فراموش‌شده‌ای به نام «توسعه اقتصادی» در طرح‌های بازآفرینی

شکیبا کولیوند؛ بازار: مفهوم و چیستی «بازآفرینی شهری» که در سال های اخیر به عنوان سیاست توسعه شهری در محدوده های آسیب پذیر و ناکارآمد شهرها معرفی شده مباحث عمرانی، اقتصادی، زیست محیطی و مباحث اجتماعی و فرهنگی است اما به راستی تاکنون به جز ورود به عرصه عمرانی در محدوده بازآفرینی چه قدم هایی در سایر موارد مدنظر برداشته شده است؟

«بازآفرینی شهری» رویکردی همه‌جانبه و چندسونگر برای ارتقای کیفیت زندگی است چراکه دربرگیرنده سه مؤلفه اصلی پایداری یعنی محیط‌زیست، اجتماع و اقتصاد است و به نوعی سعی دارد تا با مشارکت اجتماعی مردم ساکن در این محلات گام‌هایی بردارد و در بافت‌های شهری مورد هدف، در جهت ارتقای کیفیت زندگی پیش رود.

تغییرات و تحولات شهری دهه‌های ۵۰ و ۶۰ و درنتیجه جابه‌جایی‌های جمعیت در شهرهای کشور به‌ویژه کلان‌شهرها باعث بروز مسائل و مشکلات عدیده‌ای چون پدیده اسکان غیر رسمی و بدمسکنی در نواحی فرودست شهری، تخلیه بافت‌های مرکزی شهرها و تنزل کیفیت زندگی در این مناطق شده است

شورای عالی شهرسازی و معماری ایران اواخر آبان ماه سال ۹۷ خود سیاست‌های بازآفرینی شهری به‌منظور ارتقای قابلیت زیست‌پذیری و کیفیت زندگی شهری در محدوده‌های هدفرا مطرح کرد.

در این ایام عنوان شد که تغییرات و تحولات شهری دهه‌های ۵۰ و ۶۰ و درنتیجه جابه‌جایی‌های جمعیت در شهرهای کشور به‌ویژه کلان‌شهرها باعث بروز مسائل و مشکلات عدیده‌ای چون پدیده اسکان غیر رسمی و بدمسکنی در نواحی فرودست شهری، تخلیه بافت‌های مرکزی شهرها و تنزل کیفیت زندگی در این مناطق شده است.

همچنین سیاست‌ها و برنامه‌های اندیشیده‌شده در طرح‌های شهری به دلایل مختلف نه‌تنها روند تنزل کیفیت زندگی را مانع نشده بلکه در مواردی به تشدید مسائل این مناطق منجر شده است که عمده‌ترین این دلایل که ضرورت تغییر در سیاست مواجهه با این محدوده‌ها را در فرآیند برنامه‌ریزی برای توسعه شهرها مطرح می‌کنند، عبارت‌اند از فقدان نگاه آمایشی و بی‌توجهی نسبت به ماهیت پیچیده شهرها، عدم وفاق ملی و هم‌گرایی دستگاه‌های مختلف مؤثر در مدیریت شهری، توجه صرف به ابعاد کالبدی و زیباشناسی و کمبود توجه به سرزندگی اجتماعی، اقتصادی و ملاحظات زیست‌محیطی، بی‌توجهی به ارزش‌ها و ثروت‌های فرهنگی– تاریخی شهرها و در معرض خطر تخریب بودن آثار به‌جامانده، کیفیت نازل و ناایمن ساخت‌وساز، عدم توجه به ظرفیت‌های موجود در برنامه‌های توسعه محدوده‌های ناکارآمد، عدم توجه به نقش کنشگران به‌ویژه شهرداری‌ها به‌عنوان مجری سیاست‌ها و مشارکت ساکنان.

از سویی راهکارهای اجرایی برای این عناوین نیز مطرح شد به طوری که تدوین برنامه بازآفرینی محله یا محدوده هدف با نگرش فضایی- راهبردی و رویکرد شهرنگر؛ ایجاد شبکه‌های همکاری و فراهم آوردن سازوکار برنامه‌ریزی مشارکتی از طریق جلب مشارکت حداکثری تمامی کنشگران و بازیگران به‌ویژه مردم و شناسایی، ایجاد و تقویت نهادهای پشتیبان اجرای برنامه بازآفرینی محله‌ها و محدوده‌های هدف از جمله آن هاست.

فراهم کردن ابزارهای مالی و قانونی پشتیبان برنامه‌های بازآفرینی شهری، ارتقای رضایتمندی سکونتی در ساکنان محله‌ها و محدوده‌های هدف، همه‌شمولی در تهیه و اجرای برنامه‌ها و اقدامات بازآفرینی شهری، حفاظت و احیای محدوده‌های فرهنگی- تاریخی شهرها و محله‌های هدف به‌عنوان قسمتی از هویت شهر با نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، حفاظت از محیط طبیعی و سرمایه‌های زیستی شهر، محله‌ها و محدوده‌های هدف و توسعه درونی و پایدار اجتماع محلی در محله‌ها و محدوده‌های هدف بازآفرینی نیز از دیگر راهکارهای ذکر شده در این راستا است.

