امیرحسین صالحی: بازار پلتفرم‌های دیجیتال به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردی که دارد در سال‌های اخیر و خصوصا در سال ۲۰۲۰ مورد توجه قانون‌گذاران و تنظیم‌گران حوزه‌ی حقوق رقابت در بخش‌های مختلف جهان بوده است. ویژگی‌هایی از قبیل صرفه نسبت به مقیاس، مسائل مربوط به پویایی بسیار بالای بازار، اثر شبکه‌ای مستقیم و غیر مستقیم و نقش داده‌ها از آن دسته عواملی هستند که تنظیم رقابت در این حوزه را نسبت به بازارهای سنتی با چالش مواجه می‌کنند. گسترش و تکامل فناوری به شرکت‌ها این امکان را بخشیده است تا با جمع‌آوری، نگه‌داری و پردازش حجم زیادی از داده‌ها، به نوعی مزیت رقابتی نسبت به سایر رقبای خود دست یابند و به خصوص در حوزه‌ی بازارهای دیجیتال، با در اختیار داشتن این داده‌ها از ورود بازیگران جدید به بازار جلوگیری کنند. چالش‌های اخیر کشورهای اروپایی برای تنظیم‌گری غول های اینترنتی مانند گوگل، فیسبوک، آمازون، اپل، ایر بی ان بی یا اوبر را می‌توان در همین راستا تحلیل کرد.
معاون اجرایی کمیسیون اروپایی که مسئولیت تهیه سیاست‌گذاری‌های مربوط به حوزه‌ی دیجیتال و حقوق رقابت در بازارهای اروپایی را برعهده دارد، در آوریل ۲۰۱۹ گزارش جامعی را منتشر کرد که در آن با پیشنهاد راهکارهایی از جمله وضع محدودیت برای اعمال خودترجیحی پلتفرم‌ها، اشتراک‌گذاری اجباری داده‌ها، کنترل اثر شبکه‌ای و ممنوعیت تملک‌های کشنده، که همگی از جمله رفتارهای شایع پلتفرم‌های بزرگ اینترنتی مانند گوگل، فیسبوک و آمازون برای خفه کردن رقابت هستند، نقشه‌ی راهی را پیش از آن که قوانین لازم‌الاجرا در این خصوص وضع شود ترسیم کرد و آن را برای جمع آوری نقد و نظر به ذی‌نفعان مختلف در بخش دولتی و خصوصی منتشر کرد.
درنهایت در ۱۵ دسامبر ۲۰۲۰، کمیسیون اروپایی از دو لایحه موسوم به لایحه‌ی خدمات دیجیتال و لایحه‌ی بازارهای دیجیتال رونمایی کرد و آن‌ها را برای تصویب به شورای وزیران و پارلمان اروپایی سپرد. لایحه‌ی اول به دنبال تنظیم بخش‌های مختلف اقتصاد پلتفرم‌های دیجیتال است و موارد متعددی مانند مسئولیت‌پذیری پلتفرم برای محتواهای نمایش‌داده شده، تبلیغات، امنیت و قراردادهای هوشمند را شامل می‌شود. این مقررات جدید در صورت تصویب در هیئت وزیران و پارلمان اروپایی، جایگزین و مکمل دستورالعمل تجارت الکترونیکی سال ۲۰۰۲ می‌شود.
از طرف دیگر هدف اصلی لایحه‌ی بازارهای دیجیتال وضع مقرراتی یکپارچه برای تضمین وجود رقابت منصفانه در حوزه‌ی دیجیتال است. در این راستا، این لایحه با معرفی مفهوم دروازه‌بانی بازار (یا اینترنت)، تلاش کرده است که مقررات و تعهدات پیشینی (ex ante) سنگینی را برای تنظیم بازارهای دیجیتال که در آن دروازه‌بان وجود دارند، وضع می‌کند. همچنین علاوه بر وضع این تعهدات، اختیارات گسترده‌ای را به کمیسیون اروپایی اعطا می‌کند تا به انجام تحقیقات گسترده برای یافتن دروازه‌بانان جدید در بازار اتحادیه دست زند و همچنین از اختیارات لازم برای اعمال جریمه و اصلاح ساختار شرکت‌های متخلف برخوردار باشد.
