ظرفیت تولید واکسن کرونا با روش «مدرنا» را داریم؛ اگر بروکراسی بگذارد!

به گزارش بازار به نقل از واکسن آنلاین  بیوتکنولوژی یا فناوری زیستی، یکی از تکنولوژی های نوین بوده که ارزش افزوده زیادی ایجاد کرده و ارزش افزوده محصولات آن ،ده ها برابر بیش از  محصولات با تکنولوژی های قدیمی است. البته بیوتکنولوژی به شکل سنتی آن در تولید لبنیات سابقه ای دیرینه دارد ولی در حوزه بیوتکنولوژی مدرن و از جمله بیوتکنولوژی پزشکی، می توان داروها و واکسن هایی ساخت و این نوع فعالیت ها، ضمن حفاظت از سلامتی انسان ها، در عین حال به شدت درآمدزا و اقتصادی هم هستند.

کشور ما از چند دهه گذشته، بودجه های نسبتاً زیادی را برای توسعه بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک صرف کرده و در حال حاضر، تولید واکسن کرونا با استفاده از بیوتکنولوژی پزشکی و مهندسی ژنتیک، بحث روز محافل جهانی است.

در همین خصوص و میزان قابلیت های ایران در این حوزه، خبرنگار بازار با دکتر فریدون مَهبودی گفت و گو کرده است. مهبودی، لیسانس بیوتکنولوژی پزشکی از دانشگاه شیراز، فوق لیسانس میکرو بیولوژی از دانشگاه ایالتی سن دیه گو و دکترای رشته ایمونولوژی (ایمنی شناسی) از دانشگاه پزشکی نیوجرسی آمریکا دارد و دوره فوق دکترایش را در حوزه بیوتکنولوژی گذرانده است. دکتر مهبودی، کارآفرین و عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات بیوتکنولوژی پزشکی ایران بوده و رئیس کنفرانس و نمایشگاه ایران بایو (محصولات بیوتکنولوژی و صنایع وابسته) است که در بهمن ۱۳۹۹ برگزار می شود.

من فکر می کنم اگر در جمع نگاه کنیم پیشرفت تکنولوژی در کشور، شاید جزو کارنامه خوب جمهوری اسلامی ایران است و از نظر تعداد دارویی که تولید می شود، ایران بعد از آمریکا و ژاپن، بیش ترین تعداد داروی تولیدی را دارد و البته می گویم تعداد و نه مقدار فروش؛ در قاره آسیا و در حوزه فروش، بعد از ژاپن و کره جنوبی، ما در رده سوم قرار داریم

*ایران از چند دهه قبل در حوزه بیوتکنولوژی سرمایه گذاری کرده و سند ملی توسعه بیوتکنولوژی در سال ۱۳۸۳ به تصویب دولت رسید و اجرا شده است. جنابعالی، وضعیت این حوزه را بعد از سه دهه سرمایه گذاری چگونه ارزیابی کرده و آیا خودتان به عنوان صاحب نظر در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی، از اقداماتی که انجام شده رضایت دارید؟
ما حدود ۱۷۰ دارو در حوزه بیوتکنولوژی داریم که ۲۲ دارو به بازار آمده و این ۲۲ دارو، جزو داروهایی است که برای بیماری های صعب العلاج و سرطان کاربرد دارد. در حالی که قبلاً واردات آنها هزینه های زیادی را بر دوش دولت گذاشته بود. در کشور ما، این داروها تولید شده و تولید آنها اولویت ملی کشورمان بوده است. بیوتکنولوژی در راستای نیازهای مردم و جایی که اولویت داشته، به کار گرفته شده. برای مثال، یک زمان بود که بیماران ام اس (حمله سیستم ایمنی بدن به سیتم عصبی/ M.S) هر روز به علت کمبود داروی وارداتی، راهپیمایی اعتراض آمیز انجام داده و جلوی ساختمان وزارت بهداشت تجمع می کردند ولی از زمانی که داروی مورد نیاز آنها در داخل کشور تولید شده، در این زمینه هیچ کمبودی وجود نداشته است.

