بازار؛ گروه ایران: سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور که در حال حاضر زیر مجموعه وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده و در سال ۱۳۴۱ شمسی و با کمک سازمان ملل متحد تاسیس شد و فعالیت آن در حوزه پژوهش های زمین شناسی و ارزیابی اکتشافی منابع معدنی است.
با در نظر گرفتن این موضوع که موفقیت کشورمان در بخش معدن و صنایع معدنی، بدون استراتژی امکانپذیر نیست و استخراج مواد معدنی بدون اکتشاف، قابل تصور نیست این موضوع در گفت و گوی «بازار» با دکتر سیداحمد مشکانی، تلاش شد بررسی شود که آیا استراتژی یا برنامه راهبردی مشخص و مدونی در بخش معدن و خصوصاً اکتشافات معدنی وجود داشته است یا خیر.
مشکانی از سال ۱۳۷۵ تا سال ۱۳۹۰ نیروی سازمان زمین شناسی بوده و دارای دکترای زمین شناسی اقتصادی است.
کار اکتشاف، یک کار پُر ریسک است. چرا تمام شرکت های خصولتی (خصوصی- دولتی)، کارخانه تاسیس کرده اند؟ به دلیل این که ریسک ندارد و هر وزیر و نماینده ای می تواند بگوید شهر ما کارخانه فولاد دارد و به همه افراد نشان می دهد و یک مدال افتخار هم دریافت می کند
*در سال های اخیر، به طور متوسط حدود ۴۰۰ میلیون تُن استخراج مواد معدنی داشته ایم. گفته می شود ایران جزو ۱۰ کشور اول معدنی است و ۳۷ میلیارد تُن ذخیره معدنی دارد. آقای اسماعیلی معاون امور معادن وزارت صنعت هم رقم ۴۱۵ میلیون تُن استخراج برای سال ۱۳۹۸ اعلام کرده بودند.
این آمارها در مورد استخراج و ذخایر معدنی ایران وجود دارد ولی به طور خاص آیا این میزان استخراج مطلوب است و به نظر شما، وضعیت کشور ما در حوزه اکتشاف چگونه است؟
در رابطه با اکتشاف معادن و با توجه به این که جزو ۱۰ کشور اول دنیا در این بخش هستیم، هنوز وضعیت ما نسبت به کشورهای دیگر مناسب نیست و ما خیلی عقب تر هستیم. وضعیت ما، وضعیت مطلوبی نیست ولی ما یک پتانسیلی داریم و الان حتی کمتر از یک درصد آن را بهره برداری می کنیم. آن رقم ۴۰۰ میلیون تُن استخراج، شامل تمام مواد معدنی است یعنی شامل آهک، گچ، خاک صنعتی هم می شود. البته من با این عدد هم، مشکل دارم و برای من، صحت آن جای سوال است. در حالی که ما برخی مواد و عناصر معدنی داریم که استراتژیک هستند مثل مس و آهن.
*آقای امامی معاون سازمان «ایمیدرو» هم، در اردیبهشت ۱۳۹۹ گفته اند که کُل استخراج مواد معدنی سالیانه ۴۰۰ میلیون تُن است. یک آمار دیگر هم وجود دارد که ۳۵ درصد مواد استخراج شده مربوط به فلزات است.
با در نظر گرفتن این آمارها می توان گفت که ما از نظر تولید ماده معدنی، عقب هستیم. نکته دوم، در ارتباط با اکتشاف است. درباره آن ۳۵ درصد، جای بحث وجود دارد. در حوزه بخش خصوصی، ما به ظرفیت کارخانه ها نرسیده ایم یعنی فرضاً یک کارخانه کاتد مس با ظرفیت ۲ هزار تُن تاسیس شده ولی از کل ظرفیت ان استفاده نمی شود.
