همسایه های ۵۰ میلیاردری؛ تجارت با همسایه ها افزایش یافته، اما برد_ برد نیست

بازار؛ گروه بین الملل: به تازگی سید روح الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صمت از تجارت غیرنفتی حدود ۵۰ میلیارد دلاری ایران و ۱۵ کشور همسایه در ۱۰ ماهه سال جاری خبر داد که نسبت به مدت مشابه با افزایش ۱.۸ درصدی همراه بوده است.

بر اساس اظهارات وی، از ابتدای امسال تا پایان دی ماه، ۷۹ میلیون و ۹۸۲ هزار و ۳۶۰ تن کالا به ارزش ۴۹ میلیارد و ۸۳۱ میلیون و ۸۷۱ هزار دلار بین ایران و کشورهای همسایه ایران تبادل شده که سهم صادرات ایران به این کشورها ۶۰ میلیون و ۳۶۸ هزار و ۶۴۲ تن کالا به ارزش ۲۳ میلیارد و ۱۵۰ میلیون و ۴۸۳ هزار دلار و سهم واردات ایران از کشورهای همسایه، ۱۹ میلیون و ۶۱۳ هزار و ۷۱۷ تن به ارزش ۲۶ میلیارد و ۶۸۱ میلیون و ۳۸۸ هزار و ۴۶۵ دلار بوده است.

در این میان عراق با خرید ۷.۲ میلیارد دلار، امارات با ۵.۲ میلیارد دلار، ترکیه با ۳.۵ میلیارد دلار، پاکستان با ۱.۷ میلیارد دلار و افغانستان با ۱.۵ میلیارد دلار، پنج مقصد نخست صادرات ایران در بین همسایگان بوده اند.

متعاقبا عمان با خرید ۹۱۶ میلیون دلار، روسیه با ۷۶۰ میلیون دلار، آذربایجان با ۴۹۹.۵ میلیون دلار، ترکمنستان با ۳۶۸ میلیون دلار، ارمنستان با ۳۳۳ میلیون دلار، قزاقستان با ۱۶۳.۵ میلیون دلار، کویت با ۱۴۶ میلیون دلار، قطر با ۹۰ میلیون دلار، بحرین با ۸.۳ میلیون دلار و عربستان با ۳۶۱ هزار دلار در مقاصد ششم تا پانزدهم وارد کنندگان محصولات ایرانی بوده اند.

در خصوص واردات نیز، امارات با فروش ۱۷ میلیارد دلار، ترکیه با ۶ میلیارد دلار، روسیه با ۱.۵ میلیارد دلار، عمان با ۷۷۸ میلیون دلار و پاکستان با ۵۲۷ میلیون دلار، پنج کشور نخست در بین همسایگان برای فروش کالاهای مورد نیاز ایران بودند. رتبه های بعدی کشورهای صادرکننده کالا به ایران به ترتیب به کشورهای عراق با فروش ۵۰۲ میلیون دلار، قطر با ۹۰ میلیون دلار، قزاقستان با ۵۶.۳ میلیون دلار، آذربایجان با ۳۹.۶ میلیون دلار، ارمنستان با ۳۹.۵ میلیون دلار، ترکمنستان با ۳۴.۳ میلیون دلار، افغانستان با ۳۲.۸ میلیون دلار، کویت با ۸.۷ میلیون دلار و بحرین با ۱.۲ میلیون دلار تعلق گرفته است.

توسعه تجارت برد-برد با همسایگان شاه کلید رهایی از محدودیت های تحریمی

توسعه صادرات با همسایگان در سال‌های اخیر به اهداف مهم دولت‌ ها در کشور تبدیل شده است. با توجه به تحریم‌ها شاید بهترین گزینه برای افزایش درآمدهای ارزی از محل صادرات غیرنفتی، همین همسایگان باشند.