حتی در سال های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ و چند سال اخیر که کمبود داروهای شیمیایی ارزان قیمت را تجربه کردیم و تولید کنندگان شیمیایی داخلی نتوانستند آن داروها را تامین کنند، در زمینه تولید داروهای بیوتکنولوژی که از نظر قیمت بالا بوده و تولید آنها نیز بسیار مشکل است، هیچ کمبودی نداشته ایم.

من فکر می کنم اگر در جمع نگاه کنیم پیشرفت تکنولوژی در کشور، شاید جزو کارنامه خوب جمهوری اسلامی ایران است. از نظر تعداد دارویی که تولید می شود، ایران بعد از آمریکا و ژاپن، بیش ترین تعداد داروی تولیدی را دارد و البته می گویم تعداد و نه مقدار فروش. در قاره آسیا و در حوزه فروش، بعد از ژاپن و کره جنوبی، ما در رده سوم قرار داریم. کاری که در حوزه بیوتکنولوژی در کشور انجام گرفت، این است که تکنولوژی را بومی سازی کردیم و مهمتر از همه، این که صنعت بیوتکنولوژی در ایران رواج پیدا کرد یعنی ما در این حوزه، حلقه های مختلف یک زنجیره تولید را داریم.

ما دستگاه های مورد نیاز در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی و تولید دارو و واکسن از قبیل دستگاه های «بیو راکتور» و «فِرمانتور» را در کشور تولید کردیم. در حالی که در دوره بعد از انقلاب و حتی قبل از این که به خاطر بحث هسته ای، ایران را تحریم کنند، در حوزه بیوتکنولوژی در تحریم شدید بودیم. در این مدت محیط کِشت آزمایشگاهی و مواد لوازم آن در کشور، تولید شد.

از نظر تعداد مقالات حوزه بیوتکنولوژی که در مجلات معتبر علمی دنیا منتشر شد، شاید جزو ۱۵ یا ۱۶ کشور پیشتاز دنیا باشیم و جزو معدود دانش هایی است که ما هم از نظر علمی، جلو رفتیم و هم تکنولوژی و هم محصول یعنی حرکت ما به سمت علم محصول گرا و در راستای رفع نیاز جامعه بود. ما در حوزه بیوتکنولوژی، علم را برای علم صرف نخواستیم و همان مقدار که رشد مقاله علمی داشتیم، تکنولوژی و تولید رشد داشت و شاید بهتر از تولید مقاله علمی هم بود.

*در اردیبهشت ۱۳۸۴ در حوزه بیوتکنولوژی، یک شورای عالی به عنوان متولی توسعه آن تشکیل شد و رئیس جمهور ریاست این شورا را به عهده داشت و قبل از این شورا، فعالیت ها در قالب یک کمیته ملی بوده است. بعداً و در دوره ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، شوراهای عالی از جمله این شورای زیست فناوری به عنوان متولی توسعه بیوتکنولوژی و همچنین شورای عالی پول و اعتبار کشور منحل شدند. مدتی بعد ستاد توسعه زیست فناوری زیر نظر معاون علمی و فناوری رئیس جمهور تشکیل شد. آیا این انحلال در حوزه بیوتکنولوژی تاثیر منفی داشت یا نه؟
ترویج بیوتکنولوژی از سال های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ شروع شد یعنی در دولت آقای هاشمی رفسنجانی، بیوتکنولوژی به عنوان اولویت ملی کشور شناخته شد. در سال ۱۳۷۵ در شورای پژوهش های علمی کشور، کمیسیون بیوتکنولوژی تشکیل شد. در زمان دوره اصلاحات، یک شورای عالی تشکیل شد و بعداً که شوراهای عالی تعطیل شدند یک ستاد تاسیس شد.

هدف از تاسیس شورای عالی، این بود که همواره بالاترین مقام اجرایی کشور، به عنوان رئیس آن باشد. در حالی که در قالب ستاد، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، مسئولیت آن را به عهده گرفت. البته حتی در بعضی موارد، تشکیل ستاد نتیجه بهتری داشت.  چرا که در ستاد توسعه بیوتکنولوژی، هم اولویت های ملی تعیین شد و هم حمایت های مالی در کنار حمایت های معنوی وجود داشت. در قالب این ستاد نیز، مراکز شتاب دهنده های بیوتکنولوژی تشکیل شد.

