سهم اندک جمهوری آذربایجان در سبد تجارت خارجی ایران

بازار – گروه بین الملل: جمهوری آذربایجان با این که یکی از مهمترین همسایه های شمالی ایران به شمار می رود، اما حجم مبادلات تجاری اش با ایران با وجود صدها کیلومتر مرز مشترک بسیار محدود است.

در همین ارتباط نیز سیدعباس موسوی، سفیر ایران در جمهوری آذربایجان در اسفندماه سال گذشته اعلام کرد که حجم تجارت ایران و جمهوری آذربایجان در شان روابط دو کشور نیست و با توجه به آزادسازی مناطقی از جمهوری آذربایجان پس از درگیری های قره باغ، باید حداقل ۲۰ درصد به حجم روابط اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان با توجه به سطح مناطق آزاد شده اضافه شود، به‌خصوص اینکه اراده دو کشور هم مبتنی بر گسترش روابط است.

حجم تجاری پائین جمهوری آذربایجان و ایران

گزارشی که از سوی کمیته آمار دولتی جمهوری آذربایجان تهیه شده و بخش اقتصادی سفارت جمهوری اسلامی ایران آن را منتشر کرده، بیانگر آن است که طی سه ماهه اول سال ۲۰۲۰ میزان واردات جمهوری آذربایجان از ایران به استناد آمار دولتی باکو صفر درصد بوده است. در این گزارش گفته شده است که سهم صادرات کشورها به جمهوری آذربایجان در طی سه ماه ابتدایی سال ۲۰۲۰ به ترتیب شامل: روسیه ۱۶.۴ درصد ، ترکیه ۱۴.۸ درصد ، چین ۱۳.۴ درصد ، ایالات متحده ۱۰.۷ درصد ، آلمان ۵.۲ درصد ، ایتالیا ۴.۵ درصد ، ایتالیا ۴.۵ درصد، اوکراین ۳.۸ درصد و ایران صفر درصد بوده است.

کمیته دولتی گمرک جمهوری آذربایجان در این گزارش همچنین آمار صادرات این کشور به دیگر کشورها را منتشر کرده که در این گزارش نیز نامی از ایران نیست. گزارش یاد شده اگرچه تنها شامل سه ماه از سال ۲۰۲۰ میلادی است، اما در مجموع به نظر نمی رسد که تا کنون ایران با وجود همسایگی و اشتراکات فرهنگی و تاریخی بسیار با جمهوری آذربایجان، تجارت خارجی قابل توجه و تعیین کننده ای را با این کشور دنبال کرده باشد.

آمار سال های قبل نیز از تجارت خارجی ایران و جمهوری آذربایجان از جمله در سال ۱۳۹۸ حاکی از آن است که حجم تجارت ایران و جمهوری آذربایجان ۴۱۷ میلیون دلار بوده است. این آمار را «حسین وثوقی‌ایرانی»، دبیر اتاق مشترک بازرگانی ایران و آذربایجان در تیرماه ۱۳۹۸ اعلام کرده و در آن سال با استناد به آمار سال قبل از آن یعنی سال ۱۳۹۷ اعلام کرده بود که ایران چهارمین کشور صادرکننده کالا به آذربایجان و این جمهوری نیز هیجدهمین فروشنده کالا به ایران است.

 روند کاهشی تجارت خارجی ایران و جمهوری آذربایجان

بررسی داده‌های آماری گمرک ایران و تطبیق آن با داده‌های تجارت خارجی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد طی ۱۱ سال اخیر حجم تجارت دوجانبه از ۶۰۹ میلیون دلار در سال ۱۳۸۷ به حدود ۵۰۲ میلیون دلار در سال ۱۳۹۰، به ۴۴۲ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳، به ۴۰۵ میلیون دلار در سال ۱۳۹۵، به ۳۵۱ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ و به ۴۳۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ رسیده است.

همچنین طی این مدت میزان صاردات ایران به بازار جمهوری آذربایجان از حدود ۳۷۰ میلیون دلار در سال ۱۳۸۷ به ۴۶۵ میلیون دلار در سال ۱۳۹۰، به ۴۲۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳، به ۳۲۴ میلیون دلار در سال ۹۶ و به ۴۱۷ میلیون دلار در سال ۹۷ رسیده است. برای درک حجم تجارت دوطرف کافی است بدانیم طبق داده‌های آماری تجارت خارجی جمهوری آذربایجان، حجم واردات این کشور نزدیک به ۱۱.۵ میلیارد دلار بوده که با صادرات ۴۱۷ میلیون دلاری ایران به این کشور، سهم کالاهای ایرانی از بازار جمهوری آذربایجان کمتر از ۴ درصد (دقیقا ۳.۶ درصد) است.

