تهمینه غمخوار؛ بازار: توافق تشکیل اتحادیه اوراسیا (EAEU) که در سال ۲۰۱۴ توسط سه کشور بلاروس، قزاقستان و روسیه امضا شد و یک سال بعد با پیوستن ارمنستان و قرقیزستان متمرکز بر مقابله با مداخله گری اقتصادی و سیاسی کشورهای غربی و اروپایی در مسائل مرتبط با کشورهای آسیای مرکزی، عملاً به اجرا درآمد، به عنوان یک بلوک تجاری گسترده در قالب اتحادیه اروپا شناخته می شود و مشتاق اتصال اروپا، آسیا و اقیانوسیه و همچنین ادغام مزایای اقتصادی مناسب کشورهای واقع در آسیای مرکزی، شمالی و اروپای شرقی بازار بیشتر است.
این اتحادیه همچنین، با هدف ایجاد یک بازار واحد برای کالا، خدمات، سرمایه و نیروی کار به عنوان اولین گام برای ادغام عمیق تر ملتهای همفکر شکل گرفته و افزایش رقابت پذیری و همکاری میان اقتصادهای عضو به اضافه توسعه پایدار را پایه و اساس کار خود قرار داده است.
در این میان، ایران که به عنوان یک محور حمل و نقل در قلب اوراسیا یعنی جایی که کشورهای منطقه، استراتژی های توسعه خود را تهیه کرده اند، در نظر گرفته می شود، پس از تشکیل این اتحادیه به فکر عضویت افتاد تا اینکه بعد از سالها مذاکره، سرانجام یک توافقنامه موقت با هدف افزایش حضور ایران در بازارهای منطقه و همچنین ایجاد منطقه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اوراسیا در سال ۲۰۱۸ منعقد شد و به طور رسمی در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹ به اجرا درآمد. در حقیقت، ایران نقش کلیدی در شاهراه های موجود منطقه دارد که اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از توان هم افزایی جدی برخوردارند.
از طرفی، چندی پیش، «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه اخیرا اعلام کرد که قرار است به زودی یک منطقه آزاد تجاری میان سازمان تجارت آزاد اوراسیا و ایران شکل بگیرد. این رئیس جمهور همچنین از تصمیم‌گیری برای آغاز اولین مرحله از گفت وگوها درباره توافقنامه تجارت آزاد با ایران خبر داد و تاکید کرد که حضور ایران در سازمان تجارت آزاد اوراسیا می‌تواند به گسترش مبادلات و تعمیق روابط کشورهای عضو اتحادیه مذکور با ایران منجر شود.
بر همین اساس «محمدباقر قالیباف»، رئیس مجلس شورای اسلامی ایران هم در هفته گذشته به دعوت رئیس دومای دولتی روسیه و به منظور ارتقای همکاری‌های ایران و روسیه، افزایش تعاملات اقتصادی و دستیابی به سطحی راهبردی به این کشور سفر کرد و پس از سفر چند روزه خود و دیدار با مقامات روسی اعلام کرد که گفتگوها برای عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا آغاز شده و تا دو هفته دیگر مقدمات دائمی شدن این عضویت انجام خواهد شد.
در همین راستا و با توجه به اهمیت حضور دائمی ایران در این اتحادیه اقتصادی، خبرنگار بازار گفتگویی را با «دکتر سیده مطهره حسینی»، کارشناس روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز و استادیار علوم سیاسی دانشگاه پیام نور ترتیب داده که در ادامه می خوانیم:
* توجه به تنوع بازار و منابع موجود در کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا و پیوستن به آن یک فرصت قابل توجه برای اقتصاد کشورهای عضو ایجاد می‌کند و می‌توان از این طریق بخشی از کمبودهای اقتصادی را جبران کرد. با این اوصاف، حضور و تعامل ایران با این اتحادیه چه منافعی برای ایران به همراه خواهد داشت؟ در واقع با توجه به این که ایران به دنبال آن است تا عضو دائمی این اتحادیه شود، همکاری با این اتحادیه با توجه به شرایط تحریمی تا چه اندازه موثر است؟
من با پرسش شما زیاد موافق نیستم از این جهت که در کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا نه تنوع بازار آنچنانی و نه منابع قابل توجهی برای ایران وجود ندارد و پیوستن به آن یک فرصت قابل توجه برای اقتصاد ایران به شمار نمی رود چرا که وقتی از کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا سخن می گوییم تنها پنج کشور ارمنستان، بلاروس، روسیه، قزاقستان، و قرقیزستان در این اتحادیه عضوند که ایران با دو کشور ارمنستان و روسیه حجم صادرات و واردات قابل توجهی دارد و با سه کشور دیگر، رابطه اقتصادی اندکی دارد.
