بازار؛ گروه ایران: زلزله ۷ ریشتری اخیر ترکیه که روز جمعه ۹ آبان ماه جاری در دریای اژه و غرب استان ازمیر رخ داد، خسارات محدودی جانی و انسانی در ازمیر ۴ میلیون نفری به عنوان سومین شهر پُر جمعیت به بار آورد. در این میان، برخی ساختمان شهر ازمیر فروریختند و برخی از آنها نیز کج شده و برخی هم فقط یک ضلع از ۴ ضلع آنها فروریخت.
با توجه به یک شرکت ترکیه با فناوری قالب تونلی در طرح مسکن مهر ایران ۳۵ هزار واحد مسکونی ساخت و در ترکیه هم از این روش ساخت استفاده می شود، در گفت و گوی «بازار» با دکتر سیدمحمود فاطمی عقدا، وضعیت منطقه زلزله زده ترکیه در زمین لرزه اخیر و نوع ساخت و ساز رایج در این کشور و تکنولوژی ساخت انتقال یافته از ترکیه به ایران بررسی شده است. فاطمی عقدا، دکترای زمین شناسی مهندسی از دانشگاه کوموماتو ژاپن دارد و در سال های اخیر، مدتی رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهر سازی وزارت راه و شهر سازی بوده است.
من یادم است که در زمان زلزله سال ۱۹۹۹ ترکیه، مرکز تحقیقات مسکن وزارت راه و شهر سازی، تحقیقاتی را در زمینه سیستم های ساختمانی انجام داد . در آن زمان مشخص شد که سیستم قالب تونلی، دارای نقاط ضعف قابل توجه بوده و در مقابل زلزله های بزرگ و نیروهای جانبی زلزله آسیب پذیر است
*زلزله ۷ ریشتری استان ازمیر ترکیه که روز جمعه ۹ آبان امسال رخ داد، خسارت مادی و تلفات انسانی زیادی به بار نیاورد. البته این زلزله در ساعت ۳ بعدازظهر اتفاق افتاد و زلزله ۷ ریشتری که در سال ۱۹۹۹ رخ داده در ساعت ۳ شب اتفاق افتاده است. در زلزله سال ۱۹۹۹ در ازمیت تعداد ۱۷ هزار نفر جان خودشان را باختند ولی در زلزله اخیر بنا بر آخرین خبرها فقط ۵۱ نفر فوت شده اند. به نظر شما، ساعات وقوع این دو زلزله، در میزان خسارت و تلفات تاثیر داشته است؟
صد در صد ساعت وقوع زلزله در میزان تلفات تاثیر دارد. اصولاً اگر زلزله در روز اتفاق بیفتد به دلیل این که بعضاً بیرون از خانه هستند یا در فضاهای باز هستند، تلفات جانی، خیلی کمتر می شود نسبت به زلزله هایی که در شب و صبحگاه اتفاق می افتد چرا که مردم در خوب هستند، غافلگیر می شوند و امکان این که از خانه ها خارج شوند، برای انها نیست. در حالی که در روز، مردم هوشیارند و حتی کسانی که در فضاهای اداری یا مسکونی هستند، به راحتی می توانند خودشان را نجات بدهند و تلفات، به مراتب کمتر است.
*بزرگترین و خطرناک ترین گسل ترکیه، گسل شمال آناتولی است که ۱۵۰۰ کیلومتر طول دارد. این گسل از شمال شرقی ترکیه و مرز ایران شروع شده و تا غرب ترکیه و جنوب استانبول ادامه دارد. این گسل، در چند دهه اخیر چندین زلزله بزرگ بالای ۷ ریشتر ایجاد کرده است. این گسل چه وضعیتی دارد و خطرات آن چقدر جدی است؟
ترکیه و خصوصاً استان ازمیر، نسبت به سایر بخش های این کشور، یک منطقه فعال از نظر تکتونیکی (حرکت پوسته کره زمین) و لرزه خیزی است. به هر صورت، شرایط لرزه خیزی ترکیه تقریباً مثل ایران است و هر چند سال یکبار، یک زلزله بزرگ در ترکیه داریم.
