وحید پورتجریشی؛ بازار: تاریخ روابط معاصر و موثر دو کشور هند و روسیه به سال ۱۹۷۲ باز میگردد. در آن زمان، نخستین توافقنامه میان دو طرف در زمینه توسعه علوم و تکنولوژی و در قالب برنامه پیوسته بلند مدت همکاری علمی (ILTP) مورد بررسی قرار گرفت که سند رسمی و اجرایی این توافق در عالی ترین سطح دولتی یعنی توسط نخست وزیر وقت هند و دبیرکل حزب کمونیست شوروی در سال ۱۹۸۷ به امضا رسید.
این برنامه بعدها پس از فروپاشی شوروی در قالب برنامه هندو روسیه (Indo – Russian) در سال ۱۹۹۲ تمدید شده و به کار خود ادامه داد. در حقیقت می‌توان این سند همکاری را پایه گذار روابط تجاری توسعه طلبانه دو طرف طی سالهای پس از ۱۹۹۲ خواند.
آغاز روابط سازمان یافته میان هند و روسیه
روابط تجاری رسمی و سازمان یافته دو کشور در اکتبر سال ۲۰۰۰ و در جریان سفر ولادیمیر پوتین، نخست وزیر وقت روسیه به دهلی نو و امضای «بیانیه همکاری استراتژیک هند و روسیه» آغاز شد که همین بیانیه پایه گذار همکاری‌های گسترده دو طرف در زمینه امور سیاسی، امنیتی، دفاعی، تجاری و اقتصادی، فنآوری و فرهنگی محسوب می‌شود. اما دومین سفر پوتین به دهلی نو در دسامبر ۲۰۱۰ منجر به ارتقاء این قرارداد همکاری به سطح «شراکت استراتژیک ترجیحی و ویژه» شد.
از آن تاریخ تا کنون، دو کشور هند و روسیه هر ساله با برگزاری نشست سالانه دوجانبه در عالی ترین سطح، به بررسی و توسعه مناسبات دوجانبه می پردازند. البته دو کشور در قالب سازمان ها و فروم های متعددی با یکدیگر همکاری‌های عمدتا اقتصادی و تجاری دارند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
شراکت تجاری
بر اساس برنامه توسعه تجاری بلند مدت تعیین شده میان هند و روسیه، قرار است میزان سرمایه گذاری‌های مشترک دو کشور در زمینه تجاری به ۵۰ میلیارد دلار افزایش یابد که ۳۰ میلیارد دلار از این میزان می‌بایست تا سال ۲۰۲۵ محقق گردد. البته تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه مسکو بر سر مساله شرق اوکراین و شبه جزیره کریمه، تا حدی بر روند و سرعت این سرمایه گذاری موثر بوده و دلیل این امر نیز بسته شدن مرزهای اروپا به سوی بسیاری از اقلام صادراتی از مبداء روسیه بوده و لزوما ارتباطی به پیروی دهلی نو از تحریم‌های یاد شده ندارد.
اما بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی وزارت خارجه هند، علیرغم وجود تحریم‌های غرب علیه روسیه، میزان مبادلات تجاری میان هند و روسیه از سال ۲۰۱۷ به این سو روندی افزایشی و قابل ملاحظه را نسان می‌دهد. به طوریکه تنها در سال ۲۰۱۷، میزان صادرات هند به روسیه ۲۱.۶ درصد افزایش داشته است؛ روندی که در سال ۲۰۱۸ نیز ادامه یافته و با افزایش ۱۷.۲۵ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۷، به ۱۰.۹۶۹ میلیارد دلار رسید.
با احتساب ارقام یاد شده، می‌توان به این جمع بندی رسید که از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸، مجموع مبادلات تجاری میان دو کشور به طور میانگین، سالانه ۹ درصد افزایش داشته است.
در سال ۲۰۱۹ نیز، حجم مبادلات تجاری دو طرف از ابتدای این سال تا ماه سپتامبر، حدود ۷.۵۵ میلیارد دلار برآورد شده است.