این کارخانه وجود دارد و آماده است که سنگ معدن را تحویل بگیرد و آن را به یک محصول دیگر تبدیل کند ولی به جای این که مثلاً یک میلیون سنگ وارد شود تا ۲ هزار تُن کاتد مس تولید کند، در حد ۲۰۰ هزار تُن سنگ وارد می شود یعنی با ۲۰ درصد یا ۳۰ درصد ظرفیت کار می کند. علت این وضع، به میزان استخراج معادن برمی گردد. معادن دولتی می توانند با تمام ظرفیت کار کنند ولی در رابطه با معادن دیگر، اکتشاف خوبی انجام نشده تا ذخیره معدنی خوبی کشف شود و بر اساس آن، کارخانه را طراحی کنیم.
به بیان دیگر، کارخانه را طراحی کرده و ساخته ایم ولی حالا ماده معدنی نداریم. سه علت برای نبود ماده معدنی، وجود دارد. یک علت این است که ذخیره معدنی، به خوبی کشف نشده. دوم این است که انتقال آن کان سنگ به کارخانه پُر هزینه است یعنی هزینه حمل زیادی دارد.
یک علت هم به این موضوع برمی گردد که کارخانه دار و معدن کار به توافق نمی رسند. اگر دو عامل حمل ماده معدنی و به توافق نرسیدن را کنار بگذاریم و ۲۰ درصد سهم به آنها بدهیم، در حد ۸۰ درصد برمی گردد به این که ما هنوز منابع معدنی کافی را شناسایی نکرده ایم. ما در حوزه اکتشاف به شدت ضعیف هستیم و عملکرد ما به شدت پایین است.
از طرفی، هدفگذاری شده که ۵۵ میلیون تُن در سال فولاد تولید شود. در همین ارتباط، کارخانه هایی تاسیس شده که هیچکدام از این کارخانه ها در آینده به ظرفیت تولیدشان نمی رسند. به دلیل این که سنگ آهنی که اکتشاف کرده ایم، معادل ظرفیت کارخانه های تاسیس شده نیست.
در این بخش هم مشکل داریم و حتی شرکت های دولتی و شبه دولتی هم، مشکل دارند یعنی فرآیندهای پایین دستی را درست کرده ایم ولی در بالادستی احتیاج به اکتشاف وجود دارد. پس ما دائماً یک مشکل اساسی داریم و آن، این که ذخایر جدید را کشف کنیم. برای کشف ذخایر جدید باید سرمایه گذاری کنیم ولی متاسفانه سرمایه گذاری خوبی در بخش دولتی و بخش خصوصی انجام نمی شود.
بالاخره کار اکتشاف، یک کار پُر ریسک است. چرا تمام شرکت های خصولتی (خصوصی- دولتی)، کارخانه تاسیس کرده اند؟ به دلیل این که ریسک ندارد و هر وزیر و نماینده ای می تواند بگوید شهر ما کارخانه فولاد دارد و به همه افراد نشان می دهد و یک مدال افتخار هم دریافت می کند. البته ممکن است فقط یک سال هم ماده معدنی وارد این کارخانه ها شود و کار کنند.
*به طور مشخص کارخانه هایی را سراغ دارید که دچار چنین مشکلاتی باشند؟
بله. در همین سال ۱۳۹۹ در یک شبکه تلویزیونی درباره شرکت ذوب آهن صحبت می شد. در آن برنامه تلویزیونی گفته می شد خام فروشی می شود و دپوی مواد ما خالی شده و بنابراین نمی توانیم تولید داشته باشیم. در صورتی که حتی اگر تمام سنگ آهن استخراج شده به شرکت های فولاد مبارکه و ذوب آهن تخصیص پیدا کند، باز ما در آینده کمبود سنگ آهن داریم. در این برنامه تلویزیونی، فقط از خام فروشی و صادرات سنگ آهن انتقاد شد و نگفتند که ذخایر معدنی ما کم شده و باید اکتشاف کنیم. در حالی که اصل قضیه، اکتشاف است.