البته در منطقه ازمیر، دوره های بازگشت زلزله، کوتاه تر است و تنش ها یا فعالیت های تکتونیکی، بیش تر است و دوره بازگشت، به مراتب کوتاه است. به همین دلیل، در بازه های زمانی کوتاه تر، زلزله های بزرگی را در آنجا شاهد هستیم. این منطقه، از نظر لرزه خیزی یک منطقه کاملاً فعال و خطرناک است.
*آخرین زلزله بزرگ ترکیه در سال ۲۰۱۱ در منطقه وان در شرق ترکیه رخ داده که بزرگای آن ۷.۲ بوده و این زلزله تعداد ۵۰۰ کشته بر جای گذاشته است. این که دو زلزله ۷ ریشتری در مدت یک دهه در ترکیه، اتفاق افتاد نشان می دهد که خطر وقوع زلزله را نمی توان نادیده گرفت و استانداردهای ساخت و ساز مراعات شود؟
در اینجا چون به به طور خاص، بحث ترکیه مطرح است می توان گفت که این کشور در یک منطقه زلزله خیز قرار دارد. هر چند ساخت و سازهای ترکیه نسبت به گذشته خیلی بهتر شده ولی سیستم های ساختمانی این کشور، دارای نقاط ضعف است. اگر ساختمان ها و مخصوصاً ساختمان های بلند مرتبه ترکیه، به خوبی طراحی شوند و به خوبی ساخته شوند و سیستم ساختمانی با زلزله سازگار باشد، انتظار نمی رود در این زلزله ها به راحتی آسیب ببینند.
اصولاً در ترکیه از سیستم های قالب تونلی یا قالب های پرنده در ساخت و ساز استفاده می کنند. این سیستم ساخت در ایران رواج پیدا کرده و این سیستم در ابتدا و به طور خاص از ترکیه، وارد ایران شده. این سیستم، دارای نقاط ضعف خاص خودش است. من یادم است که در زمان زلزله سال ۱۹۹۹ ترکیه، مرکز تحقیقات مسکن وزارت راه و شهر سازی، تحقیقاتی را در زمینه سیستم های ساختمانی انجام داد . در آن زمان مشخص شد که سیستم قالب تونلی، دارای نقاط ضعف قابل توجه بوده و در مقابل زلزله های بزرگ و نیروهای جانبی زلزله آسیب پذیر است.
هم در ترکیه و هم در ایران که با پدیده زلزله مواجه هستیم و هر از چند گاهی، زلزله های بزرگ را تجربه می کنیم، هم شناخت ما از زلزله مهم است و هم توجه جدی به ضوابط، مقررات و آئین نامه ها اهمیت دارد. همین طور ارتقای آئین نامه ها، متناسب با یافته هایی که از زلزله ها داریم، مهم است. قطعاً زلزله اخیر ترکیه، دستاوردهای خوبی از نظر مهندسی زلزله در اختیار پژوهشگران ترکیه و کُل دنیا می گذارد و می تواند منجر شود به ارتقای آئین نامه ها، بهبود استاندارد و رفع کاستی های احتمالی که در ضوابط و مقررات و ائین نامه های طراحی ساختمان داریم.
هم در ترکیه و هم در ایران که با پدیده زلزله مواجه هستیم و هر از چند گاهی، زلزله های بزرگ را تجربه می کنیم، هم شناخت ما از زلزله مهم است و هم توجه جدی به ضوابط، مقررات و آئین نامه ها اهمیت دارد. همین طور ارتقای آئین نامه ها، متناسب با یافته هایی که از زلزله ها داریم، مهم است
*فیلم های متعدد کوتاهی از زمان وقوع زلزله ازمیر منتشر شده و در اکثر آنها مردم وحشت می کنند و در برخی موارد از جایی که هستند فرار می کنند. یک فیلم مربوط به اشپزخانه یک هتل بود و بعد از وقوع زلزله، افراد مستقر در آنجا که مشغول کار بودند ترسیدند و از داخل آشپزخانه هتل فرار کردند. آیا مردم ترکیه، نسبت به امنیت و ایمنی ساختمان ها اطمینان ندارند که در ساختمان های نمی مانند؟
فرار در زمان زلزله، یک امر طبیعی است و ارتباطی به این که ساختمان، ایمن است یا ایمن نیست، ندارد. مردم نمی توانند اطمینان صدر در صد داشته باشند که ساختمان فرو نریزد. اولین کار درستی که مردم انجام می دهند، فرار از داخل ساختمان به فضای بیرون از ساختمان است.
