن را ارتقا دهد در حالی که از طرفی هم باید کشورهای فعال در این منطقه به استفاده از مسیر ایران و بهره‏ برداری از ظرفیتهای ایران از جمله بندر چابهار تشویق شوند.

جمهوری اسلامی با اتکا به اولویت سیاست همسایگی و بهره مندی از پتانسیلهای جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی خود همواره در تلاش است تا کارآمدی همکاری با آسیای مرکزی را ارتقا دهد

حال در میان کشورهای آسیای مرکزی، روابط ایران و ازبکستان (به عنوان یکی از بزرگترین کشورهایی که با چهار کشور ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان و قزاقستان همسایه است و در جنوب مرز مشترک کوتاهی نیز با افغانستان دارد)، در طول سه دهه گذشته دستخوش تغییراتی شده است در حالی که گسترش روابط فی مابین برای هر دو کشور اهمیت زیادی دارد.

ایران و ازبکستان از مهمترین کشورها در خاورمیانه و آسیای میانه هستند که پتانسیل آنها می تواند در توسعه نقاط داغ امروزی (مانند سوریه و افغانستان) در جهان و شکل گیری سیستم بین المللی جدید تأثیر بسزایی بگذارد.

با نگاهی به تاریخچه روابط رسمی دو کشور به سه دهه گذشته بر میگردیم که ایران در سال ۱۹۹۱ میلادی جمهوری ازبکستان را به رسمیت شناخت و با وجود این که دو کشور در سال‌های بعد، نخستین نمایندگان سیاسی خود را به پایتختهای یکدیگر فرستادند، اما نظام سیاسی متفاوت، نبود مرز مشترک به همراه دخالتهای بازیگران خارجی، موجب عدم توسعه‌ روابط دو کشور و حتی کاهش آن در طول دو دهه گذشته شد. حتی ازبکستان تا پیش از برجام در زمینه همکاری های اقتصادی با ایران با برخی مشکلات مواجه بود که به موضوع تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل ارتباط داشت.

پس از آن، ازبکستان تحولات سیاسی و اقتصادی زیادی را بعد از کریم اف پشت سر گذاشت تا اینکه این کشور در سال ۲۰۱۶ و در دوره ریاست‏ جمهوری «شوکت میرضیایف» راههای مختلفی را در جهت  تقویت تعاملات منطقه ای و بین المللی پیمود و فرصت مناسبی را برای هم‏گرایی این کشور با دیگر کشورهای آسیای مرکزی من جمله ایران ایجاد کرد و ازبکستان نوینی شکل گرفت. 

در همین راستا، در برنامه توسعه راهبردی پنج ساله ( ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱)، نوسازی در بخش مدیریت دولتی، افزایش سیستم قضایی، آزادسازی اقتصادی و انجام اصلاحات در بخش‌های مختلف اجتماعی از جمله پلن های برنامه رشد تاشکند است که در این شرایط افزایش کیفیت محصولات، کاهش تورم و تلاش برای فاصله گرفتن از اقتصاد تک‌ محصولی در دو عرصه کشاورزی و انرژی و پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دستور کار رهبران نوین ازبکستان با هدف نوسازی و دگرگونی‌ های اقتصادی در همه بخش‌ها قرار گرفت؛ به طوری که بر اساس پیش بینی جدید بانک جهانی، ازبکستان در سال ۲۰۲۱ از لحاظ آهنگ رشد اقتصادی از روسیه پیشی خواهد گرفت.

از طرفی، این تغییر در پویایی و همگرایی منطقه‌ ای تا حدی از یک بعد ناشی از بازنگری چین در طرح بلندپروازانه یک کمربند_یک جاده و یافتن مقصدهای مناسبی برای سرمایه‌ گذارهای مستقیم خارجی نیز است که از آن جایی که ازبکستان دارای جمعیت و سرمایه انسانی زیادی است و به عنوان پرجمعیت‌ ترین کشور آسیای میانه به شمار می رود، لذا در زمینه انعطاف‌ پذیری اقتصادی برای مشارکت با شرکت‌های چینی در وضعیت بهتری نسبت به دیگر کشورها از جمله قزاقستان قرار دارد و همچنین، اقتصاد آن به لحاظ دستیابی به رشد اقتصادی، از جایگاه مناسبی برای استفاده از الگوی چینی مبنی بر تولیدات صادرات_محور برخوردار است.