عمده اقلام صادراتی روسیه به هند عبارتند از:
- سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و مشتقات آنها
- مشتقات قیر، موم‌های معدنی، مرواریدهای ارگانیک یا مصنوعی، سنگ‌های گرانبها و نیمه گرانبها، فلزات گرانبها
- رآکتورهای هسته‌ای، بویلر، ماشین آلات و تجهیزات مکانیکی، قطعات
- ماشین آلات الکتریکی، تجهیزات و قطعات آنها
- کودهای شیمیایی
عمده اقلام صادراتی هند به روسیه عبارتند از:
- محصولات و مواد اولیه دارویی
- ماشین آلات الکتریکی، تجهیزات و قطعات آنها
- رآکتورهای هسته‌ای، بویلر، ماشین آلات و تجهیزات مکانیکی
- مواد شیمیایی ارگانیک
- وسایط نقلیه ریلی ، تراموا، ماشین آلات ریلی، قطعات و تجهیزات آنها
لازم به ذکر است دو کشور در بخش خدمات نیز دارای روابط تجاری گسترده‌ای هستند که دستکم طی پنج سال گذشته، این خدمات دو جانبه به شکلی ثابت میان آنها برقرار بوده است. بطوریکه حجم مبادلات تجاری آنها در بخش خدمات در سال ۲۰۱۷ رقمی حدود ۱۰۹۵.۴ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۲۰۱۸ به ۹۹۹ میلیون دلار افول کرده است. در پنج ماهه نخست سال ۲۰۱۹ نیز مبادلات تجاری از جنس مذکور، رقمی حدود ۵۳۴ میلیون دلار اعلام شده است.
سرمایه گذاری‌های دو جانبه
میزان سرمایه گذاری روسیه در هند در سال ۲۰۱۷ به رقم قابل توجه ۱۸ میلیارد دلار افزایش یافت. هند نیز در همین سال، سرمایه گذاری های خود در روسیه را به رقم ۱۳ میلیارد دلار رساند. از سوی دیگر، همانطور که پیشتر گفته شد، بر اساس سند استراتژیک امضا شده میان مسکو و دهلی نو، دو طرف می‌بایست حجم سرمایه گذاری‌های دو جانبه خود تا سال ۲۰۲۵ را به دستکم ۳۰ میلیارد دلار برسانند. در این میان، عمده سرمایه گذاری‌های هند در روسیه به بخش تجهیزات زیر ساختی هیدروکربنی، ماشین آلات، خودرو سازی (مانند سرمایه گذاری در شرکت کاماز) و همچنین بخش مخابرات باز میگردد.
دو کشور همچنین اقدام به امضای تفاهم نامه مشترک بر سر سرمایه گذاری مشترک در بانک Vnesheconom کرده‌اند که کار اصلی این بانک، کشف و توسعه فرصت‌های سرمایه گذاری در روسیه، هند و دیگر کشورهای متحد اعلام شده است. البته به جز بانک مذکور، سه بانک بزرگ هندی نیز از سرمایه گذاری مشترک بهره مند شده‌اند.
همچنین شرکت نفت روسیه (روس نِفت) در سال ۲۰۱۷ اقدام به خرید بخش پالایشگاهی شرکت بزرگ هندی Essar به ارزش ۱۲.۹ میلیارد دلار نمود که گفته می‌شود این قرارداد یکی از بزرگترین سرمایه گذاری‌های روسیه در هند محسوب می‌شود.
