امنیت آب در آسیای مرکزی؛ چالشی استراتژیک برای ثبات منطقه ای

بازار؛ گروه بین الملل: «تیمور عطایف» در مقاله ای که در سایت تحلیلی آذربایجان نیوز منتشر شد نوشت: اخیرا سازمان ملل متحد از گسترش همکاری بین کشورهای آسیای مرکزی در مورد استفاده پایدار از رودخانه های مشترک خبر داد. در طی سه سال گذشته، کشورهای منطقه آسیای مرکزی چهار توافقنامه دوجانبه جدید در زمینه مدیریت منابع آب رودخانه امضا کرده اند. با این حال شکاف ها در حفاظت از آب های زیرزمینی فرامرزی باقی مانده است.
به طور کلی مسائل مربوط به آب از دیرباز پاشنه آشیل چشم انداز سیاسی و اقتصادی آسیای مرکزی بوده است. به همین دلیل است که در سال ۲۰۲۳، برنامه منطقه ای آسیای مرکزی سبز که توسط آژانس آلمان برای همکاری های بین المللی (GIZ) در آسیای مرکزی اجرا شد، ایجاد شرایط مطلوب در آسیب پذیرترین مناطق را به عنوان اولویت کلیدی در استراتژی انطباق با اقلیم خود که توسط هر پنج کشور آسیای میانه پذیرفته شده است، شناسایی کرد. منابع آب در صدر این فهرست قرار گرفت.
آب اغلب به عنوان یک منبع استراتژیک برای آسیای مرکزی شناخته می شود که از نظر اهمیت با نفت و گاز قابل مقایسه است. در نتیجه، چین در ساخت سدهای منطقه ای و سیستم های آبیاری سرمایه گذاری کرده است. در این زمینه، بانک جهانی گزارش می دهد که «افزایش مصرف آب، کاهش ذخایر آب و تغییرات آب و هوایی کمبود قابل توجه آب آشامیدنی، آب برای بهداشت و آبیاری برای محصولات غذایی» را در سراسر آسیای مرکزی تشدید می کند. این عوامل دسترسی به آب را محدود می‌کند که به نوبه خود می‌تواند منجر به رکود اقتصادی، بدتر شدن سلامت عمومی و حتی تضاد بر سر منابع مشترک آب فرامرزی، به‌ویژه دریاچه‌ها و رودخانه‌ها شود.
با توجه به این موضوع، بانک جهانی از طریق انجمن توسعه بین المللی (IDA) به قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان در بهبود تامین آب روستایی، نوسازی زیرساخت های آب ناکارآمد با اجرای سیستم های آبیاری کارآمدتر کمک می کند. بر اساس گزارش بانک جهانی، دستیابی به امنیت آب و رشد اقتصادی پایدار تنها از طریق بهبود مدیریت منابع آب و بهبود سیستم آبیاری امکان پذیر است، در نتیجه بهینه سازی پیوند آب-انرژی از طریق یک رویکرد یکپارچه باید دنبال شود.

خشکسالی پیش بینی شده در آسیای مرکزی تا سال ۲۰۵۰ می تواند خسارت اقتصادی معادل ۱.۳ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ایجاد کند که منجر به ظهور تقریباً ۵ میلیون مهاجر شود

در عین حال کاهش چشمگیر منابع آب نیز به تغییرات اقلیمی نسبت داده می شود که باعث کوچک شدن یخچال های طبیعی و پوشش برف در کوه ها می شود. به عنوان مثال، داده های اخیر نشان می دهد که رودخانه آمودریا در سال های اخیر نزدیک به یک سوم منابع آبی خود را از دست داده است. این روند همزمان با رشد جمعیت در کشورهای آسیای مرکزی و گسترش پروژه های زیرساختی هیدرولیک همراه است.
در سال ۲۰۲۳ رئیس جمهور قزاقستان در نشست صندوق بین المللی برای نجات دریای آرال (IFAS) در دوشنبه، هشدار داد که امنیت منطقه به دلیل شروع دوره کمبود آب در آسیای مرکزی و افزایش دما تهدید می شود. کوچک شدن یخچال های طبیعی که منابع اولیه آب در حوزه دریای آرال هستند و خشکسالی پیش بینی شده در آسیای مرکزی تا سال ۲۰۵۰ می تواند خسارت اقتصادی معادل ۱.۳ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ایجاد کند که منجر به ظهور تقریباً ۵ میلیون مهاجر شود.
در همین راستا آستانه و تاشکند اخیراً برای نصب تجهیزاتی که حجم آب مصرفی هر دو کشور را به دقت اندازه گیری می کند، توافق کردند. بر اساس این توافق، قزاقستان و ازبکستان دستگاه های اندازه گیری آب را در قلمروهای یکدیگر نظارت خواهند کرد و از جمع آوری دقیق داده ها برای هر دو طرف اطمینان حاصل می کنند.

منابع آب در حال تبدیل شدن به یک عامل حیاتی در حفظ ثبات و امنیت در آسیای مرکزی است

در همین حال، قزاقستان و چین در حال حاضر در حال تهیه پیش نویس توافقنامه بین دولتی برای توزیع آب رودخانه های فرامرزی هستند. هدف اصلی تضمین جریان ورودی آب کافی برای حفظ دریاچه بالخاش در سطح بهینه است. علاوه بر این، طبق قانون آب قزاقستان این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ ساخت ۴۲ مخزن با ظرفیت کل ۲.۶ کیلومتر مکعب آب را تکمیل کند. شایان ذکر است به دلیل بازسازی ۱۴۰۰۰ کیلومتر کانال آبیاری مقدار آب تاکنون ۲۵ درصد کاهش یافته است. این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ به صرفه جویی سالانه آب تا ۲.۲ میلیارد متر مکعب دست یابد.
در هشتاد و هشتمین نشست کمیسیون بین دولتی برای هماهنگی آب آسیای مرکزی (ICWC) که در اواخر ژانویه ۲۰۲۵ در دوشنبه برگزار شد، توافقی برای قزاقستان برای دریافت ۱۱ میلیارد متر مکعب آب از سایر کشورهای آسیای مرکزی در طول فصل آبیاری جاری حاصل شد. از این میزان ۱.۶ میلیارد متر مکعب به دریای آرال اختصاص دارد.
در مورد ازبکستان، منابع نشان می دهند که برای افزایش بهره وری منابع آب، این کشور دستگاه های مدیریت «آب هوشمند» را در بیش از ۱۱۰۰۰ تأسیسات آبی تا پایان سال ۲۰۲۴ نصب کرده، در حالی که تقریباً ۷۰ تأسیسات مدیریت آب اصلی را خودکار کرده است. علاوه بر این، بیش از ۲ تریلیون سوم ازبکستان در قالب وام های امتیازی برای اجرای سیستم های آبیاری قطره ای، بارانی و مجزا در بیش از ۱۳۰۰۰۰ هکتار تخصیص داده شده است.
بنابراین مشهود است که منابع آب در حال تبدیل شدن به یک عامل حیاتی در حفظ ثبات و امنیت در آسیای مرکزی است. کارشناسان اطمینان دارند که حل این مسئله نیازمند تلاش های جمعی از سوی همه کشورهای آسیای مرکزی است. تصادفی نیست که پایتخت های همه کشورهای منطقه مدیریت آب را به عنوان اولویت اصلی در سیاست های دولتی خود برجسته کرده اند. با این حال، برای غلبه بر این چالش‌ها، مشارکت سازمان‌های بین‌المللی در رسیدگی به مشکلات آب منطقه نیز حیاتی است.