در اردیبشهت ماه سال جاری اتاق بازرگانی تهران در گزارشی مبسوط اعلام کرد سهم ۱۵ کشور همسایه از کل صادرات بدون نفت خام ایران در سال گذشته ۴/ ۵۷درصد بوده که تقریبا معادل ۵/ ۳۰میلیارد دلار است. بر اساس این گزارش، عوامل مسلط در افزایش ۴/ ۱۹درصد صادرات بدون نفت خام ایران به کشورهای همسایه در سال ۱۴۰۱ در مقایسه با سال پیش از آن، افزایش صادرات به کشورهای ترکیه و عراق به ترتیب با مشارکت ۴/ ۵واحد درصد و ۲/ ۵واحد درصد بوده است.

به رغم مثبت بودن تراز تجاری ایران در تجارت با عمده همسایگان، تجارت برد- برد موضوعی است که کشورها به دنبال آن هستند. اینکه ایران همواره فروشنده کالا باشد و در مقابل برای ورود کالا مقاومت نشان دهد، شاید در بازه زمانی بلندمدت زیانبار باشد. از این رو کارشناسان عنوان می‌کنند که ایران علاوه بر تنوع‌بخشی به سبد صادراتی و مقاصد صادراتی، باید به سمت تجارت برد-برد با کشورها حرکت کند

به رغم مثبت بودن تراز تجاری ایران در تجارت با عمده همسایگان، تجارت برد- برد موضوعی است که کشورها به دنبال آن هستند. اینکه ایران همواره فروشنده کالا باشد و در مقابل برای ورود کالا مقاومت نشان دهد، شاید در بازه زمانی بلندمدت زیانبار باشد. از این رو کارشناسان عنوان می‌کنند که ایران علاوه بر تنوع‌بخشی به سبد صادراتی و مقاصد صادراتی، باید به سمت تجارت برد-برد با کشورها حرکت کند.

به عنوان مثال، عراق برای ایران بازاری بسیار مهم به شمار می آید. از یک سو هم‌ مرز بودن با این کشور و از سوی دیگر ذائقه نزدیک عراقی‌ها به ایران، موجب شده این کشور همواره در لیست مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران قرار بگیرد. اما اخیرا در خصوص از دست رفتن بازار عراق هشدارهایی داده شده و عنوان می‌شود حضور رقبا با شیوه‌هایی نظیر سرمایه‌گذاری مشترک، درهم ‌تنیدگی اقتصاد عراق با اقتصاد رقبایی مانند چین، آمریکا و ترکیه را بیشتر کرده و خطر از بین رفتن این بازار یا لااقل کاهش سهم از آن وجود دارد.

آمار، حکایت از تراز به ‌شدت منفی تجاری عراق با ایران دارد و بازی تجاری ایران و عراق برد-برد نیست و زمانی که وزنه به سمت یک کشور سنگینی می‌کند، ممکن است طرف مقابل انگیزه خود را برای ادامه بازی از دست بدهد.

افزون بر این امارات نیز شریک تجاری بسیار مهمی برای ایران است و به نوعی یک شاهرگ مهم برای تجارت ایران در دوره تحریم ها به شمار می آید. این کشور در سال‌های اخیر با توجه به تنش‌های سیاسی که با ایران داشت، همواره راه تجارت را باز گذاشت. از سوی دیگر، گاهی نقش واسطه را در زمانه تحریم برای ایران بازی می‌کند و از این رو کشوری مهم در مبادلات تجاری ایران محسوب می‌شود. اما نکته مهم این است که طی سال های اخیر نیز تراز تجارت ایران و امارات همواره به نفع دوبی مثبت بوده است که ایم موضوع، باید بیش از پیش مدنظر قرار گیرد.

هم چنین پاکستان چهارمین مقصد کالاهای ایرانی در بین کشورهای همسایه است. گفته می‌شود حجم تجارت ایران و پاکستان تا ۵میلیارد دلار قابل‌افزایش است. یکی از مسیرهایی که این دو کشور برای توسعه تجارت خود دنبال می‌کنند، استفاده از تجارت ترجیحی است. مقامات ایرانی می‌گویند این توافق می‌تواند صادرات به این کشور همسایه را تا ۱۰۰درصد افزایش دهد.