*جنابعالی در سال ۱۳۹۶ گفته بودید که صادرات کشور ما در حوزه بیوتکنولوژی دارویی، سالیانه ۴۰ میلیون دلار است. آیا الان مقدار صادرات افزایش پیدا کرده است؟
متاسفانه خیر و صادرات ما چندان افزایش پیدا نکرده است. در حالی که انتظار داشتیم صادرات محصولات فرآورده های بیوتکنولوژی در سال های اخیر به ۲۰۰ میلیون دلار برسد. در کشورهای دیگر، یک جا مسئول دارو است ولی در کشور ما، معاونت درمان وزارت بهداشت درگیر این کار است. از طرفی سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت هم، درگیر تولید دارو است. حدود ۱۰ نفر در مسئولیت های مختلف در حوزه تولید دارو، تصمیم می گیرند و در اینجا هم وضعیتی مثل ماجرای آلودگی هوا وجود دارد و سازمان ها و دستگاه های دولتی زیادی درگیر هستند و مسئول و متولی واحدی وجود ندارد. به همین دلیل، به اهداف مورد نظر در حوزه بیوتکنولوژی نرسیده ایم. متاسفانه حدود ۵ سال است که هیچ داروی جدیدی به غیر از یک مورد، وارد فهرست داروهای تولیدی کشور نشده است. ما باید داروهای جدید را وارد بازار کنیم و هم مردم کشور ما استفاده می کنند و هم می توانیم صادرات داشته باشیم.

ما این نوع مشکلات را در کنار مشکلاتی مانند تحریم داریم. ما به علت این که از طریق بانک ها، تبادل پولی نداریم حتی اگر صادرات هم داشته باشیم، نمی توانیم پول آن را وارد کشورمان کنیم به همین دلیل، بعضی کشورها حاضر نیستند از ایران دارو خریداری کنند. یک مجموعه تحریم خارجی و تحریم داخلی، دست به دست هم داده اند و این مشکل را ایجاد کرده اند.

*عامل اصلی توسعه نیافتن بیوتکنولوژی در کشور را چه می دانید؟
مجوز دادن اِشکال ساختاری دارد چرا که ما سازمانی به نام سازمان توسعه تجارت (زیر مجموعه وزارت صنعت و معدن) داریم ولی مشخص نیست این سازمان چه نقشی در صادرات دارو دارد. اگر متولی صادرات کشور، سازمان توسعه تجارت است، چرا سازمان غذا و دارو (زیر مجموعه وزارت بهداشت)، نقش آفرینی می کند.

همچنین اگر وزارت صنعت، معدن و تجارت، مسئول تولید است چرا سازمان های دیگر در مورد تولید دارو، تصمیم می گیرند. در حال حاضر، معاونت داروی وزارت بهداشت، در حوزه تولید دارو، دخالت می کند و سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت نیز مسئولیت دارد. البته آنها در برخی موارد، مسئولیت دارند و دخالت می کنند ولی در برخی موارد نیز، مسئولیت ندارند و دخالت می کنند. بر این اساس، تا این ساختارها، اصلاح و درست نشود، با ساختار غلط نمی توانیم موفق باشیم.

مجوز دادن اِشکال ساختاری دارد چرا که ما سازمانی به نام سازمان توسعه تجارت (زیر مجموعه وزارت صنعت و معدن) داریم ولی مشخص نیست این سازمان چه نقشی در صادرات دارو دارد. اگر متولی صادرات کشور، سازمان توسعه تجارت است، چرا سازمان غذا و دارو (زیر مجموعه وزارت بهداشت)، نقش آفرینی می کند