آخرین آمار تجارت خارجی ایران و جمهوری آذربایجان نیز مربوط به نیمه سال ۱۳۹۹ است که آن را «سید روح اله لطیفی»، سخنگوی گمرک اعلام کرده و گفته است: ارزش کالای صادراتی ایران به جمهوری آذربایجان طی یک سال منتهی به پائیز ۱۳۹۹ حدود ۴۳۰ میلیون دلار با وزن ۹۰۰ هزار تن بوده و واردات کالا از آذربایجان در همین مدت نیز از لحاظ وزنی ۳۴ هزار و ۱۱۳ تن و  به ارزش ۱۸ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار بوده است. براین اساس حداقل تا پائیز ۱۳۹۹ ما شاهد روندی یکنواخت و البته کم وزن در تجارت خارجی ایران و جمهوری آذربایجان هستیم.

همچنین بررسی روند داده‌های ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد سهم ایران از بازار همسایه شمالی از حدود ۵.۲ درصد در سال ۱۳۸۷ به ۵.۱ درصد تا سال ۹۱ و به ۳.۶ درصد تا سال ۹۹ رسیده است. بر این اساس طبق داده‌های آماری صادرات ایران به جمهوری آذربایجان به‌رغم همه تغییرات در حجم واردات این کشور، طی یک دهه اخیر در هیچ سالی به ۵۰۰ میلیون دلار نرسیده است. در بازار این کشور، کالاهای روسی با سهم ۱۶.۴ درصد در رتبه اول، کالاهای ترکیه‌ای با سهم ۱۳.۸ درصد در رتبه دوم، کالاهای چینی با سهم ۱۰.۴ درصد در رتبه سوم، کالاهای آلمانی با سهم ۵.۷ درصد در رتبه چهارم، کالاهای آمریکایی با سهم ۴.۶ درصد در رتبه پنجم، کالاهای سوئیسی با سهم ۴.۴ درصد در رتبه ششم، کالاهای اوکراینی با سهم ۴.۱ درصد در رتبه هفتم، کالاهای ایرانی با سهم ۳.۶ درصد در رتبه هشتم، کالاهای ژاپنی با سهم ۳.۴ درصد در رتبه نهم و کالاهای ایتالیایی با سهم ۲.۹ درصد در رتبه دهم قرار دارند. در یک جمع‌بندی، ۷۰ درصد واردات جمهوری آذربایجان از این ۱۰ کشور انجام می‌شود، هرچند سهم ایران در بازار جمهوری آذربایجان بسیار اندک است.

مهمترین اقلام مبادلاتی در تجارت دو جانبه ایران و جمهوری آذربایجان

براساس آماری که اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تبریز منتشر کرده است، مهمترین اقلام وارداتی ایران از جمهوری آذربایجان به شرح ذیل است:

سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها، مواد قیری، موم‌های معدنی (۱۴.۴ میلیون دلار)

پنبه (۱۳.۶ میلیون دلار)

دانه و میوه‌های روغن دار، دانه و بذر و میوه‌های گوناگون، نباتات صنعتی یا دارویی، کاه و نواله (۴.۱ میلیون دلار)

آخال و تفاله صنایع خوراک‌سازی، خوراکی‌های آماده برای حیوانات (۲.۵ میلیون دلار)

مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته شده از این مواد (۹۱۲ هزار دلار)

رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار و آبگرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزاء و قطعات آنها (۸۴۴ هزار دلار)

میوه‌های خوراکی، پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند (۸۰۸ هزار دلار)

مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد (۷۹۵ هزار دلار)

غلات (۵۰۷ هزار دلار)

ابریشم (۴۲۵ هزار دلار)

براساس این گزارش، میانگین مجموع کل واردات ایران از جمهوری آذربایجان طی پنج سال گذشته حدود ۰.۰۵ درصد از کل واردات ایران بوده است. لازم به ذکر است جمهوری آذربایجان، در رده شصت و یکم کشورهای صادرکننده به ایران قرار دارد.
 همچنین در این گزارش مهمترین اقلام صادراتی ایران به جمهوری آذربایجان به شرح ذیل اعلام شده است:

سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها، مواد قیری، موم‌های معدنی (۱۵۳.۵ میلیون دلار)

مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته شده از این مواد (۷۸ میلیون دلار)

محصولات سرامیکی (۲۶.۱ میلیون دلار)

سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی (۱۹.۳ میلیون دلار)

شیشه و مصنوعات شیشه‌ای (۱۸.۵ میلیون دلار)

وسایل نقلیه زمینی غیر از نواقل روی خط راه‌آهن یا تراموا و اجزاء و قطعات و متفرعات آنها (۱۶ میلیون دلار)

مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد (۱۳.۴ میلیون دلار)

میوه‌های خوراکی، پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند (۱۳.۱ میلیون دلار)

چدن، آهن و فولاد (۱۲.۳ میلیون دلار)

مصنوعات از سنگ، گچ، سیمان، پنبه نسوز، میکا یا از مواد همانند (۱۱.۵ میلیون دلار)

  در ادامه این گزارش گفته شده است که مجموع کل صادرات غیرنفتی ایران به جمهوری آذربایجان طی ۵ سال گذشته حدود ۰.۹۳ درصد از کل صادرات ایران محسوب می‌شود. لازم به ذکر است جمهوری آذربایجان، در رده دوازدهم کشورهای عمده مقصد صادرات ایران قرار دارد.

جمهوری آذربایجان، مسیر ترانزیتی تجار ایرانی

همان گونه که گفته شد بیشتر کالاهای صادراتی ایران به جمهوری آذربایجان شامل صنایع غذایی، شیمیایی، شیشه و منسوجات است.

با این حال آن گونه که کارشناسان می گویند، تجار ایرانی به طور عمده و در بیشتر موارد از کشور جمهوری آذربایجان به عنوان کشور ثالث استفاده می کنند و این بدان معناست که اگرچه ایران با جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد، اما این مرز مشترک با هدف عبور ترانزینی از مبدا ایران به مقصد دیگر کشورهای آسیای میانه، قفقاز و بویژه روسیه مورد استفاده قرار می گیرد.

براین اساس یکی از مهمترین نقش های جمهوری آذربایجان در تجارت خارجی ایران، استفاده ترانزیتی از این کشور برای صادرات کالاها از مبدا ایران به کشورهای آسیای مرکزی و روسیه است که از این منظر این ویژگی برای تجار ایرانی بسیار دارای اهمیت است.

چالش‌های تجار و فعالان اقتصادی ایران در بازار جمهوری آذربایجان

برای تجارت در جمهوری آذربایجان توجه به این نکته ضروری است که فعالان اقتصادی در این کشور معمولاً با دو چالش روبرو بوده و از آن رنج می‌برند. اول اینکه فعالیت‌های تجاری در این کشور عمدتاً در یک بازار بزرگ غیررسمی انجام می‌شود و دوم اینکه فساد گسترده و پنهانی در لایه‌های مختلف بازار و همچنین در شرکت‌هایی که بر بخش‌های قابل توجهی از اقتصاد غیر نفتی این کشور مسلط هستند وجود دارد.

اکثر شرکت‌های خارجی و به ویژه ایرانی برای فعالیت در بازار جمهوری آذربایجان به نوعی از طرف شرکت‌های آذری تحت فشار هستند و این یعنی اینکه آنها یا باید محصولات خود را به نام جمهوری آذربایجان تولید کنند و یا اینکه برای احداث کارخانه باید به صورت مشترک با طرف‌های آذری سرمایه‌گذاری کنند. از طرفی خیلی از بنگاه‌های کوچک و متوسط ممکن است توسط برخی از شرکت‌های بزرگتر که با مقامات ارشد دولتی در ارتباط هستند از گردونه بازار خارج شده و ورشکست شوند. با این وجود جمهوری آذربایجان طی چند سال گذشته با کمک شرکت‌های سوئیسی برای بهبود سیستم نظارتی خود اقدام به انجام یک سری اصلاحات در سامانه‌های مالیاتی، گمرکی و نظارتی کشور بوجود آورده است و با ایجاد مراکز خدمات عمومی آسان شفافیت بیشتری را در امور اداری و دولتی بوجود آورده است.

از سوی دیگر تجار ایرانی برای صدور کالاهای خود به جمهوری آذربایجان با رقبای قدر روسی نیز روبرو هستند و با توجه به این که روس ها بازار جمهوری آذربایجان را حیاط خلوت خود تلقی می کنند، فعالیت برای تجار دیگر کشورها با دشواری های بیشتری روبروست.

همچنین پس از آزادسازی مناطقی از خاک جمهوری آذربایجان در جنگ های قره باغ که با درگیری با ارمنستان همراه بود، جمهوری آذربایجان موفق شده تا مسیر باریک زمینی را از قره باغ به خاک ترکیه بدست آورد و انتظار می رود با توجه به اتصال مرزهای زمینی ترکیه و جمهوری آذربایجان پس از نبردهای اخیر قره باغ، تجار ترکیه ای نیز فعالیت های بیشتر و گسترده تری را در جمهوری آذربایجان دنبال کنند و از این منظر فضای فعالیت برای تجار ایرانی نیز بعد از این در رقابت دشواتر با تجار ترکیه ای علاوه بر تجار روسی دنبال خواهد شد.