ضمن اینکه به جز ارمنستان، ما با هیچ یک از این کشورها مرز مشترکی نداریم. همچنین، هیچ کدام از این کشورها دارای اقتصاد قوی نیستند و واقعیت این است که اقتصاد آنها ضعیف و یا بسیار ضعیف است. قزاقستان که اقتصاد نسبتا قوی در میان این پنج کشور دارد، رابطه چندانی با ایران ندارد.
ولی این سخن شما درست است که پیوستن به این اتحادیه می تواند بخشی از کمبودهای اقتصادی ایران را جبران کند و در شرایط تحریمی که ایران ناگزیر از به دست آوردن بازارهای درجه چندم و اقتصادهای ضعیف تر است، کشورهایی همچون ارمنستان به عنوان همسایه که نیاز ژئوپلیتیک نیز به ایران دارد، برای دور زدن تحریم ها مورد استفاده قرار می گیرند. همچنین اقتصاد ایران که بر پایه رابطه تجاری با اروپا شکل گرفته و نفس می کشد، با از دست دادن شریک های تجاری اش در اروپا، ناگزیر است به روسیه که او نیز مورد تحریم قرار گرفته، بیشتر و بیشتر نزدیک شود.
* ایران از طریق توافق نامه موقتی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امکان بهره مندی از این بازار را از به لحاظ دیپلماسی کلان برای فعالان عرصه اقتصاد فراهم و مشارکت فعالی در مقابله با تحریم های غرب با اعضا ایجاد کرده، اما نبود زیر ساختهای لازم و مشکلات حمل و نقل مسائلی را به وجود آورده است. نظر شما در این باره چیست؟
واقعیت این است ایران زیرساخت های اقتصادی خوبی دارد که در صورت سرمایه گذاری بهینه و قرار گرفتن در خط اقتصادی به روز، به خوبی توان توسعه و جذب نیازهای خود را از بازارهای جهانی دارا می باشد، به خصوص اگر این زیرساخت ها را با اقتصاد کشورهای عضو اوراسیا مقایسه کنیم.
ایران برای اتحادیه اوراسیا می تواند به عنوان یک شاهراه تلقی و مورد استفاده گیرد، یعنی این کشورها، برای مسیرهای ترانزیت خود به منظور ورود به آسیای جنوبی، خاورمیانه و آسیای غربی و حتی اقیانوس هند می توانند از ایران استفاده کنند.
اما نکته این است که متاسفانه به نظر می رسد که تلاش ایران برای اینکه خطوط ترانزیت از ایران بگذرد، تقریبا به نتیجه ای نرسیده و با نهایی شدن خطوط ترانزیت کالا و انرژی از جمله جاده های ابریشم چین و آسیای مرکزی (هریک از کشورهای مسیر جاده ابریشم، یکی از مسیرهای پیشنهادی جاده های ابریشم جدید (new silk roads) برایشان بهره وری دارد و به دنبال آن هستند)، شواهد حاکی از آن است که هیچ کشوری به دنبال مقابله با امریکا نیست و به جز ترکیه که بنا بر منافع خود، از جاده های شمالی ایران برای ترانزیت کالا استفاده می کند، جاده های ایران زیاد مورد اقبال بقیه کشورها قرار نگرفته است.
* با توجه به اینکه در طرح «یک کمربند_یک جاده»، یک مسیر از روسیه می گذرد تا به اروپا برسد و مسیر دیگری به ایران مربوط می شود که به اذعان مقامات چینی ممکن است اولویت چین باشد. اگر چینی ها مسیر ایران را در اولویت قرار دهند، آیا این موضوع در روابط ایران و روسیه تاثیرگذار خواهد بود یا خیر؟
من باز هم با پرسش شما زیاد موافق نیستم. از دیدگاه من، این طرح «یک کمربند_یک جاده» برخلاف نام آن مجموعه ای از راه ها است که شاهراه آن، «یک کمربند_یک جاده» است. در یک کنفرانس خارج از ایران، یک فرد چینی طرح های راه های ابریشم چین را آورده بود که ده ها راه می شد که زمانی که با نقشه طرح های راه های ابریشم دیگر کشورها روی هم می گذاشت یک مجموعه پیچیده ای می شد.