*بعد از شیوع ویروس کرونا، بحث ساخت واکسن با استفاده از فناوری های پیشرفته یعنی بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک مطرح شد و شرکت هایی مثل «فایزِر» و «مُدرنا»، تولید واکسن کرونای خودشان را بر اساس این فناوری نوین شروع کردند. در کشور ما تولید واکسن کرونا از طریق نسل اول واکسن به نتایجی رسیده ولی در عین حال تلاش هایی در جریان است که با روش جدید بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک، واکسن کرونا تولید شود. وضعیت ما در این زمینه در مقایسه با کشورهای دیگر برای استفاده از فناوری های نوین در تولید واکسن چگونه است؟
جایگاه بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک ما از نظر کُلی، واقعاً در رده کشورهای پیشرفته صنعتی است. در دهه های قبل مردم کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، برای تشخیص قبل از تولد و تشخیص بیماری های ژنتیکی، به ایران می آمدند. در سال های ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ که این تشخیص ها، نهادینه شد و در اکثر شهرهای ایران این کارها انجام می شد، شاید در دنیا جزو ۱۰ یا ۱۵ کشور پیشتاز جهان بوده ایم.

ما از نظر تشخیص بیماری های ژنتیکی، وضعیت خوبی داریم و در حوزه بیوتکنولوژی نیز، فرآیندها و تجهیزات را داریم ولی متاسفانه همه چیز ما سیاسی است. برای مثال موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، از بیست سال قبل قرار بوده که «واکسن پنتا والان» را تولید کند ولی همچنان این واکسن از خارج از کشور وارد می شود. واکسن پنتا والان، یک واکسن پنجگانه برای مقابله با بیماری هایی از قبیل سیاه سرفه و دیفتری و کزاز است.

از طرف دیگر، ما هر ساله شاهد مرگ و میر تعداد زیادی گوسفند و کمبود گوشت در کشور هستیم و مرگ و میر تعداد زیادی مرغ به علت آنفلوآنزای حاد پرندگان را داریم و گوشت گران می شود. هر سال هم چند جلسه دولت، صرف مرغ و گوشت می شود. در حالی که با استفاده از بیوتکنولوژی، می توان این مشکلات را برطرف کرد.

ما توانمندی و پتانسیل آن را داریم ولی در ایران، اینقدر موانع زیاد است که هیچکس نمی تواند اقدام به تولید کند. برای مثال، اگر شما بخواهید یک واکسن را در اروپا و کشورهای صنعتی پیشرفته تولید کنید، می گویند این چند آزمایش را روی محصول خودت انجام بده و نتیجه را بیاور. در حالی که در ایران، ما برای گرفتن مجوز، به سازمان های متولی مراجعه کرده و بعد هم کارهایی را انجام می دهیم و وقتی برای گرفتن مجوز مراجعه می کنیم می بینیم مسئولان جدیدی آمده اند

*برخی شرکت های ایرانی دانش بنیان بخش خصوصی که درگیر تولید واکسن کرونا با روش مهندسی ژنتیک هستند، اعلام کرده اند که در تابستان سال ۱۴۰۰، واکسن کرونا با این روش به بازار می آید. آیا امکان این که ما با این روش که همان روش شرکت های مُدرنا و فایزَر است، زودتر واکسن کرونا تولید کنیم وجود دارد؟
ما توانمندی و پتانسیل آن را داریم ولی در ایران، اینقدر موانع زیاد است که هیچکس نمی تواند اقدام به تولید کند. برای مثال، اگر شما بخواهید یک واکسن را در اروپا و کشورهای صنعتی پیشرفته تولید کنید، می گویند این چند آزمایش را روی محصول خودت انجام بده و نتیجه را بیاور. در حالی که در ایران، ما برای گرفتن مجوز، به سازمان های متولی مراجعه کرده و بعد هم کارهایی را انجام می دهیم و وقتی برای گرفتن مجوز مراجعه می کنیم می بینیم مسئولان جدیدی آمده اند. در حقیقت، یک سیستم مدون وجود ندارد که بگوید ما چگونه تولید کنیم. در مجموع می توانم بگویم که ما پتانسیل تولید واکسن هایی مثل واکسن مدرنا و همچنین واکسن نسل اول یعنی تولید واکسن با استفاده از ویروس کشته شده را در ایران داریم ولی سیستم بورکراتیکی وجود ندارد که ما بتوانیم به طور منظم جلو برویم.