مطابق این لایحه، دروازه‌بانان آن دسته شرکت‌هایی هستند که اولا به یکی از فعالیت‌های مربوط به پلتفرم‌های دیجیتال اشتغال داشته (از قبیل بازار برنامه‌های هوشمند، اشتراک گذاری محتوا، موتور جستجو، خرید آنلاین و سایر موارد) و ثانیا دارای قدرت مسلط در بازار اتحادیه‌ی اروپا باشند. این لایحه برای سنجش قدرت مسلط، معیارهایی از قبیل داشتن درآمد سالیانه حداقل معادل ۶.۵ میلیارد یورو در سه سال گذشته و داشتن حداقل ۴۵ میلیون کاربر فعال به صورت ماهیانه و ده‌هزار کاربر تجاری ساکن در اتحادیه‌ی اروپا در سال مالی اخیر را پیشنهاد می‌دهد.
در حوزه حفاظت از داده‌های کاربران، دروازه‌بانان موظف خواهند بود تا از تجمیع و ترکیب داده‌های شخصی به دست آمده از خدمات هسته‌ی پلتفورمی با سایر داده‌های شخصی به دست آمده از دیگر محصولاتی که توسط آن‌ها عرضه می‌شود و یا داده‌های شخصی که از جانب اشخاص ثالث به دست می‌آید خودداری کنند و از آن‌ها برای رقابت با سایر رقبای خود استفاده نکنند. علاوه بر تعهد پیشین، دروازه‌بانان وظیفه دارند تا دسترسی کاملی به ابزارهای اختصاصی سنجش اثربخشی و عملکرد تبلیغات برای تبلیغ‌کنندگان و ناشران محتوا ایجاد کنند تا بتوانند خود به طور مستقل کارایی خدمات تبلیغاتی‌ای را که پلتفرم ارائه می‌دهد اعتبارسنجی کنند.
این لایحه که در نوع خود گام بسیار مهمی در مهار قدرت غول‌های اینترنتی است، دروازه‌بانان ورود به اینترنت را موظف کرده است تا بدون هیچ هزینه‌ای به کاربران تجاری خود، اجازه‌ی دسترسی و استفاده از داده‌های تجمیع‌شده و غیرتجمیع‌شده تولیدی توسط پلتفرم را به صورت بی‌درنگ و به نحو موثر برقرار سازند. مضافا بر این موارد دروازه‌بانان وظیفه دارند تا به کاربران حقیقی دسترسی به داده‌هایی را که به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم از استفاده‌ی این کاربران از پلتفرم تولید شده است ممکن سازند. همچنین با رعایت شرط گمنامی، لازم است تا دروازه‌بانان به صورت منصفانه و غیرتبعیض‌آمیز به سایر ارائه‌دهندگان خدمات موتورهای جست‌وجو پس از درخواست آنان، داده‌های مرتبط به جست‌وجوی کاربران در موتورهای جست‌وجوی خود دروازه‌بان را ارائه دهند.
این لایحه در خصوص ارائه‌دهندگان خدمات سیستم‌های عامل نیز، دروازه‌بانان را ملزم می‌کند تا اولا به کاربران تجاری خود و ارائه‌دهندگان خدمات پشتیبانی حق دسترسی و بهره‌برداری از سیستم‌عامل ارائه‌شده توسط دروازه‌بان را بدهند و ثانیا به کاربران حقیقی اجازه دهند تا هر زمان که خواستند هر برنامه‌ی از پیش‌نصب‌شده‌ای را که صلاح دیدند از سیستم خود پاک کنند. علاوه بر این‌ها، دروازه‌بانان موظفند تا از وضع محدودیت‌های فنی برای نصب برنامه‌های اشخاص ثالث بر روی سیستم‌عامل خود خودداری کنند و حتی باید اجازه دهند تا اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های کاربردی از طرقی دیگری غیر از برنامه بازار اصلی از پیش نصب شده بر روی سیستم عامل (مانند گوگل پلی استور یا اپ استور اپل) هم قابل دانلود و نصب باشند.