سوال این است که چرا شرکت ذوب آهن، اقدامی مثل مجتمع گل گهر انجام نداده است که مثلا ۲۰ سال پیش یک تیم اکتشافی ایجاد کند و مناطق مستعد سنگ آهن را اکتشاف کند که الان درباره خام فروشی صحبت نکند.
ما واقعاً جزو ۱۰ کشور برتر هستیم ولی فرضاً جزو صدمین کشور کشوریم که تولید ماده معدنی می کنیم. البته در حوزه غیر فلزی، یک مقدار قوی تر هستیم. ما باید تولید قابل توجهی داشته باشیم ولی نداریم و علت آن هم، نبود ذخایر معدنی در ایران نیست بلکه علت آن، عدم اکتشاف این ذخایر است.
ما واقعاً جزو ۱۰ کشور برتر هستیم ولی فرضاً جزو صدمین کشور کشوریم که تولید ماده معدنی می کنیم. البته در حوزه غیر فلزی، یک مقدار قوی تر هستیم. ما باید تولید قابل توجهی داشته باشیم ولی نداریم و علت آن هم، نبود ذخایر معدنی در ایران نیست بلکه علت آن، عدم اکتشاف این ذخایر است
*اعلام شده که ۳۷ میلیارد تُن ذخایر کشف شده معدنی در کشورمان وجود دارد و ۵۷ میلیارد تُن هم ذخایر بالقوه داریم. همان رقم ۵۷ میلیارد تُن از چه طریق محاسبه شده و آیا مطالعات راهبردی دقیقی انجام شده که این مقدار ماده معدنی به صورت بالقوه وجود دارد؟
ما استعداد یابی معدنی داریم که به آن ذخایر زمین شناسی گفته می شود. بر این اساس، اگر فقط میزان آهک های ایران را حساب کنیم جزو ذخیر معدنی است. اصلاً میزان آهک کشور به این عدد می رسد و نیاز به کان سار و ذخایر معدنی دیگر نیست.
تمام ذخایری که ما داریم و می توانیم استخراج کنیم و به فروش برسانیم، در مقیاس زمین شناسی مورد بررسی قرار داده اند و البته این مقدار هم، کم برآورد شده و بیش تر از این مقدار است. من اعتقاد دارم که از نظر زمین شناسی، پتانسیل ما برای تولید و استخراج مواد معدنی، زیاد است. تا این پتانسیل معدنی بخواهد به یک ذخیره قطعی تبدیل شود خیلی فاصله داریم و اکتشاف جدید، این فاصله را پُر می کند.
*در سال ۱۳۴۱ شمسی کشورهای آلمان، روسیه و یوگسلاوی، به ایران در تحقیقات مربوط به اکتشاف معادن کشور ما کمک کرده اند. جنابعالی در سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰ جزو نیروهای سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی وزارت صنعت و معدن بوده و در این سازمان فعالیت کرده اید.
سازمان زمین شناسی ایران در سال ۱۳۴۱ با هدف انجام پژوهش های زمین شناسی و ارزیابی اکتشافی منابع معدنی تاسیس شده تاسیس شده. آیا درست است که این سازمان، کارهای مطالعاتی در حد و اندازه مطالعات اکتشافی آن سه کشور انجام نداده است؟
وظیفه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، اکتشافات عمومی است یعنی اکتشاف های مقدماتی. در برخی مقاطع، یک مقدار جلوتر رفت ولی می خواهند این اختیارات را را از این سازمان بگیرند. چرا که اکتشاف نیمه تفصیلی و تفصیلی، جزو وظایف سازمان نیست. از طرفی، اکتشاف های عمومی نیاز به ژئوفیزیک هوابرد و ژئوشیمی رسوبات آبراهی دارد. همچنین نیاز به نقشه های زمین شناسی بزرگ مقیاس داریم و چهارم، تصویر ماهواره ای است.
