توسعه مناطق جنگلی و احیای مراتع؛ موثرترین راهکار جلوگیری از فرسایش خاک

بازار؛ گروه کشاورزی: فرسایش خاک یک پروسه منفی طبیعی و غیر طبیعی است که در مناطق خشک و نیمه خشک و مناطق سیلاب زده رخ می‌دهد و به گفته کارشناسان در حال حاضر ایران یکی از رتبه داران در این حوزه است. با این وجود راهکارهای بسیاری برای جلوگیری از فرسایش خاک و یا کنترل آن وجود دارد. در این راستا  خبرنگار «بازار» گفت و گویی با «نادر جلالی، معاون اسبق پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی» انجام داده است که در ادامه می خوانید.

*به عنوان اولین سوال بفرمایید که الان شرایط فرسایش خاک در کشور چگونه است؟
قطعا فرسایش خاک نسبت به سابق بهتر نشده است و اگر بخواهیم کنترل کنیم باید یکسری کارهای حفاظتی انجام بدهیم. در حقیقت باید ضمن مراقبت از محیط زیست و منابع طبیعی جنگل ها و مراتع آنها را توسعه بدهیم. بنابراین چون در این حوزه ها پیشرفتی نداشته ایم نمی توانیم بگوییم فرسایش خاک کنترل شده یا کاهش یافته است.

در فرسایش خاک دو عامل دخیل است؛ یکی عوامل ذاتی و طبیعی است که در خاک و روی زمین است همچون جنس خاک، پوشش زمین و نوع کاربری زمین، دیگری نیز عوامل فرسایندگی مانند باران، باد

* چه عواملی عمدتا در فرسایش خاک موثر است؟
فرسایش خاک بیشتر در اراضی شیبدار، مراتع، دامنه کوه ها و مناطق کوهستانی اتفاق می افتد و همچنین در اثر بارش باران رخ می دهد. در واقع اگر شدت بارش باران از حد مجاز بیشتر شود خاک دچار فرسایش می شود.

از سوی دیگر حساسیت خاک می تواند باعث تشدید فرسایش خاک شود و یا در مقابل عوامل فرسایندگی مقاومت کند. گفتنی است پوشش گیاهی یا ریشه ای که گیاه در خاک ایجاد می کند باعث می شود که خاک یک بافت منسجم پیدا کند و به این طریق در مقابل عوامل فرسایندگی مانند باران، باد یا عوامل طبیعی دیگر همچون برف و بهمن مقاومت کند.

از دیگر عوامل فرسایندگی خاک نوع استفاده از زمین است؛ به عنوان مثال وقتی از زمین برای کشاورزی استفاده می شود و زمین شخم زده می شود اگر شخم در امتداد شیب باشد قطعا خاک بیشتر و سریعتر فرسایش پیدا می کند. اما اگر شخم در جهت عمود بر شیب دامنه باشد  گامی در جهت کنترل فرسایش و تثبیت خاک است. علاوه بر این اگر از زمین برای معدن کاری، راه سازی و یا گردشگری استفاده شود می تواند بر فرسایش خاک تاثیر بگذارد.

به عبارت دیگر اگر بخواهیم دسته بندی کنیم در فرسایش خاک دو عامل دخیل است؛ یکی عوامل ذاتی و طبیعی است که در خاک و روی زمین است همچون جنس خاک، پوشش زمین و نوع کاربری زمین، دیگری نیز عوامل فرسایندگی مانند باران، باد و ناهمواری های زمین و دیگری عوامل طبیعی است.

*جایگاه جنگل کاری و درخت کاری در جلوگیری از فرسایش خاک چیست؟
قطعا پوشش جنگلی، درختچه ای و حتی اقداماتی که در مراتع انجام می شود هم خاک را حفظ می کند و هم باعث می شود نزولات جوی با سرعت خود را به پایین نرسانند و در پروفیل خاک خود بمانند. اینها مقدمه ای است که ما در مراتع بوته بکاریم، کپه کاری انجام دهیم و یا بذر یکسری گیاهان مرتعی را بپاشیم و گیاه را در آن مناطق مستقر کنیم.

اگر بخواهیم فرسایش خاک را کنترل کنیم چاره ای جز توسعه مناطق جنگلی و جنگل های دست کاشت، احیای مراتع، مدیریت و آمایش سرزمین نداریم

همچنین اگر امکان داشته باشد می توان گیاهانی که در اصطلاح گرین فیت (Green Fit) هستند و نیاز به آب کشاورزی ندارند را کاشت و توسعه داد و به این ترتیب با ایجاد جنگل و توسعه مراتع در مقابل فرسایش خاک ایستاد.

به نظر بنده اگر بخواهیم فرسایش خاک را کنترل کنیم چاره ای جز توسعه مناطق جنگلی و جنگل های دست کاشت، احیای مراتع، مدیریت و آمایش سرزمین و اصلاح بهره برداری هایی که از زمین انجام می دهیم نداریم تا منابع خاک مان حفظ شود.

*با توجه به اینکه طی چند سال اخیر بحث تغییر کاربری زمین های کشاورزی بسیار شایع شده است، این تغییر کاربری ها چه تاثیری در فرسایش خاک می تواند داشته باشد؟
 تغییر کاربری اصولا در فرسایش خاک چندان موثر نیست مگر اینکه در اراضی که برای کاربری مسکونی و ویلاسازی استفاده می شود در یک موقعیت هایی قرار بگیرند که برای دسترسی به آن لازم باشد جاده ایجاد شود و به این ترتیب جنگل هایی تخریب شود، که در این صورت قطعا موجب فرسایش خاک می شود. اما مثلا  اگر گوشه ای از یک شالیزار که در سطح شیبدار هم نیست، را کشاورزی برای ساخت خانه استفاده کند ایرادی ندارد و هیچ فرسایش خاکی ایجاد نمی کند.

شاید بتوان آب را از طریق رطوبت هوا، شیرین کردن آب های شور و دریاها و یا حتی از طریق واردات تامین کرد اما اگر خاک از دست برود غیر قابل جبران است و جایگزین ندارد

*به طور کلی فرسایش خاک از نظر اقتصادی چقدر به کشور زیان می زند؟
فرسایش خاک کلا ضرر و زیان است و قابل جبران نیست. به طوری که شاید بتوان آب را از طریق رطوبت هوا، شیرین کردن آب های شور و دریاها و یا حتی از طریق واردات تامین کرد اما اگر خاک از دست برود غیر قابل جبران است و جایگزین ندارد.

به عبارت دیگر فرسایش خاک از جنبه های مختلف می تواند به ما ضربه بزند؛ یکی اینکه بستر کشاورزی و حاصلخیزی از بین می رود و باعث می شود کشور نیازمند به واردات محصولات کشاورزی شود و به نوعی امنیت غذایی به خطر بیفتد.

از سوی دیگر بحث دام و چرای دام  در اثر از دست رفتن خاک محدود می شود. علاوه بر این اثر محیط زیستی و زیست محیطی که می تواند ایجاد کند همچون بیابان زایی خود یک ضرر جبران ناپذیر است.

یا اینکه خاکی که فرسایش پیدا می کند در رودخانه ها، مسیل ها و مسیرهای رودخانه ها جریان پیدا می کند و خودش را به مخازن سدها می رساند. عمر مفید سدها اگر مثلا ۳۰ سال پیش بینی شده باشد ممکن است به ۱۰ تا ۱۵ سال کاهش یابد که این ها همه ضرر اقتصادی است.