در خصوص افغانستان نیز باید گفت که واردات ایران از این کشور چنان ناچیز بوده که افغانستان را از لیست ۱۰ مبدا اول واردات به ایران حذف کرده است. افغانستان در بیشتر مواقع جزو ۵ مقصد عمده صادراتی ایران قرار داشته اما در واردات چندان موفق نبوده است. در حالی که برخی از کارشناسان در سال‌های گذشته عنوان می‌کردند که مبادلات تجاری ایران و افغانستان پتانسیل ۱۰میلیارد دلاری دارد. رقمی که البته کمی دور از ذهن می‌رسد. مرزهای ایران و افغانستان هرازگاهی دچار مشکلاتی می‌شود و تجارت با این کشور را با چالش روبه‌رو می‌کند. از سوی دیگر حضور طالبان در این کشور موجب فرار سرمایه‌ شده و بخش خصوصی افغانستان احتمالا ضعیف‌تر از گذشته است و از این رو هزینه‌های کافی برای توسعه تجارت افغاستان فراهم نیست.

از سوی دیگر افغانستان به محصولات ایرانی نیاز دارد و به دلیل هم‌ مرز بودن، ایران می‌تواند بخش عمده‌ای از کالاهای موردنیاز افغانستانی ‌ها را فراهم کند. اما برخی سیاست‌ها برای توسعه تجارت با این کشور باید با جدیت بیشتری دنبال شود. به عنوان مثال پرونده تجارت ترجیحی با این کشور از سال ۹۷ باز است.

به صورت کلی تجارت ایران با همسایگان شرقی خود قابلیت‌هایی دارد که به فعلیت نرسیده است، هرچند اگر مسیر درست طی شود، دستیابی به این اهداف دور از ذهن نیست.

در زمینه و زمانه تحریم‌های سنگین ایران، شاید تنها تمسک به گسترش تجارت با کشورهایی که با ایران مرز مشترک دارند امیدی برای رونق دادن به اقتصاد کشور ایجاد کند، از سوی دیگر این کشورها نیز همگی پتانسیل یکسان ندارند؛ در حالی ‌که کشورهای عربی خلیج‌فارس بازارهایی سخت‌گیر، لوکس و با حضور رقبای سرسخت اروپایی و آمریکایی دارند و نفوذ به آنها دشوار است، دیگر همسایگان ایران در شرق و غرب با غیبت رقبای سرسخت و نیز نزدیکی‌ های بیشتر از نظر تاریخی و فرهنگی بازارهایی مناسب ‌تر به شمار می‌روند.

عمان نیز در چند سال اخیر درصدد افزایش تجارت با ایران برآمده است؛ به گونه‌ای که در یک برهه زمانی گفته می‌شد می‌تواند جای امارات را در تجارت ایران بگیرد. هرچند این ادعای بزرگی بود و شاهد آن میزان هدف‌گذاری تجاری دو کشور بود. تلاش عمان و ایران برای رسیدن به تجارت ۳میلیارد دلاری نشان می‌دهد هنوز برای جایگزینی عمان با امارات فاصله زیادی وجود دارد.

در مورد عمان نیز لازم به ذکر است که عمان می تواند پلی برای دسترسی ایران به بازار کشورهایی باشد که خود، رابطه سیاسی بسیار قوی با آن ها ندارد، اما بازارهای مصرف بسیار خوبی برای کالاهای ایرانی هستند. همچنین می‌توان از طریق عمان، به کشورهای مصرف‌کننده‌ای نظیر یمن و کشورهای آفریقایی دست یافت و بازارهای جدیدی در این کشورها ایجاد کرد.

یمن با ۲۸‌میلیون نفر جمعیت، بازار بسیار مناسبی برای کالاهای ایرانی است. از طرف دیگر، عمان قرارداد تجارت آزاد (FTA) با ۱۶ کشور عربی- آفریقایی و چهار کشور اروپایی، سنگاپور و آمریکا دارد که به موجب این قرارداد، کالاها با گواهی مبدا عمان می‌تواند با تعرفه گمرکی صفر به این کشورها صادر شود و با توجه به تعرفه گمرکی بالای بسیاری از این کشورها، ایران می تواند کالاهای خود را در صورت ایجاد ۳۰‌درصد ارزش‌افزوده در مناطق آزاد عمان، به کالاهای عمانی تغییر داده و گواهی مبدا عمان را دریافت کرده و به این کشورها صادر کند.