  تغییر در پویایی و همگرایی منطقه‌ ای از سوی ازبکستان تا حدی از یک بعد ناشی از بازنگری چین در طرح بلندپروازانه یک کمربند_یک جاده و یافتن مقصدهای مناسبی برای سرمایه‌ گذارهای مستقیم خارجی است  

بر همین اساس، با توجه به این که ایران و ازبکستان از سرمایه عظیم تاریخی و مشترکات فرهنگی و دینی برخوردارند، لذا استفاده از این ظرفیت‌ ها می‌تواند مناسبات‌ و همکاری‌های دو کشور در زمینه‌های مختلف به ویژه در عرصه اقتصادی را هر چه بیشتر در راستای منافع دو ملت تقویت کند؛ همچنان که تبادل هیئت های تجاری و گفت‌ وگوی تلفنی روسای جمهور ایران و ازبکستان نیز نشانگر تمایل دو کشور برای توسعه روابط اقتصادی بوده است. همچنین، حجم تجاری دو جانبه از ۱۸۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ و افزایش آن به ۴۱۱ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹، بیانگر پتانسیلهای دو کشور و لزوم تلاش مضاعف برای توسعه بیشتر است.

در حقیقت، اقتصاد مهم‌ترین دلیل و انگیزه گسترش روابط دو کشور در وضعیت کنونی است. 

 اقتصاد ازبکستان به لحاظ دستیابی به رشد اقتصادی، از جایگاه مناسبی برای استفاده از الگوی چینی مبنی بر تولیدات صادرات_محور برخوردار است 

علاوه بر آن، در حالی که وجود همکاری‌های مشترک دو کشور در قالب سازمان‌ های منطقه‌ای مانند اکو علاوه بر داشتن مزیت‌های اقتصادی، موجب افزایش ضریب امنیتی منطقه می شود، ایران به‌ دلیل برخورداری از موقعیت ژئوپلیتیک و استراتژیک خود و همجواری با آب‌ های خلیج‌ فارس و دریای عمان، راه ارتباط ازبکستان با جهان با توجه به محصور بودن این کشور در خشکی به شمار می‌رود. 

ایران به‌ دلیل برخورداری از موقعیت ژئوپلیتیک و استراتژیک خود و همجواری با آب‌ های خلیج‌ فارس و دریای عمان، راه ارتباط ازبکستان با جهان با توجه به محصور بودن این کشور در خشکی به شمار می‌رود

از سوی دیگر، با توجه به همکاری های دو کشور در حوزه گاز و این موضوع که ازبکستان یازدهمین تولیدکننده گاز دنیا است و همچنین این مسئله که این کشور از منابع نفتی کمی برخوردار است و تولید آنچنانی ندارد، امکان صادرات نفت از ایران از راه خشکی و راه‌ آهن نیز امکان پذیر است.

همچنین، در حوزه حمل و نقل و تزانزیت، کریدور تجاری ایران به آسیای مرکزی که در سال گذشته با عبور نخستین محموله تجاری ایران به ازبکستان شامل چای و تایر خودرو از مسیر افغانستان راه اندازی شد، نیز نشانگر همکاری مشترک میان دو کشور است که بر توسعه مناسبات حمل و نقل جاده ای از سوی مقامات دو طرف تاکید شده است.

از بعدی دیگر، از آن جایی که جمهوری اسلامی ایران از شرکای مهم و برجسته جمهوری ازبکستان است، حضور سرمایه‌گذاران و شرکت‌های فنی_مهندسی ایرانی در پروژه‌های اقتصادی و عمرانی و در حوزه نانو و بیوتکنولوژی از سوی مسئولین این کشور مورد استقبال و حمایت قرار گرفته است تا همکاری های علمی و فنی بین دو کشور گسترش یابد. همچنین، حضور بخش خصوصی ایران در حوزه معادن به همراه برخورداری از رتبه جهانی ازبکستان در زمینه معادن طلا، مس و اورانیوم می‌تواند زمینه همکاری‌ های مشترک و مستمری را بین دو کشور ایجاد نماید.

از آن جایی که جمهوری اسلامی ایران از شرکای مهم و برجسته جمهوری ازبکستان است، حضور سرمایه‌گذاران و شرکت‌های فنی_مهندسی ایرانی در پروژه‌های اقتصادی و عمرانی و در حوزه نانو و بیوتکنولوژی از سوی مسئولین این کشور مورد استقبال و حمایت قرار گرفته است

بر اساس اعلام سفیر ازبکستان در تهران، در سال گذشته، با مشارکت سرمایه‌گذاران بیش از ۲۵۰ شرکت در ازبکستان تاسیس شده که از این تعداد ۲۵ شرکت با مشارکت ۱۰۰ درصدی سرمایه‌ گذاران ایرانی شکل گرفته است.