*در ژاپن و در فیلم هایی که در زمان وقوع زلزله گرفته شده و منتشر می شود، مشخص است کسانی که در داخل ساختمان هستند فرار نمی کنند. با توجه به این که جنابعالی در ژاپن، تحصیل کرده اید، وضعیت آن کشور چگونه است که در زمان زلزله های بزرگ، با خونسردی و آرامش رفتار می کنند؟
ژاپن کاملاً متفاوت است با منطقه ما چه ترکیه، چه ایران و چه کشورهای پاکستان، افغانستان، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و کشورهایی که در همسایگی ما بوده و زلزله خیز هستند. یکی از دلایل، تجربه های زیادی است که ژاپنی ها در حوزه زلزله دارند. ژاپنی ها، مقررات موجود را در ساخت و سازها رعایت می کنند و به طور کامل ساختمان هایی که ساخته می شوند تحت نظارت شدید و رعایت ضوابط و مقررات هستند. در ژاپن، قوانین بازدارنده قوی برای کسانی که بخواهند مقررات و ضوابط را رعایت نکنند، وجود دارد ولی ما این نوع قوانین را نداریم.
لذا ساختمان هایی که در ژاپن وجود دارد ایمنی کافی دارد. ژاپنی ها تجربه طولانی و نه چندان خوب از زلزله های گذشته دارند و خسارات شدیدی دیده اند و تلفات زیادی داده اند. آن نتایج تلخ گذشته، باعث شده ساختمان هایی که امروزه می سازند در مقابل زلزله های بزرگ مقاوم هستند. همچنین آموزش هایی که در ژاپن، به مردم داده می شود بسیار موثر است. در این آموزش ها، افراد را با موضوع زلزله و ایمنی ساختمان ها و این که در زمان زلزله باید چگونه رفتار کنند، آشنا می کند.
در حالی که در کشور ما یا در کشور ترکیه، این طور نیست. ما در بخش آموزش مردم، واقعاً ضعف داریم. اگر مردم مطمئن باشند که ساختمان خودشان، مقاوم است لزومی ندارد که به بیرون از ساختمان فرار کنند ولی مردم، آموزش ندیده اند و واقعاً تکان ها و لرزش های زلزله بزرگ مثل زلزله ۷ ریشتر هم، وحشت آفرین است و نمی شود گفت که در داخل ساختمان بمانند و به بیرون نروند.
از طرف دیگر، به خاطر دیدی که نسبت به ساختمان خودشان دارند و تجربه زلزله های گذشته را هم دارند، می دانند که در زلزله های قبلی با کشته و خرابی همراه بوده است. یک توصیه ایمنی این است که اگر شما می توانید از ساختمان خارج شوید. لذا بر اساس این نوع توصیه ها از ساختمان خارج می شوند.
آنچه که مسلم است این است که بیش تر ساخت و سازهای ترکیه، ساخت و سازهای بتونی است و این ساختمان ها بستگی به نحوه اجرا و کیفیت مصالح دارد. ساخت و ساز در ترکیه، نسبت به دهه های قبل خیلی بهتر شده و رشد خوبی در ارتقای کیفیت ساخت و سازها داشته اند
*وزیر کشور ترکیه اعلام کرده بود که ۲۰ ساختمان در شهر ازمیر تخریب شده. در فیلم هایی که از زلزله ازمیر منتشر برخی ساختمان ها فروریخته یا در حال فروریختن هستند. این فیلم ها نشان می دهند که تخریب گسترده ای بر اثر این زلزله اتفاق نیفتاده است.