البته در خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس با توجه به مناسبات دوستانه ایران و قطر، این کشور پتانسیل بسیار بالاتری برای پذیرش کالاهای ایرانی دارد. در افتتاحیه نهمین کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی ایران و قطر در آذر ماه سال جاری، دو طرف از تمایل خود به گسترش همکاری‌ها گفتند. بازار قطر بازاری جذاب، اما سختگیر است. هرچند برخی کالاهای ایران به این بازار راه یافته‌اند، اما رسیدن به هدف‌گذاری یک‌میلیارد دلاری صادرات، مستلزم آمادگی است.

روابط سیاسی ایران و قطر شاید موفق ‌ترین نمونه در روابط ایران با کشورهای حوزه خلیج‌فارس باشد؛ روابطی‌گرم که با حمایت قطر از ایران در دوره تحریم‌ های یکجانبه و حمایت ایران از قطر در دوران قطع روابط با شماری از کشورهای عربی تقویت شد و استحکام یافت. با این وجود تجارت میان دو کشور بازتابی متناسب با این روابط سیاسی نیست؛ از همین ‌رو کمیسیون همکاری‌ های اقتصادی ایران و قطر که اجلاس سالانه خود را در تهران برگزار کرد، هدف خود را ارتقای این روابط تعریف کرده‌ است. در حال‌حاضر صادرات ایران به این کشور رقمی حدود ۲۰۰‌میلیون دلار برآورد می‌شود؛ با این حال مطابق گفته‌های مقام‌های رسمی ایران هدف اولیه، رساندن این میزان به یک‌میلیارد دلار و سپس افزایش آن تا سال‌۱۴۰۴ به ۳‌میلیارد دلار است.

تعداد شرکت‌های فعال ایرانی در قطر ۸۴۵ مورد است که طی سال های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ افزایش یافته است. راه بازار قطر اکنون برای برخی کالاهای ایرانی باز است؛ عمده این کالاها مواد غذایی و مصالح ساختمانی هستند و راه دیگر کالاهای ایرانی به این بازار جذاب بسته است. بازار قطر بازاری دشوار و سختگیر است و همراستا شدن با ذائقه گران، و رقابت با شرکای قدرتمند تجاری این کشور ثروتمند، کاری دشوار به‌نظر می‌رسد؛ هرچند ناممکن نیست.

موانع فتح بازارهای همسایه و فرمول نفوذ به بازار این کشورها

به عقیده صاحب‌نظران، کشورهایی که از ظرفیت بازارهای منطقه همسایگی خود به ‌خوبی بهره برده‌اند، علاوه‌بر کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، توانسته‌اند نفوذ تجاری خود در منطقه را افزایش دهند که این امر توان و قدرت چانه‌زنی در امور سیاسی را نیز به‌دنبال دارد.

با وجود شرایط جغرافیایی و همسایگی با کشورهای منطقه، ایران از روابط بسیار ویژه قوی در سطح تجارت برخوردار نبوده به‌طوری که در بیشتر این کشورها جزو ۱۰شریک اصلی صادرات و واردات آن کشور محسوب نمی‌شوند.