همکاری در بخش صنعت هسته‌ای
روسیه از شرکای اصلی هند در صنعت هسته‌ای محسوب می‌شود. در دسامبر سال ۲۰۱۴، دو شرکت روس اتم و DAE هند اقدام به امضای تفاهمنامه همکاری مشترک در زمینه توسعه و ساخت نیروگاه‌های هسته و همچنین قطعات و لوازم مورد نیاز در این صنعت کردند که بخش عمده‌ای از مبادلات تجاری دو کشور را تجهیزات مذکور در بر می‌گیرد. این دو شرکت همچنین برای ساخت نیروگاه هسته‌ای «روپور» بنگلادش نیز تفاهمنامه‌ای سه جانبه با این کشور امضا کرده که همین امر موجب افزایش چشمگیر حجم مبادلات تجاری دو کشور طی سنوات اخیر شده است.
عضویت مشترک در سازمان‌های مهم بین المللی
هند و روسیه علاوه بر زمینه‌های مذکور، در سازمان‌های مهم بین المللی عضویت داشته و همکاری بسیار گسترده‌ای در برخی از این سازمان‌ها با یکدیگر دارند. مهمترین این سازمان‌ها عبارتند از:
- BRICS:
سازمان بریکس متشکل از کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی بوده که از سال ۲۰۱۰ تشکیل شده و اولین اجلاسیه آن در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ در یکاترینبورگ روسیه با حضور لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا، دمیتری مدودف، منموهن سینگ و هو جینتائو به عنوان نمایندگان کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین برگزار گردید.
در ۲۱ مارس ۲۰۱۱ چهارمین اجلاسیهٔ گروه بریکس در دهلی نو برگزار گردید. افزایش مبادلات تجاری با یکدیگر، همکاری ارزی، کاهش وابستگی به اروپا و ایالات متحده آمریکا و طرح تأسیس بانک توسعه جنوب-جنوب از موضوعات مطرح شده در این اجلاسیه بود.
در حال حاضر، اعضای این سازمان بین المللی به دنبال جایگزین سازی ارزهای ملی خود در مبادلات فی مابین به جای دلار هستند که قرار است این امر از طریق بانک رسمی این سازمان یعنی «بانک توسعه نوین» (NDB) محقق گردد.
- NSC: هر دو کشور هند و روسیه از اعضای موثر «گروه تامین کنندگان هسته‌ای» بوده و روسیه طی سنوات گذشته، حمایت شایانی از عضویت و تقویت مواضع هند در این سازمان کرده است.
همکاری نظامی
حوزه همکاری‌های نظامی از جمله حوزه‌هایی است که شراکت هند و روسیه طی سنوات گذشته به شدت در آن قوت گرفته و همین امر، بارها موجب اعتراض دولت‌های غربی به ویژه ایالات متحده شده است. این همکاری تا جایی ادامه یافته که سیستم دفاع موشکی «برهموس» (BMMS) به صورت پروژه‌ای مشترک میان دو کشور ساخته شد. همچنین جنگنده‌های سوخویی SU-۳۰ و یا تانک‌های T-۹۰ روسیه نیز به صورت مونتاژ در هند ساخته و به بازار عرضه شده‌اند.
جدا از تولیدات نوین جنگ افزار، دو کشور در جریان برگزاری بیستمین اجلاس سالانه مشترک خود در ولادی ووستوک روسیه (۲۰۱۹) قراردادی برای ساخت ادوات و قطعات یدکی مورد نیاز جنگ افزارهای دوران شوروی مورد استفاده در روسیه توسط هند به امضا رساندند.
دو کشور همچنین در سال ۲۰۱۷، تفاهمنامه‌ای مشترک ببرای فروش سامانه پدافند هوایی S-۴۰۰ از سوی روسیه به هند به امضا رساندند. لازم به ذکر است پروژه تولید مشترک بالگردهایKA-۲۲۶T نیز قرار است به عنوان پروژه‌ای مشترک توسط دو کشور تولید شود.