این چهار مورد، جزو وظایف سازمان زمین شناسی است که انجام داده ولی در همین زمینه ها مشکل داریم. بالاخره در این حوزه ها، کار انجام شده ولی الان نیاز به اصلاح دارد. این کارها از همان سال ۱۳۴۲ سازمان این کارها را انجام داده است. البته پی جویی مواد معدنی هم، جزو دستورالعمل های سازمان بود و همه این کارها انجام شده. همه اطلاعات کشف شده در قالب چهار بخش اطلاعات پایه نقشه های زمین شناسی بزرگ مقیاس و کوچک مقیاس، ژئوشیمی رسوبات آبراهی و ژئوفیزیک هوابرد و تصاویر ماهواره ای است.
بعد اینها با هم تلفیق می شوند و حاصل کار، مناطق امیدبخش معدنی است. سازمان باید مناطق امیدبخش را معرفی می کرد. این سازمان، یک بخش از کار را انجام داده ولی آن ۴ نوع اطلاعات پایه، ناقص هستند.
برای مثال، در کُل ایران، ژئوفیزیک هوابرد انجام نشده. یک بخش از این کار را سازمان انرژی اتمی انجام داده و یک هم هم ایمیدرو. یک بخش هم سازمان زمین شناسی انجام داده ولی هیچکدام از این سازمان ها، به همدیگر اطلاعات نمی دهند. در صورتی که وقتی افغانستان در دوره ای که به دست آمریکایی ها افتاد، کُل خاک افغانستان را ژئوفیزیک هوابرد کرد و ذخایر بزرگ معدنی این کشور کشف شدند.
بنابراین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران، در حوزه اکتشاف کارهایی را انجام داده ولی ناقص است و برخی کارهایی هم که انجام داده باید بازنگری شود یعنی جاهایی از آن غلط است. این موارد، باید بازنگری شده و حتی دوباره انجام شود. سازمان زمین شناسی، تکلیفی به عهده داشته که اطلاعات پایه را ایجاد کند. این کار را انجام داده ولی این اطلاعات، ناقص است یا بعضی موارد باید اصلاح شود. یک بخش هم معتبر است و می شود به آن اعتماد کرد. در نهایت این که اکتشاف کُلی یا اکتشاف تفصیلی و نیمه تفصیلی، جزو وظایف سازمان نیست و قبلاً هم نبوده و الان هم انجام این کارها را از آن سلب می کنند.
تمام ذخایری که ما داریم و می توانیم استخراج کنیم و به فروش برسانیم، در مقیاس زمین شناسی مورد بررسی قرار داده اند و البته این مقدار هم، کم برآورد شده و بیش تر از این مقدار است. من اعتقاد دارم که از نظر زمین شناسی، پتانسیل ما برای تولید و استخراج مواد معدنی، زیاد است
*اکتشاف ۴ مرحله شناسایی، پی جویی، اکتشاف عمومی و اکتشاف تفصیلی دارد. به نظر شما فقط شناسایی، وظیفه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی است؟
دقیقاً همین طور است ولی جاهای دیگر مثل ایمیدرو هم، به طور موازی کاری، کار شناسایی را انجام می دهند.
*با توجه به این که اکتشاف ریسک بالایی دارد و پُر هزینه است، اقدامات ایمیدرو در حوزه اکتشاف و موازی کاری، باعث ایجاد هزینه اضافه می شود؟
بله و البته حدود ۱۰ سال سازمان زمین شناسی، کارهای اکتشافی نیمه تفصیلی انجام می داد ولی الان این کار را انجام نمی دهد. ما باید اطلاعات تولید شده توسط یک سازمان را به مجموعه دیگر بدهیم. به نظر من، دانش فنی لازم در سازمان زمین شناسی وجود دارد. من هم مدتی در آنجا کار کرده ام و می دانم این سازمان، پتانسیل لازم را دارد. شرکت های دیگر اگر بخواهند همان کار را انجام بدهند باید نیرو تربیت کنند ولی چرا این موازی کاری ها انجام شود؟
خُب همان بودجه به سازمان زمین شناسی داده شود و سازمان زمین شناسی، قدرت بگیرد. بودجه لازم هم باید به این سازمان داده شود تا نتایج خوبی بگیرد و اگر مثل سال های قبل بودجه داده شود نتایج غلط یا ناصحیح کسب می شود.