به نظر شما ساختمان هایی که چند طبقه و مرتفع بوده و تخریب شده اند، چه کیفی داشته اند؟
من در فیلم هایی که دیدم ساختمان های بزرگ و برج مسکونی یا اداری بودند. هنوز گزارش فنی زلزله، منتشر نشده که نقاط ضعف ساختمان ها یا دلیل تخریب ها، مشخص شده باشد. آنچه که مسلم است این است که بیش تر ساخت و سازهای ترکیه، ساخت و سازهای بتونی است و این ساختمان ها بستگی به نحوه اجرا و کیفیت مصالح دارد. ساخت و ساز در ترکیه، نسبت به دهه های قبل خیلی بهتر شده و رشد خوبی در ارتقای کیفیت ساخت و سازها داشته اند ولی نباید این نکته را فراموش کند که هر زلزله، ویژگی خاص خودش را دارد یعنی به هیچ عنوان نمی شود زلزله سال ۱۹۹۹ ترکیه یا زلزله سال ۲۰۱۱ ترکیه را با زلزله ۲۰۲۰ این کشور مقایسه کرد.
حتی اگر زلزله ها در یک منطقه هم اتفاق بیفتند باز ممکن است عمق زلزله ها متفاوت باشد و شدت آن روی زمین و میزان خرابی اثرگذار است. به همین علت ممکن است بزرگای یک زلزله تغییر کند.
به ط حال طی سال ها ساخت و سازها ارتقا پیدا می کنند و باز در میزان خسارات و کمتر خسارت دیدن اثرگذار است. همچنین آئین نامه های ساخت و ساز اصلاح می شوند و مقررات جدیدی ابلاغ می شود. همه این عوامل، بر میزان خسارت وارده تاثیرگذار است.
ما باید در نظر بگیریم که در یک پدیده طبیعی مثل زلزله، هیچگاه دو زلزله مثل هم نیستند و کاملاً مستقل هستند. بر این اساس نمی شود آنها را مقایسه کرد. تنها چیزی که می تواند قابل مقایسه باشد عوامل فنی زلزله و مهندسی زلزله، به اضافه ضوابط و مقررات طراحی ساختمان است که می شود آنها را برای مقایسه و اعلام نظر در خصوص خسارت های وارده ملاک قرار داد.
*دو زلزله بزرگ سال ۱۹۹۹ ترکیه در بخش غربی گسل شمال آناتولی اتفاق افتاده اند و در زلزله ۷.۴ ریشتری ازمیت در استان قوجا ایلی ۱۷ هزار نفر کشته شده بودند و فقط در شهر کوچک گولجوک ۶ هزار نفر کشته شدند. استان قوجا ایلی روخی خط اصلی گسل است. استان ازمیر چند استان پایین تر از استان قوجا ایلی ترکیه است. این که استان ازمیر و شهر ازمیر از گسل بزرگ شمال آناتولی فاصله دارد، این عامل می توانسته در تخریب کمتر موثر باشد؟
خیر. در زلزله با شدت ۶.۷ تا ۷ ریشتر که در یک منطقه اتفاق می افتد، یک عامل که میزان خسارت را کنترل می کند، عمق زلزله است. عامل دیگر، شدت زلزله بوده که متفاوت از بزرگای زلزله است. وقتی بزرگای زلزله را اعلام می کنیم و مثلا زلزله ۷ ریشتری اتفاق افتاده باشد، تا این امواج از عمق به سطح زمین برسند جنس زمین و مسیری را که امواج طی می کنند، اثرگذار هستند. یک شدت، روی زمین داریم و آن را احساس می کنیم و این شدت زلزله، مقیاس احساسی است.
در حقیقت، بر حسب جنس لایه هایی رویی زمین، میزان حرکت زمین تغییر می کند و همین طور نحوه طراحی ساختمان ها، مصالح ساختمانی، ساخت ساختمان ها و اندر کنش رفتار خاک و سازه، روی میزان خسارت اثرگذار هستند. بر این اساس نمی توان فاصله داشتن و دوری از یک گسل را مبنا قرار بدهیم. جنس زمین منطقه، بزرگای زلزله، عمق زلزله، ضوابط و مقرراتی که بر اساس آنها طراحی ساختمان انجام گرفته، نحوه ساخت و جنس مصالح اهمیت دارد.