علاوه بر آن، حوزه ها و بخش هایی از جمله کشاورزی، باغداری، مواد غذایی، خشکبار، آهن، فولاد، کاشی و سرامیک و کودهای شیمیایی از دیگر حوزه‌های همکاری مشترک میان دو کشور است. همچنین، یکی از این بازارهای مهم ازبکستان برای کالاهای ایران حوزه مواد شوینده است که فضای مناسبی را برای صادرات و سرمایه گذاری در این کشور ایجاد کرده است.

در زمینه منسوجات نیز، اخیرا قرارداد همکاری در مورد صادرات منسوجات از ازبکستان به ایران به ارزش پنج میلیون دلار به امضای طرفین رسیده است.

هم اکنون در ازبکستان ۲۷۲ شرکت با سرمایه سرمایه گذاران ایرانی فعالیت می‌کند و میزان مبادلات بازرگانی بین دو کشور در ۸ ماه گذشته سال ۲۰۲۰ در سطح ۱۵۸ میلیون دلار  قرار گرفته است.

بر اساس گزارش novastan.org، پروژه های مشترک زیرساختی ایران و ازبکستان با وجود همه گیری کرونا نیز همواره در حال افزایش است. بندر آبهای عمیق در چابهار در جنوب ایران به عنوان یک دروازه بالقوه برای تجارت جهانی و رشد اقتصاد ازبکستان در نظر گرفته می شود.

بر اساس همین گزارش، ازبکستان به عنوان پرجمعیت ترین کشور در آسیای میانه علاقه مند به گسترش ظرفیت حمل و نقل و ایجاد کریدورهای اضافی برای پیشبرد اقتصاد خود است. توافق نامه عشق آباد همکاری در بخش حمل و نقل بین قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان ، ایران ، عمان و از فوریه ۲۰۱۸ ، هند را فراهم می کند.

ازبکستان به عنوان پرجمعیت ترین کشور در آسیای میانه علاقه مند به گسترش ظرفیت حمل و نقل و ایجاد کریدورهای اضافی برای پیشبرد اقتصاد خود است

همچنین با کریدور حمل و نقل بین المللی شمال_جنوب (INSTC) ، یک مسیر حمل و نقل از روسیه به هند متصل می شود. از طرف ازبکستان، پیوندهای ریلی در مسیر مزار شریف در شمال افغانستان در حال حاضر برقرار است و گواه آرزوهای تاشکند است. تاجیکستان نیز به این پیوند متصل است که به سمت مشهد در شمال غربی ایران و از آنجا به خلیج فارس منتهی می شود.

به طور کلی، ایران و ازبکستان در موقعیت های مهم استراتژیک در منطقه قرار دارند و اهداف و منافع ژئوپلیتیکی را در این زمینه دنبال می کنند. ازبکستان برای داشتن روابط خوب همسایگی تلاش می کند و در صدد است تا ثبات و امنیت را در کل منطقه آسیای میانه تأمین کند.

از طرفی این کشور با این کار بر بی طرفی در درگیری میان تهران و واشنگتن اصرار دارد. در همان زمان، دولت ازبکستان نیز در تلاش است تا در جهت تقویت روابط بین ایران و بازیگران مهم منطقه ای مانند روسیه، چین ، ترکیه و هند همت گمارد.

novastan.org که به اخبار آسیای میانه می پردازد در بخشی از گزارش خود نوشت: آنچه مسلم است این است که ایران در هر صورت به طور فزاینده ای به همسایگان شرقی خود متصل می شود در حالی که بزرگترین مانع در برابر روابط اقتصادی بین ازبکستان و ایران همچنان تحریم های آمریکا است که هم اقتصاد ایران را فلج می کند و هم روند حرکت پروژه های زیرساختی مانند چابهار را به طور غیرمستقیم کند می نماید.

همچنین، درگیری جدی بین تهران و واشنگتن می تواند تا حدودی بر مسیرهای حمل و نقل کالاهای ازبکستان تأثیر بگذارد. بنابراین، آغاز مجدد مذاکرات هسته ای به نفع دولت در تاشکند خواهد بود و روابط اقتصادی و سیاسی بین ایران و ازبکستان می تواند به سطح همکاری جدیدی دست یابد.