*تعداد نیروهای سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور ۱۰۰۰ نفر است و گفته می شود این نیروها، نیروهای متخصصی هستند. آیا این تعداد نیرو برای انجام اکتشاف سراسر ایران کافی است؟
برای انجام اکتشافات پایه ای، کافی است و البته من وارد اکتشافات تفصیلی و نیمه تفصیلی نمی شوم. همان مرحله شناسایی را می توانند انجام بدهند. این سازمان، دو وظیفه دارد. یک وظیفه، تهیه نقشه های زمین شناسی است که از قدیم این کار را انجام می دهد. وظایفی هم در ۳۰ سال اخیر به این سازمان سپرده شده که همان اکتشاف است.
این سازمان، برای انجام این کارها، نیروی لازم را دارد ولی می تواند ناظر باشد یعنی کار را به شرکت مشاور بدهد. تا الان هم همین کار را انجام داده است ولی نظارت دقیق تری داشته باشد و بودجه آن هم بالا برود تا بتواند کارهای دقیق تر و بهتری انجام بدهد. این سازمان، احتیاج به کار بیشتر ندارد مگر این که شعبه های این سازمان زیاد شود. چرا برخی استان ها، شعبه سازمان زمین شناسی ندارند. برای مثال، مشهد، کرمان و شیراز، شعبه سازمان را دارند ولی این سازمان در همه استان ها شعبه ندارد.
من حدود ۱۹ سال در این سازمان بوده ام و تجربیاتی دارم. به نظر من، سازمان مرکزی زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور واقع در تهران، از نیرو اشباع است و حتی بعضی از نیروهای آن کاری انجام نمی دهند و عملاً بیکارند
*سازمان زمین شناسی در شمال غربی و شمال شرقی کشور شعبه دارد ولی در غرب کشور که شامل استان های کرمانشاه، کردستان و ایلام می شود شعبه یا ایجاد نشده.
در خیلی از استان ها شعبه ندارد ولی این دفاتر، دفاتر مراکز اصلی است. این دفاتر، دفاتر استانی هستند و برخی دفاتر هم، در حد سه نفر نیرو دارد ولی دفاتری که در کرمان، شیراز و مشهد هستند، خودشان واقعا یک سازمان هستند یعنی همه مواردی که در سازمان مرکزی وجود دارد، در این واحدهای کوچکتر هم وجود دارد. بودجه می تواند به این نوع مراکز تزریق شود و اگر به سازمان مرکزی زمین شناسی تزریق نشود بهتر است. یعنی اگر می خواهند نیرو جذب کنند در استان ها این کار را انجام بدهند.
من حدود ۱۹ سال در این سازمان بوده ام و تجربیاتی دارم. به نظر من، سازمان مرکزی زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور واقع در تهران، از نیرو اشباع است و حتی بعضی از نیروهای آن کاری انجام نمی دهند و عملاً بیکارند ولی اگر دفاتر استان ها قدرت بگیرند و بتوانند بودجه اختصاصی خودشان را داشته باشد و نه این که از سازمان مرکزی بودجه بگیرند، می توان انتظار داشت که کارهای جدیدی مخصوصاً در پی جویی های سطحی انجام شود.
*در مدت حدود ۱۵ سال این صحبت ها مطرح شده که استراتژی بخش معدن تهیه شود.
تا الان چهار بار تهیه شده و آخرین مورد هم، همان چیزی است که آقای دکتر داریوش اسماعیلی تهیه کرده است.
*نقشه راه بخش معدن در سال ۱۳۹۷ تهیه و ابلاغ شده. به نظر شما آیا این نقشه راه، همان استراتژی بخش معدن است؟
بله و در همان حوزه است. دید هر دو یکسان است. تا حالا هم چهار بار اصلاح شده و هر بار هم، یک مسئول گفته این کار را انجام می دهم ولی عملاً انجام نشده.