طرح «یک کمربند_یک جاده» تلاش کرده تا با در نظر داشتن بقیه راه های ابریشم جدید، راه ابریشم های مورد توجه چین را به نتیجه برساند و یک کمربندی برای این راه های ابریشم به وجود آورد. اینکه مسیری که از ایران می گذرد به اذعان مقامات چینی ممکن است اولویت چین باشد، با واقعیت موجود در سال گذشته هم خوانی ندارد. از سال گذشته، چند کشور به صورت رسمی برای اینکه راه ابریشمشان به نتیجه برسد، به جای گذشتن و عبور از ایران، راه پرخطر، هزینه بر، آسیب زننده به زیست محیط و کندِ دریای خزر را برگزیدند.
از سال گذشته، چند کشور به صورت رسمی برای اینکه راه ابریشمشان به نتیجه برسد، به جای گذشتن و عبور از ایران، راه پرخطر، هزینه بر، آسیب زننده به زیست محیط و کندِ دریای خزر را برگزیدند
در حوزه ریلی، بر اساس طرح اولیه جاده ابریشم، قرار بود مسیر خط آهن از چین تا آسیای میانه، ایران، آذربایجان، گرجستان و از آنجا به سمت روسیه یا ترکیه و در نهایت اروپا باشد. اما در دسامبر ۲۰۲۰، اولین محموله باری قطار ترکیه در مسیر اروپا به آسیا، بدون گذشتن از ایران و با عبور از گرجستان، آذربایجان، دریای خزر (با کشتی) و قزاقستان به شهر شی‌آن چین رسید. در واقع، بوروکراسی مالی چین علاقه‌ای به چالش با موقعیت برتر ایالات متحده به عنوان بانک مرکزی جهان ندارد و نمی‌خواهد قدرت آمریکا در نظم جهانی را به چالش بکشد.
این اتفاق در حوزه انتقال انرژی نیز افتاد. در طرح های مهم انرژی، ایران کنار گذاشته شد. از طرح قدیمی تر باکو_تفلیس_جیهان تا طرح جدید ترانس خزر، مسیرهای طولانی و حتی دریایی ولی امن، جایگزین ایران شده است.
بنابراین من فکر می کنم نه روسیه، نه چین و نه سایر کشورهای موجود در مسیر این کمربند، ایران را در در اولویت قرار نمی دهند و دست کم تاکنون چنین چیزی را ندیده ایم. به فرض که ایران مورد توجه چین قرار گیرد، روسیه چندان توان رویارویی با ایران را ندارد، چرا که متن روابط سیاسی و اقتصادی ایران و روسیه نه دو دوست یا متحد، بلکه دو رقیب منطقه ای و دو همسایه هماوردِ هم است که بیشتر بر اساس منافع استراتژیک ناگزیر به هم نزدیک شده اند و برخی سیاست هایشان، هم راستای هم قرار گرفته است. این رقابت اساسی که در متن روابط دو کشور جریان دارد، هیچگاه اجازه نداده روسیه بتواند در مسیرهایی که ایران توان پیشروی و رقابت بیشتر دارد، مانع اساسی به وجود آورد.
* با توجه با پاسخ شما، سوالی که به ذهن خطور می کند این است که پس آیا این مسئله در روابط روسیه با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا تاثیری خواهد داشت؟ زیرا روسیه نگران است که از وابستگی کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در صورتی که جاده ابریشم از مسیر روسیه بگذرد، کاسته شود.