همچنین محدودیت‌های گسترده‌ای بر روی توانایی دروازه‌بان برای کنترل و نظارت بر فعالیت‌های کاربران تجاری و حقیقی آن وضع خواهد شد. در همین راستا دروازه‌بانان موظفند تا به کاربران تجاری خود اجازه دهند تا از طریق پلتفرم‌های رقیب هم به ارائه‌ی خدمات و محصولات خود اقدام کنند. به عبارت دیگر رفتاری که اسنپ در محدود کردن رانندگان داشت یا اسنپ‌فود در محدود کردن رستوران‌ها (که مورد اخیر توسط چیلیوری به شورای رقابت هم ارسال شد)، طبق این قانون در اتحادیه اروپا کاملا ممنوع خواهد بود.
مطابق مفاد لایحه، و براساس شکایات بسیاری علیه گوگل و آمازون، دروازه‌بانان حق ندارند در سرویس‌های رتبه‌بندی و یا در نتیجه‌ی جست‌وجوها محصولات و سرویس‌های خود را به نسبت محصولات و سرویس‌های مشابه بالاتر نشان دهند یا هر گونه تبعیض مثبتی را در حق محصولات خود نسبت به سایر محصولات اعمال دارند. دروازه‌بانان موظفند تا هر گونه ادغام و تملک دیگر شرکت‌ها و استارتاپ‌ها را پیش از وقوع به اطلاع کمیسیون برسانند. در نهایت نیز دروازه‌بانان لازم است تا هر گونه روشی را که برای پروفایلینگ کاربران خود از آن استفاده می‌کنند به اطلاع یک بازرس مستقل برسانند.
کمیسیون اروپایی از اختیارات گسترده‌ای نیز برای تحقیق و تضمین متابعت شرکت‌ها و دروازه‌بانان از قوانین مربوط به رقابت و بالاخص لایحه‌ی بازار دیجیتال برخوردار شده است. کمیسیون هنگامی که مطابق این لایحه پرونده‌ای را برای بررسی باز کند، از اختیار کامل برای درخواست اطلاعات، انجام مصاحبه با اشخاص و بازدیدهای میدانی برخوردار خواهد بود. همچنین می‌تواند جریمه‌هایی را تا سقف ده درصد سرمایه‌ی درگردش شرکت برای متخلفان وضع کند تا آن‌ها را مجبور به اصلاحات ساختاری و رفتاری گرداند.
اتحادیه اروپا با انتشار دو لایحه بازار دیجیتال و خدمات دیجیتال گام دیگری در راستای تنظیم مقررات مربوط به حوزه‌ی دیجیتال در سطح اتحادیه و یکسان‌سازی قوانین کشورهای عضو برداشته است. این لایحه، به عنوان کامل‌ترین سند در خصوص تنظیم رقابت در بازارهای دیجیتال تعهدات جدید و بسیار سنگینی را برعهده‌ی بزرگترین شرکت‌های حوزه‌ی تکنولوژی در سطح اتحادیه--که معمولا بزرگترین شرکت‌ها در سطح بین‌المللی نیز هستند--گذاشته است که در صورت تصویب این سند می‌تواند تاثیرات شگرفی در ساختار و اکوسیستم شرکت‌های فعال در حوزه‌ی تکنولوژی داشته باشد و مهم‌ترین ابزارهای این شرکت‌ها برای کسب درآمد را که تا پیش از این مورد توجه قانون‌گذاران نبود از آن‌ها بگیرد. به نظر می‌رسد در صورت تصویب این لایحه با احتمال زیاد شرکت‌های معروف حوزه‌ی تکنولوژی مانند گوگل، اپل، آمازون، فیسبوک و مایکروسافت که مدیران و بنیان‌گذاران آن‌ها اکنون در شمار ثروتمندترین افراد جهان به شمار می‌آیند با تغییرات اساسی از قبیل انحلال و تبدیل به تعداد زیادی شرکت کوچکتر مواجه شوند که تا حد زیادی کامیابی و موفقیت این شرکت‌ها در بلندمدت را دچار خطر خواهد کرد.
این سند پس از فوریه ۲۰۲۱ مهلت جمع آوری نظرات شرکت‌های بخش خصوصی بود، وارد فرآیند تصویب شده‌است و پیش بینی می‌شود از انتهای سال ۲۰۲۲ به طور کامل اجرایی شود.
نظر شما