تجارت منهای دلار در مثلت چین-روسیه- ایران؛ روایت متفاوت ۳ کارشناس

تهمینه غمخوار؛ بازار: روابط دو جانبه میان چین و روسیه پس از سفر رسمی شی جین پینگ به مسکو در سال ۲۰۱۹ که هدف اصلی رئیس جمهور چین به عنوان مهمان افتخاری در نشست سالانه انجمن بین المللی اقتصادی سنت پترزبورگ، افزایش سطح روابط دو جانبه بود، تقویت شد.

به طور کلی، دو کشور طی سالهای گذشته تلاش کرده اند تا اهمیت روابط دو جانبه را در قبال یکدیگر افزایش داده و به لحاظ سیاسی و به خصوص اقتصادی روابط رو به رشدی داشته باشند. چندین سال است که روسیه یکی از شرکای اصلی تجاری برای چین بوده و چین نیز به عنوان واردکننده اصلی محصولات روسی می باشد. بر اساس گزارشات آماری اداره مرکزی گمرک چین، میزان مبادلات تجاری بین این کشور با فدراسیون روسیه در پایان سال ۲۰۱۹ به میزان ۳.۴ درصد افزایش ‌یافته و به رقم ۱۱۰.۷۵ میلیارد دلار رسیده که یک رکورد در طول تاریخ روابط تجاری دوجانبه است.

البته با اینکه در شرایط فعلی مسکو و پکن روابط و همکاری گسترده دوجانبه ای در حوزه‌های گوناگون با یکدیگر دارند، اما توسعه این مناسبات و استفاده روسیه از چین از طریق مبادلات تجاری جهت تقویت جایگاه نظامی و بین المللی خود، جهت گیری استراتژیک اروپایی آن را تغییر نداده است.

با این وجود، چین و روسیه با تاکید بر پررنگ تر شدن مبادلات تجاری فی مابین و تمرکز بر مباحث اقتصادی، همواره حضور و نفوذ آمریکا در منطقه را تهدیدی علیه منافع خود می دانسته اند.

بنابراین، هر دو کشور در جهت کاهش نوسانات ارزی و بی ثباتی و همچنین کاهش وابستگی به دلار، از پنج سال گذشته برای انجام معاملات مالی با استفاده از ارزهای ملی برنامه ریزی و تلاش کرده اند.

در سال ۲۰۱۴، روسیه و چین یک توافق نامه مبادله ارزی سه ساله به ارزش ۲۴.۵ میلیارد دلار امضا کردند که بر اساس این توافق نامه، هر یک از این دو کشور بدون نیاز به خرید آن در بازار ارز ، به پول دیگری دسترسی پیدا کردند. نقطه عطف دیگر در سفر رئیس جمهور چین شی جینپینگ به روسیه در ژوئن سال ۲۰۱۹ رخ داد که مسکو و پکن برای جایگزینی دلار با ارزهای ملی در تسویه حساب های بین المللی بین خود به توافقی دیگر رسیدند. در این توافقنامه دو طرف خواستار ایجاد مکانیسم های پرداخت جایگزین برای شبکه SWIFT تحت تسلط ایالات متحده در جهت  انجام تجارت روبل و یوان شدند.

بنابراین، روسیه و چین طی چند سال گذشته به طور چشمگیری استفاده از دلار را در تجارت دو جانبه کاهش داده اند، به طوری که در سه ماه اول سال جاری،  ۳۰ درصد مبادلات تجاری آنها با یورو و ۲۴ درصد با ارزهای ملی دو کشور انجام شده که این اتحاد مالی به نظر می رسد که جایگاه و ارزش دلار را به طور جدی خدشه دار خواهد کرد.

در این میان، ایران نیز پس از تحریم تبادلات مالی بانک مرکزی ایران از سوی آمریکا، در سال گذشته عزم خود را جزم کرد تا برخی از مبادلات تجاری خود را از طریق پول ملی خود در راستای گشودن راهی  برای تجارت بدون تحریم در قالب  طرح پیمانهای دو یا چند جانبه ارزی انجام دهد زیرا بخش عمده مبادلات تجاری ما با کشورهایی چون ترکیه، چین، هند و کره جنوبی است و اگر در همین راستا پیمان های پولی منعقد شود، بیش از ۶۰ درصد تجارت کشور به راحتی در قالب پیمان پولی عملیاتی می گردد. 