 البته رعایت حقوق شهروندی و توسعه عرصه عمومی، اندیشیدن رویکرد محرک شهری در تنظیم برنامه‌ها و اقدامات، ایجاد تعادل و استفاده بهینه از زمین، بهبود نظام جابه‌جایی و دسترسی با تأکید بر الگوی توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل عمومی در محله‌ها و محدوده‌های هدف، رعایت ملاحظات و الزامات تاب‌آوری شهری در بازآفرینی محله‌ها و محدوده‌های هدف، مدیریت سیمای شهری و ارتقای کیفیت فضایی- کالبدی عرصه‌های عمومی و بناها در محلات و محدوده‌های هدف، نهادینه‌سازی سیاست‌ها، راهبردها و راهکارهای بازآفرینی پایدار شهری از طریق آموزش، گفتمان‌سازی، اطلاع‌رسانی و فعالیت‌های فرهنگی- ترویجی و پرهیز از اقداماتی که منجر به ازهم‌گسیختگی بافت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی اجتماعات محلی شوند نیز از دیگر راهکارهایی است که در بازآفرینی شهرها باید به آن توجه داشت.

با این تفاسیر می‌بینیم که تأکیدات ویژه‌ای پشت اجرای طرح‌های مذکور بوده به طوری که تک‌تک ساکنین این بافت‌ها چشم امیدشان به اجرای پروژه‌های توانمندسازی و بعدها به اجرای طرح‌های بازآفرینی بوده است.

مفهوم بازآفرینی شهری برای این ایجاد شد که بدانیم نباید محدوده‌های شهری که مدتی از عمر آن‌ها می‌گذرد را رها کرده و آن‌ها تاریخ مصرف گذشته قلمداد کنیم

از نکاه دیگر بازآفرینی شهری، مفهوم کامل‌تر و فراگیرتر نوسازی و بهسازی است که در جهت درمان نوعی فرسودگی شهر، نواحی و محلات شهری گام برمی‌دارد.

مفهوم بازآفرینی شهری برای این ایجاد شد که بدانیم نباید محدوده‌های شهری که مدتی از عمر آن‌ها می‌گذرد را رها کرده و آن‌ها را تاریخ مصرف گذشته قلمداد کنیم؛ درواقع این مهم برای آن ایجاد شد که بار دیگر این محدوده‌ها را وارد چرخه زندگی و فعالیت کنند، آن‌هم به‌صورت پایدار و نه موقتی! پس بازآفرینی شهری با چهار جنبه کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی وارد عرصه شد تا اصالت‌بخشی نواحی و به نوعی زدودن به اصلاح ننگ و فراموشی از پیشانی برخی از نواحی را در پیش گیرد.

با این تفاسیر پر واضح است که بازآفرینی شهری و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان در قالب برنامه‌های بازآفرینی شهری در گروی تعریف و اجرای مجموعه‌ای متصل از برنامه‌ها و اقدامات هماهنگ و هم‌افزا در مقیاس شهری و محله‌ای است که در آن بهسازی، نوسازی و مقاوم‌سازی مسکن، توسعه و تجهیز امکانات و خدمات روبنایی در مقیاس شهری و محله‌ای، بهسازی و ارتقای شبکه تأسیسات شهری و توسعه فضاهای شهری در کنار موضوع مهم نهادینه‌سازی، ظرفیت‌سازی و در مجموع ارتقای توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و نهادی مطرح است.

در این‌بین می بینیم که اولویت اصلی، احیای سرزندگی اقتصادی مناطق در نظر گرفته شد و تدابیری مانند اعطای تخفیف‌های مالیاتی و معافیت‌های برنامه‌ریزی در سطح محلی برای جذب سرمایه‌های شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی و کمک‌های بلاعوض دولتی مورد استفاده قرار گرفت؛ از سویی ارتقای مشارکت‌های عمومی و شراکت در موفقیت فرآیند بازآفرینی شهری امری حیاتی تلقی شد تا بتوان محیط‌های شهری را در قالب این طرح به بستر زیست انسانِ شهرنشین تبدیل کرد و آن‌ها را به استانداردهای کیفیت زندگی رساند.

با نگاهی به اجرای طرح های بازآفرینی شهری می توان نمود اجرای این طرح ها را در قالب آسفالت ریزی و جدول گذاری و ساخت و احیای فرهنگسراها، زمین های فوتبال و غیره دید اما به راستی در قالب این طرح ها چه فکری برای توسعه اقتصادی، اشتغالزایی، قدم نهادن در مسیر احیای مشاغل فراموش شده، حذف مشاغل کاذب و بدون پشتوانه، ایجاد بازارچه های محلی، رشد تولیدات خانگی و مشاغل مربوطه با پروانه و حمایت های دستگاه های مربوطه و در مجموع، گام برداشتن های اقتصادی با نگاهی به فرصت ها و نقاط مثبت مناطق و محلات در طرح های بازآفرینی را شاهد هستیم؟

به راستی این روزها،در بسیاری از شهرستان ها توسعه اقتصادی فراموش شده ای در طرح های بازآفرینی شهری است و روی توجه به این موضوع را به راستی که آسفالت کرده اند!

پیش روی به سمت طرح های بازآفرینی قرار است چرخ های زنگ زده اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و عمرانی را در محلاتی که در طرح های بازآفرینی قرار دارند و ناکارآمد و در حاشیه های شهرها و حتی تاریخی و فرسوده هستند و یا مناطقی که به هر دلیلی نیازمند احیا هستند را به حرکت درآورد اما به راستی این روزها، در بسیاری از شهرستان ها توسعه اقتصادی فراموش شده ای در طرح های بازآفرینی شهری است به گونه ای که روی توجه به این موضوع را آسفالت کرده اند!