اندر کنش (کنش و واکنش) سازه و زمین، مهمترین عامل است و این موضوع اهمیت دارد که زمین و سازه چگونه با هم رفتار می کنند یعنی وقتی موج زلزله از زمین وارد ساختمان می شود چگونه رفتار می کند و سازه چه رفتاری در مقابل آن دارد و به چه میزان ارتعاش می کند.
بحث مهمی که در زلزله ازمیر هم وجود دارد، تداوم زلزله است که این زلزله چه میزان ادامه داشته است. یک زلزله، در حد ۱۰ ثانیه ساختمان ها را می لرزاند یا ۵ ثانیه می رسد و به اوج می رسد. یک زلزله هم بین ۳۰ تا ۴۰ ثانیه می لرزاند و بعد به اوج می رسد. هر چه لرزش بیش تر باشد بازار انتظار خرابی، بیش تر است.
همه این عوامل، در میزان تخریب زلزله تاثیر دارند. هر چند که گسل ها، رفتار متفاوتی دارند و شکی در آن نیست. حتی در دو پهنه لرزه خیز یا بلوک های لرزه زمین ساختی، رفتار متفاوتی از همدیگر نشان می دهند.
در ایران هم، پهنه های لرزه زمین ساختی که داریم رفتارشان کاملاً متفاوت است. رشته کوه البرز با رشته کوه زاگرس، متفاوت است. زاگرس هم با ایران مرکزی متفاوت است. در سایر نقاط دنیا هم، این تغییر رفتار در بلوک ها یا ایالت ها را داریم و به سازوکار زلزله ها بستگی دارد و وقوع زلزله ها به جنس و نوع گسل ارتباط دارد.
هر چه فاصله کانون زلزله با سکونتگاه های شهری و روستایی، بیش تر باشد قطعاً زمان بیش تری طول می کشد تا موج زلزله به شهرها و روستاها برسد. هر چه این فاصله بیش تر باشد در این مسیر، موج زلزله دچار میرایی می شود و شدت آن کمتر می شود
*زلزله ۷ ریشتری اخیر ترکیه در دریای اژه و غرب ترکیه اتفاق افتاده است و ۱۷ کیلومتر با شهر ازمیر فاصله داشته است. البته سونامی اتفاق افتاده و یک قسمت از شهر ازمیر به زیر آب رفت. آیا این ۱۷ کیلومتر، فاصله نسبتاً زیادی از کانون تا شهر ازمیر است و می تواند عاملی در تخریب کمتر باشد یا نه؟
هر چه فاصله کانون زلزله با سکونتگاه های شهری و روستایی، بیش تر باشد قطعاً زمان بیش تری طول می کشد تا موج زلزله به شهرها و روستاها برسد. هر چه این فاصله بیش تر باشد در این مسیر، موج زلزله دچار میرایی می شود و شدت آن کمتر می شود. در نتیجه اثر زلزله بر ساختگاه کمتر می گوییم.
این زلزله هم در دریا اتفاق افتاده و در ۱۷ کیلومتری شهر ازمیر بوده و می تواند یک عامل در خسارت کمتر باشد ولی باز ۱۷ کیلومتر نیز، خیلی زیاد نیست و برای یک زلزله بزرگ، مسافت زیادی محسوب نمی شود.
*در فیلم هایی که از زلزله ازمیر منتشر شده، ساختمان های اطراف ساختمان تخریب شده، سالم هستند. این وضع نشان می دهد که در ترکیه در ساخت و ساز این ساختمان ها مشکل وجود داشته است؟
بیانگر رفتار نامناسب این ساختمان ها با زلزله و به عبارتی عدم سازگاری است یا ضعفی که در طراحی و ساخت وجود دارد. این وضع به بد ساخته شدن ساختمان و بد اجرا شدن آن برمی گردد یا این که ناشی از ضعف در سیستم ساختمانی است. یعنی ممکن است یک سیستم ساختمانی، درست اجرا شود ولی خودش دچار ضعف باشد.