در همین راستا و با توجه به اهمیت موضوع، خبرنگار بازار در گفتگویی با سه تن از کارشناسان روابط بین الملل، نظر و تحلیل آنها را در رابطه با کاهش ارزش دلار در معاملات بین المللی میان کشورها به خصوص اتحاد مالی و پولی دو قطب بزرگ چین و روسیه و همچنین این مسئله که آیا کشور ما می تواند در پیمانهای دو یا چند جانبه با این دو کشور از این کاهش جایگاه دلار با توجه به تحریم های روزافزون امریکا استفاده کند و اینکه حذف دلار از مبادلات یا استفاده از ارزهای ملی و پیمان‌های پولی دوجانبه چه آثاری خواهد داشت، جویا شده که در ادامه می خوانید:

بدبینی به روس ها 
مهدی مطهرنیا، کارشناس روابط بین الملل معتقد است: آنچه که هم اکنون در زمینه اقتصاد جهانی دیده می‌شود، نیاز گریز ناپذیر به باز تعریف معیارهای پولی و مالی در جهان آینده است.

لذا باید در انتظار تغییر و تحولی در بازار پولی در آینده جهان باشیم، اما جدا از این امر و در بستر چنین معنایی‌ و همچنین در آستانه شکل‌گیری و نظم نوین جهانی با جهت گیری های گوناگون رقابتی میان سه قطب بزرگ جهانی یعنی ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا و چین، ما شاهد اصطکاک های موجود در این لایه های رقابتی به طور طبیعی هستیم. بنابراین، گریز از دلار و سلطه اقتصادی دلار آمریکا در بازارهای جهانی امر جدیدی نیست، اما تلاش همگن روسیه و چین علیرغم چالش‌های موجود میان پکن و مسکو از منظر تاریخی مورد توجه است.

به نظر می‌رسد که با عنایت به روی کار آمدن ترامپ در کاخ سفید، سیاست‌های واگرایانه او نسبت به همپیمانان اروپایی و جهت‌گیری ‌های منفی واشنگتن در ارتباط با سازمان های بین المللی فضای مناسبی را در جهت ایجاد یک رویکرد ضد امریکایی در فضای اقتصاد جهانی فراهم کرده است.

کرونا و چالش های فراروی دولت ترامپ در آستانه انتخابات ۲۰۲۰ و آنچه که امریکا را در انزوای جهانی به واسطه سیاست‌های ترامپ در حوزه های گوناگون قرار می‌دهد، به چین و دولت روسیه و همچنین ایران این فرصت را می‌دهد که به یک همگرایی بیشتر در مسیر تقابل با ایالات متحده آمریکا نزدیک شوند، اما باید به این مسئله دقت کرد که این کشورها نیز در درون خود با چالش‌های جدی در ساختار ارتباطی با یکدیگر برخوردارند. 

کرونا و چالش های فراروی دولت ترامپ در آستانه انتخابات ۲۰۲۰ و آنچه که امریکا را در انزوای جهانی به واسطه سیاست‌های ترامپ در حوزه های گوناگون قرار می‌دهد، به چین و دولت روسیه و همچنین ایران این فرصت را می‌دهد که به یک همگرایی بیشتر در مسیر تقابل با ایالات متحده آمریکا نزدیک شوند، اما باید به این مسئله دقت کرد که این کشورها نیز در درون خود با چالش‌های جدی در ساختار ارتباطی با یکدیگر برخوردارند

روسیه و چین از نظر سنتی و با وجود جهت‌گیری‌ های مارکسیستی و مائوئیستی، دارای چالش‌های جدی و تنش های تعریف شده در حوزه‌های مختلف نفوذ می‌باشند و در حالی که نگاه مسکو و پکن به تهران به عنوان یک نگاه ابزاری در حوزه تسلط استراتژیک شکل می‌گیرد و محتوا می‌پذیرد، ولی در ظاهر همکاری استراتژیک خود را به نمایش می گذارد.