کریدور شمال – جنوب، فصل مشترک ایران با هند و روسیه
با توجه به موارد ذکر شده در بالا در خصوص حجم تجاری و روابط گرم میان دو کشور هند و روسیه، اکنون این سوال مطرح می‌شود که مبادلات تجاری میان دهلی نو و مسکو از چه طریقی انجام می‌شود. اساسا دو مسیر منطقی برای ورود کالاهای هندی به خاک روسیه وجود دارد که یکی از آنها از طریق شرق روسیه است که مسیری بسیار طولانی بوده و در بسیاری از فصول سال نیز درگیر یخبندان مناطق قطبی سیبری است که همین موضوع منجر به افزایش هزینه و زمان حمل خواهد شد.
اما بهترین مسیر دسترسی بازار هند به خاک روسیه، ورود به دریای عمان و خلیج فارس و گذر از خاک ایران است که در انتها به سه شاخه کلی تقسیم خواهد شد:
۱)مسیر شرق دریای خزر که با عبور از خاک ترکمنستان و قزاقستان وارد روسیه خواهد شد. این مسیر به دو صورت ریلی و جاده‌ای قابل استفاده و بهره برداری است.
۲)مسیر غرب دریای خزر که با عبور از خاک جمهوری آذربایجان راهی روسیه خواهد شد. این مسیر نیز در هر دو بخش ریلی و جاده‌ای فعال بوده که البته بخش ریلی آن در محدودی رشت – آستارا دارای گسستگی است.
۳)مسیر دریایی که با ورود کالا به دو بندر انزلی و امیر آباد و طی طول دریای خزر به سمت روسیه راهی خواهد شد.
برای اثبات مدعای میزان حجم مبادلات تجاری میان هند و روسیه تنها کافی است نگاهی به آمار منتشر شده از سوی سازمان آمار هند بیندازیم تا متوجه اهمیت مسیر ترانزیتی ایران برای انتقال این حجم وسیع از بار هند به سمت روسیه شویم.
اما برای ورود کالای هند به ایران نیز دو بندر جنوبی ایران مورد توجه طرف هندی است:
۱)بندرعباس: این بندر از دهه‌ها قبل، همواره برای ورود کالای هند به ایران مورد استفاده تجار این کشور قرار می‌گرفته که البته اخیرا به دلیل وجود تحریم‌های آمریکا علیه بندر عباس و همچنین ورود هند به پروژه ساخت و توسعه بندر چابهار، کمتر مورد توجه دهلی نو قرار دارد.
۲)چابهار: این بندر با توجه به فاصله نزدیکتر با هند و همچنین تخصیص سوبسیدهای بسیار قابل توجه در بخش مالیات و سوخت از سوی دولت هند به شرکت‌های فرواردری در صورت استفاده از این بندر، طی سنوات اخیر تا حد زیادی مورد توجه تجار و دولت این کشور بوده است. البته عدم تکمیل تمامی فازهای این بندر و همچنین نبود زیر ساخت‌های مناسب جاده‌ای و ریلی در منطقه، ترانزیت از طریق این بندر به سمت روسیه و دیگر کشورهای آسیای میانه و افغانستان کمی با مشکل مواجه است. همچنین نبود زیر ساخت های آماده بهره برداری ریلی در این بندر نیز از توان و میزان خروج بار از چابهار خواهد کاست.
ایران روابط تجاری هند و روسیه را جدی بگیرد
با عنایت به مطالب مذکور به این نتیجه می‌رسیم که تهران می‌بایست ترانزیت پر حجم و دائم میان هند و روسیه را امری کاملا جدی تلقی کرده و از این فرصت مناسب، نهایت بهره برداری را داشته باشد.
لذا، با توجه به تمرکز طرف هندی روی بندر چابهار به عنوان کانون ورود کالای این کشور به ایران، در مرحله نخست می‌بایست تمامی ظرفیت‌های شرکت ساخت و توسعه زیر بناهای کشور و سیاست‌های بالادستی بر ساخت هر چه سریعتر و توسعه این بندر متمرکز باشد. بدیهی است بهره برداری هر چه سرعتر از چابهار، منجر به توسعه مسیرهای ترانزیتی ایران به ویژه در ارتباط با کشور هند، به سمت روسیه و CIS خواهد شد.
نظر شما