*شما از نقشه راه بخش معدن دفاع می کنید ولی در عین حال نسبت به آن انتقاداتی دارید. از آن طرف هم، آقای اسماعیلی در سال ۱۳۹۸ گفته بود سند استراتژی معادن تهیه می شود. از طرفی نقشه راه معدن از سال ۱۳۹۷ اجرا شده و تا سال ۱۴۰۰ شمسی اجرای آن ادامه دارد. الان در داخل همین نقشه راه، یک استراتژی مشخصی وجود دارد و دیده می شود؟
به نظر من، بله. این نقشه راه، به خوبی نوشته شده ولی نقایصی هم دارد و مثلا اشتباهاتی شده. در مجموع از ۲۰ نمره، در حد ۱۷ امتیاز می گیرد.
*به طور واضح نکاتی که در حوزه استراتژی در نقشه راه بخش معدن، مطرح شده، چه مواردی هستند؟
من این نقشه راه را خوانده ام و هم به اکتشاف اشاره شده و هم بحث ازدیاد ذخیره. در این نقشه، بحث بازنگری قوانین هم مورد توجه قرار گرفته است. هم این که در آن به تولید محصولات پایین دستی توجه شده. این موارد در نقشه وجود دارد و البته به صورت نامحسوس. تا جایی که به یاد دارم، اولویت اول این نقشه راه، اکتشاف بوده و بعد هم تولید.
*پس به نظر شما در نقشه راه معدن، دقیقاً استراتزی معدن وجود دارد؟
بله. البته برای هر بخش این نقشه راه باید مثلاً ۴۰۰ صفحه، مطلب دقیق نوشته شود. این نقشه، ابتدای آن کار است و در حد سرفصل های آن است یعنی این نقشه، ابتدایی تر است. قرار است سند استراتژی معادن تا سال ۱۴۰۰ تهیه شود.
استراتژی معدن داشته ایم و ابلاغ هم شده ولی بین مسئولان دولتی مطرح بوده. ما یک مرزهایی داریم و شما درباره آن مرزها صحبت می کنید یعنی ما مرز خاص داریم. ما مرز دولت داریم و همچنین مرز عام و مرز عمومی داریم
*قبل از این نقشه راه معدن که آقای دکتر اسماعیلی به عنوان رئیس کمیته معدن مجلس، آن را تهیه کرده است، استراتژی خاصی در حوزه معدن نداشته ایم؟
استراتژی معدن داشته ایم و ابلاغ هم شده ولی بین مسئولان دولتی مطرح بوده. ما یک مرزهایی داریم و شما درباره آن مرزها صحبت می کنید یعنی ما مرز خاص داریم. ما مرز دولت داریم و همچنین مرز عام و مرز عمومی داریم. الان من و شما درباره مرز عمومی و عام صحبت می کنیم. بعضی مطالب در این دو مرز می ماند و صحبت کردن درباره آنها فایده ندارد. جالب است بدانید که بخشنامه ای وجود داشته که فقط یک عده خاص از آن با خبر بوده اند.
*کدام بخشنامه بوده که منتشر نشده؟
بیش از ۱۰ مورد وجود دارد. از زمان وزارت آقای محلوجی تا حالا، حدود ۱۴۰ تا ۱۵۰ بخشنامه صادر شده ولی بعضی از آنها به بخش معدن آسیب جدی زده. ما الان جزو کارگروهی هستیم که این بخشنامه ها را بررسی می کنیم.
*در نقشه راه بخش معدن گفته شده برای توسعه اکتشافات بر پایه تامین پایدار اطلاعات پایه، سازمان زمین شناسی باید از دانش و فناوری روز دنیا در زمین شناسی و اکتشافات استفاده کند. آیا بودجه کافی وجود دارد که این نوع اهداف محقق شود؟
خیر. فعلا بودجه ای در این زمینه به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی تعلق نگرفته و در این زمینه مطمئن باشید.
نظر شما