لذا ایران نمی‌تواند علیرغم تمام جهت‌گیری‌های مثبتی که در سیاست به نگاه شرق وجود دارد، به مسکو و پکن تکیه کند و حتی طرفداران نگاه به شرق نیز به خوبی وقوف دارند که  نگاه به مسکو و تهران نه به عنوان همکار و شریک استراتژیک بلکه به عنوان یک ابزار استراتژیک در جهت ایجاد فضای مثبت برای گسترش منافع و اهداف پولی خود می باشند.

این معنا تا حدود زیادی برای مسکو و پکن در معنای تعریف شده ای در مسیر اهداف ملی هر دو قدرت است که به هر تقدیر به عنوان قدرت های بزرگ جهانی در میان شش قدرت برتر جهان قرار دارند، اما ایران در این مسیر با چالش بیشتری روبرو است و با احتیاط بزرگتری باید به این مسئله بنگرد زیرا ایجاد یک جبهه واحد علیه امریکا می‌تواند ایران را به یک بازیگر بازنده تبدیل کند، چیزی که در جنگ جهانی اول و دوم ما شاهد بودیم .

فراگیری بی توجهی به دلار
از طرفی دیگر، دکتر عماد آبشناس، کارشناس ارشد مسائل بین الملل بر این باور است که امروزه سوء استفاده امریکا از دلار به عنوان ابزاری جهت فشار بر مخالفین خود در سطح جهان و استفاده ابزاری از دلار در این راستا موجب شده تا بسیاری از کشورها به دلار توجهی نداشته باشند و به فکر این موضوع بیفتند که مبادلات فی مابین خود را حداقل با ارزهای دیگر انجام دهند. طبیعتا با توجه به این مسئله که چین به عنوان دومین اقتصاد دنیا در نظر گرفته شده، ارز چین یا یوان می تواند جایگزین دلار باشد. بنابراین، روسیه و چین در این راستا پیش رفتند تا در مبادلات تجاری خود دلار را حذف کنند.

البته باید توجه داشت که ایده حذف دلار از تجارت بین الملل ایده ای بود که توسط ایران یعنی بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته آغاز شد و امروزه به دلیل آنکه امریکا به گونه ای دیوانه وار از دلار در تحریم های خود علیه دیگر کشورها استفاده می کند، جهانیان به این مسئله رسیده اند که نظر ایران درست بوده و باید دلار را از اقتصاد جهانی و تعاملات بین المللی حذف کرد. طبیعتا ایران تلاش خواهد کرد که همسو با دیگر کشورها دلار را از چرخه اقتصاد خود حذف کنند.

این عمل می تواند منجر به شکسته شدن تحریم های امریکا علیه ایران شود، زیرا هم اکنون بدترین تحریمی که ایران با آن مواجه است، بحث تحریم بانکی می باشد که بر اثر آن هیچکدام از بانکهای جهانی جرئت تعامل با ایران را ندارند زیرا با امریکا در حال تعامل بوده و با دلار سر و کار دارند و سوئیفت نیز برای ایران مسدود است. لذا، تمامی این موانع که برطرف شود، تعاملات بین المللی مالی با ایران آغاز می شود.

  ۹۰ درصد از تجارت ایران با کشورهای شرقی می باشد، یعنی ما تجارت چندانی با کشورهای غربی و اروپایی نداریم که نگران این موضوع باشیم که اگر دلار از معاملات ما حذف شد، اتفاقی رخ خواهد داد. در نهایت نیز ممکن است اروپاییها نیز به این فکر بیفتند تا یورو را جایگزین دلار در تعاملات خود نمایند، 

  ۹۰ درصد از تجارت ایران با کشورهای شرقی می باشد، و اگر دلار از معاملات ما حذف شد، اتفاقی رخ نخواهد داد  در نهایت  ممکن است اروپاییها نیز به این فکر بیفتند تا یورو را جایگزین دلار در تعاملات خود نمایند