بله. روسیه توان خوبی برای فشار بر کشورهای سابق اتحاد شوروی که هم اکنون حیاط خلوت روسیه خوانده می شوند، دارد. کشورهایی مانند ارمنستان، قرقیزستان و بلاروس که دارای اقتصاد ضعیف تری هستند، بیشتر تحت تاثیر و نفوذ روسیه قرار گرفته اند و کشورهای قوی تری چون قزاقستان، کمتر. در حقیقت، به هر حال روسیه از ابزارهای مختلف برای تاثیر بر این کشورها استفاده می کند، ولی از آنجا که این کشور به دنبال تقویت اتحادیه های مختلف اوراسیا در حوزه های اقتصادی، پولی، مالی، ترانزیت و حتی امنیتی و نظامی و ... است، به طرح هایی که موجب تقویت روابط این کشورها در قالب اتحادیه اوراسیا شود، تا حدودی به دیده اغماض می نگرد.
البته در اینجا لازم است به این موضوع دقت کنیم که حجم تجارتی که در اتحادیه اوراسیا با پنج کشور ضعیف و متوسط وجود دارد، قابل مقایسه با طرح بزرگ «یک کمربند_یک جاده» نیست که ۱۲۶ کشور و ۲۹ سازمان بین المللی به عضویت آن در آمده اند و در اجلاس آن با عنوان راه ابریشم جدید یا نشست دو روزه یک کمربند و یک جاده، با حضور مقامات عالی‌رتبه صد کشور جهان در پکن و با میزبانی و محوریت چین در ماه مه ۲۰۱۷ میلادی برگزار شد. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و تعداد قابل توجهی از روسای جمهور و نخست وزیران کشورهای دیگر، جیم یونگ کیم رئیس بانک جهانی، کریستین لاگارد رئیس صندوق بین‌المللی پول و مقامات ارشد شرکت‌های صنعتی بزرگ نظیر زیمنس و جنرال الکتریک در آن نشست شرکت داشتند. ایران و آلمان در این اجلاس در سطح وزیر اقتصاد شرکت کردند در حالی که انگلیس و امریکا حضور نداشتند.
به عبارتی می خواهم بگویم که حتی خود روسیه و کشورهای دیگر عضو اتحادیه اوراسیا با آن نگاهی که ما به این طرح های بزرگ بین المللی مانند طرح های بزرگ راه ابریشم جدید وجود دارد، نمی نگرند و منافع اقتصادی شان، بیشتر برآمده از بهره جویی هرچه بیشتر از این طرح های اقتصادی است و مثل ایران به دنبال برنامه های سیاسی خود از جمله دور زدن تحریم ها از طریق این فرصت های اقتصادی نیستند.
* همانطور که در جریان هستید، پوتین اخیرا اعلام کرده که قرار است به زودی یک منطقه آزاد تجاری میان سازمان تجارت آزاد اوراسیا و ایران شکل بگیرد. رئیس جمهور روسیه همچنین از تصمیم‌گیری برای آغاز اولین مرحله از گفت وگوها درباره توافقنامه تجارت آزاد با ایران خبر داده و در این ارتباط تاکید کرده که حضور ایران در سازمان تجارت آزاد اوراسیا می‌تواند به گسترش مبادلات و تعمیق روابط کشورهای عضو اتحادیه مذکور با ایران منجر شود. از نظر شما علت تمایل روس ها به عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا چیست؟
از نظر من چندین دلیل در این خصوص وجود دارد: تقویت انواع اتحادیه ها اوراسیایی، تحریم روسیه از سوی غرب، استفاده از شرایط تحریمی ایران برای پیوستن بیشتر ایران به بلوک روسیه و جدایی هرچه بیشتر ایران از شریک طبیعی و تاریخی اقتصادی اش یعنی اروپا، گسترش نفوذ روسیه در حیاط خلوت خود یعنی سایر کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا.
در پایان به این نکته اشاره می کنم که من زیاد به همکاری اقتصادی با روسیه به ویژه در قالب اتحادیه اقتصادی اوراسیا خوشبین نیستم، به این دلیل که این نگرش، با روند جهانی شدن نامتناسب است، زیرا آنگاه که همه دنیا چشمشان به اقتصاد چین است و اقتصادهای بزرگی چون اتحادیه اروپا و امریکای شمالی و شرق آسیا در اولویت روابط قرار دارد، این همه هزینه کرد برای نزدیکی به اقتصاد ضعیف کشورهای همسود(مشترک المنافع)، چندان عاقلانه و اقتصادی نمی نماید و بیشتر شبیه به یک کار سیاسی و یا از سر ناچاری می ماند.
نظر شما