چنین ساختمانی، متناسب با مناطق با لرزه خیزی بالا نیست. این مضووع باید بررسی شود. یک بحث هم این است که امکان دارد خود ساختمان، به خوبی ساخته شده باشد و سیستم ساختمانی نیز، سیستم مناسبی باشد ولی ساختگاه یا زمین منطقه یا نقطه که ساختمان، روی آن ساخته شده، زمین مناسبی نباشد. برای مثال ضخامت رسوب، زیاد باشد و نرم باشد. این وضع، می تواند منجر به پدیده تشدید زلزله شود. ممکن است خاک یک قسمت، پُر شده باشد یا خاک دستی باشد یا این که جنس زمین آنجا نسبت به جنس زمین مجاور، متفاوت باشد.
سیستم های قالب تونلی یا سیستم های از این نوع با قالب های پرنده که الان بیش تر رواج دارد و استفاده می شود، ترک ها قبلاً اجرا کرده اند. آئین نامه ساخت و ساز ۲۸۰۰ ایران، برای اجرای این ساختمان ها محدودیت ارتفاع قائل شده ولی در ترکیه، این محدودیت ارتفاع وجود ندارد
*وقتی که ساختمان همجوار سالم هستند، جنس خاک تا این حد تاثیر دارد؟
ممکن است آنجا با خاک دستی پُر شده باشد و سست باشد. البته چیزی که بیش تر احتمال دارد این است که آن ساختمان تخریب شده، به خوبی ساخته نشده. فرضاً اگر سیستم ساختمانی دو ساختمان مشابه باشد و یکی از آنها تخریب شده باشد، آن ساختمان به درستی اجرا نشده و مشکل در اجرای ساخت و ساخت و جنس مصالح ساختمانی بوده است. ما نمی توانیم به طور قطعی اظهار نظر کنیم و اظهار نظر دقیق، نیاز به بازدید از محل و بررسی آنجا دارد.
*در زمان اجرای طرح مسکن مهر، برخی شرکت های ترکیه ای پروژه های مسکن مهر را اجرا کردند و فناوری قالب تونلی را به کار گرفتند. ترکیه این تکنولوژی را از آلمان اخذ کرده و آلمان چند دهه قبل از این تکنولوژی استفاده کرده است.
این فناوری ساخت که در ترکیه به کار گرفته شده و در ایران هم شرکت های ترکیه ای استفاده کردند، تا چه حد قابل اتکا هست و این ساختمان ها ایمن هستند؟
سیستم های قالب تونلی یا سیستم های از این نوع با قالب های پرنده که الان بیش تر رواج دارد و استفاده می شود، ترک ها قبلاً اجرا کرده اند. آئین نامه ساخت و ساز بر اساس استاندارد ۲۸۰۰ ایران، برای اجرای این ساختمان ها محدودیت ارتفاع قائل شده ولی در ترکیه، این محدودیت ارتفاع وجود ندارد.
در ترکیه می توان مثلاً یک ساختمان ۵۰ طبقه را با این سیستم ساخت بسازید. در صورتی که در ایران این جازه داده نمی شود. با توجه به شرایط لرزه خیزی ایران و تمهیداتی که در آئین نامه زلزله ایران پیش بینی شده، برخی محدودیت ها در طراحی و ساخت این سازه ها وجود دارد.
لذا با توجه به آئین نامه طراحی ساختمان ها، این سازه ها اگر به خوبی اجرا شوند و از مصالح ساختمانی خوب هم استفاده شود در مقابل زلزله در مقابل زلزله های بزرگ پایدار هستند.
*در ایران با این روش ساخت قالب تونلی تا چه ارتفاعی می توان ساخت و ساز انجام داد؟
محدودیتی که وجود این بود که نهایتاً تا ۱۵ طبقه می توان ساخت و بیش از آن اجازه داده نشده ولی در ترکیه محدودیتی وجود ندارد.
نظر شما