البته در حال‌حاضر ایران در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین‌الملل است. محدودشدن میزان فروش نفت‌خام، سخت‌شدن دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی، محدودیت‌های شدید در مسیر نقل و انتقال ارز به‌ویژه دلار و بی‌تمایلی برخی شرکای سنتی ایران از تنش با دولت آمریکا باعث شده است که روزنه‌های زیادی در تعامل اقتصادی بین ایران و کشورهای جهان باقی نماند

البته در حال‌حاضر کشور در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین‌الملل است. محدودشدن میزان فروش نفت‌خام، سخت‌شدن دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی، محدودیت‌های شدید در مسیر نقل و انتقال ارز به‌ویژه دلار و بی‌تمایلی برخی شرکای سنتی ایران از تنش با دولت آمریکا باعث شده است که روزنه‌های زیادی در تعامل اقتصادی بین ایران و کشورهای جهان، باقی نماند، اما در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دورزدن تحریم‌ها سخت است، استفاده از ظرفیت ‌های جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان می‌تواند بسیاری از چالش‌ها به‌ویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالاهای موردنیاز را رفع کند.

از این‌رو بررسی الزامات، راهکارها، موانع پیش‌رو و ضعف‌های ایران برای تجارت با همسایگان به‌عنوان بهترین مقاصد تجاری در شرایط تحریم ضروری است.

سیاست‌های اقتصادی کشور باید به سمت حمایت از تولید ملی، تنوع‌بخشی به صادرات و تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه با کشورهای همسایه سوق داده شود.

ارزیابی‌های آماری نشان می‌دهد که ایران تاکنون نتوانسته آن‌طور که باید از پتانسیل‌های خود برای نفوذ به بازارهای همسایه و منطقه استفاده کند؛ این در حالی است که فرصت‌های زیادی برای بازارگشایی وجود دارد. به عنوان مثال، روسیه یکی از بازارهای مصرف لاستیک و همچنین یکی از پرمصرف‌ترین بازارهای لاستیک ماشین‌های سنگین است. به سبب وسعت بسیار زیاد این کشور تولیدکننده غلات، تمام غلات نیز با ماشین‌های سنگین جابه‌جا می‌شوند. از طرفی در روسیه، اختلاف دمای بسیار زیاد میان تابستان و زمستان سبب افزایش شدید فرسودگی در لاستیک‌ها می‌شود.

این در حالی است که بنا بر آمار رسمی، ایران در بسیاری از کالاهای وارداتی روسیه دارای مزیت رقابتی است. دو کارخانه بزرگ خودروسازی در ایران وجود دارد و قطعه‌سازان بسیاری در ایران فعال هستند و از آنجا که ۱۰‌درصد واردات روسیه خودرو و لوازم آن را تشکیل می دهد، فرصت بسیار مناسبی برای کارخانه‌های خودرو و قطعات ایرانی که درحال‌حاضر درگیر مشکلات عدم‌تقاضای بازار در داخل هستند، ایجاد می‌کند.

جمع بندی

موانع سیاسی، ضعف ایران در موافقت‌نامه‌ها، ضعف در زیرساخت‌ها، ضعف لجستیکی و سطح پایین خدمات بازرگانی، ضعف‌های مربوط به بنگاه‌های تولیدی، مسائل و مشکلات بیرونی، ضعف در صادرات محصولات دانش‌بنیان، عدم‌برخورداری محصولات داخلی از کیفیت و استاندارد کافی، ضعف‌های مربوط به مدیران و مسوولان و عدم‌هماهنگی و انسجام کافی بین نهادهای مربوطه، ضعف‌ها و کاستی‌های ایران و موانع پیش‌روی آن برای تجارت با همسایگان محسوب می‌شود.

تمرکز بر صادرات در قالب تهاتر بدون نیاز به تعاملات بانکی با سایر کشورها، امضای موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و تجارت ترجیحی با همسایگان و طراحی و نیز توسعه پیمان‌های تجارت آزاد منطقه‌ای و دوجانبه رونق بخشیدن به تجارت مرزی هدیگر راهکاری است که در قالب آن می توان از ظرفیت‌های موجود بهترین استفاده را برد.

تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی هم همواره مورد تاکید بوده است. تولیدات صنعتی کشور به دلیل اندک‌بودن تنها به افغانستان و عراق صادر می‌شود؛ از این‌رو باید کالاها در بخش‌های مختلف صادراتی احصا شود و در زمینه محصولاتی که مزیت فروش جهانی دارند، تولید صادراتی افزایش یابد.