می شود اما نه فوری ! 
در این میان، دکتر محمود شوری، مدیر سابق گروه روسیه و آسیای مرکزی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام و کارشناس مسائل روسیه، قفقاز و آسیای میانه  اینگونه اظهار کرد: پس از بحران اوکراین در سال ۲۰۱۴ که غربیها روسیه را مورد تحریم قرار دادند، روسیه به این سمت حرکت کرد که در مبادلات تجاری خود از ارزهای ملی استفاده کند و تا جایی که امکان دارد استفاده از دلار و ارزش آن را در روابط خود کاهش دهد. بنابراین از سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ تا زمان کنونی چین و روسیه توانسته اند که در روابط تجاری خود استفاده از دلار را بیش از ۵۰ درصد کاهش دهند.

این امر نتیجه مجموعه ای از توافقات و اقدامات اجرایی بین دو کشور صورت گرفته که هم اراده دو کشور براین بوده که به این اقدام دست بزنند و هم میزان تجارت دوجانبه رقم بالا و ارزشمندی بوده که بخواهند از ارزهای ملی استفاده کنند و ساز و کارهای ملی لازم در این زمینه برای دو طرف فراهم شود.

بنابراین، مجموعه ای وجود دارد که همزمان باهم باید وجود داشته باشد که طی فرآیند ۵ ساله  اتفاق افتاده و تا میان مدت هنوز این راه ادامه دارد که دلار به طور کامل از این مبادلات حذف شود. البته بخش عمده ای از این روابط و مبادلات دو کشور با یورو انجام می شود و ارزهای ملی حدود ۲۴ درصد در روابط تجاری دو کشور موجود است.

لذا، بانکهای مرکزی دو کشور این موضوع را مورد توجه قرار دادند و بخشی از ذخایر ارزی خود را حداقل روسیه به یوان کرده اند.

دکتر محمود شوری: مقرر شده بود که یک سیستم تبادل مالی میان سه کشور برقرار شود که این مسئله تحت تاثیر فشار امریکا چندان پیشرفتی نداشته است. از طرفی، تا حدود زیادی روسها هم در مبادلات خود تحریمهای امریکا را در نظر می گیرند ضمن این که حجم روابط بین ایران و روسیه آنقدر زیاد نیست که روسها بخواهند خطر تحریمهای بیشتر از سوی امریکا را به جان بخرند

ایران هم در سالهای گذشته تلاش کرده که به این توافق با روسیه و چین برسد که طی پیمانهای دو یا چند جانبه، استفاده از ارز ملی را در مبادلات خود قرار دهد. اما مشکلی که در این میان وجود دارد این است که سیستم بانکی ایران تحریم است و بانکهای روسی و چینی این امکان را ندارند که بخواهند با ایران تبادلات مالی داشته باشند و این ارتباط میسر نیست.

همچنین، مقرر شده بود که یک سیستم تبادل مالی میان سه کشور برقرار شود که این مسئله تحت تاثیر فشار امریکا چندان پیشرفتی نداشته است. از طرفی، تا حدود زیادی روسها هم در مبادلات خود تحریمهای امریکا را در نظر می گیرند ضمن این که حجم روابط بین ایران و روسیه آنقدر زیاد نیست که روسها بخواهند خطر تحریمهای بیشتر از سوی امریکا را به جان بخرند.

بنابراین به طور کلی این سیاستی است که ایران در روابط خود با روسیه، چین و برخی از کشورهای دیگر به کار گرفته در حالی که عملکرد بسیاری از ساز و کارها برای ما محدود و مشکل است. باید منتظر آینده که گشایشی در روابط و سیستم بانکی ایران انجام می شود، باشیم که در آن صورت ایران و چین و یا ایران و روسیه از این گشایشها استفاده کرده و دیگر اجازه ندهند تا حاکمیت دلار بر روابط تجاری دو طرف باعث شدت گرفتن و جاری شدن تحریمها در روابط دو جانبه شود.

(روسیه همچنین بزرگترین دارنده ذخایر ارزی یوان در جهان است و یوان پس از یورو، دلار و ین به عنوان چهارمین ارز برتر در ذخایر بانک مرکزی روسیه محسوب می‌شود.)