چشم انداز دلگرم کننده تعامل اقتصادی ایران با همسایگان؛ لزوم گسترش بازارهای صادراتی در شرق آسیا

بازار؛ گروه بین الملل: به تازگی نشست سفرا و دیپلمات ‌های کشورهای عضو مجمع گفت ‌و گوی همکاری آسیا ACD روز دوشنبه در تهران برگزار شده است و به عقیده برخی کارشناسان امور اقتصادی تمرکز عمیق تر ایران بر بازارهای آسیایی، بازارهای تجاری قابل دسترس تر، با محدودیت های کمتر و ارزآوری بیش تر را برای ایران در بحبوحه تحریم ها فراهم خواهد کرد.

مجمع گفت ‌و گوی همکاری آسیا (ACD) در سال ۲۰۰۲ تشکیل شد و متشکل از ۳۵ کشور شامل ایران، تایلند، اندونزی، مالزی، فیلیپین، برونئی، سنگاپور، کامبوج، ویتنام، میانمار، لائوس، نپال، روسیه، ترکیه، ژاپن، چین، مغولستان، کره جنوبی، هند، افغانستان، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا، بوتان، کویت، بحرین، عربستان، قطر، امارات، عمان، فلسطین، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان است.

ایران از مهرماه ١۴٠٢ به مدت یک سال عهده ‌دار ریاست این مجمع شده است. بدیهی است که تمرکز بر بازارهای صادراتی ایران در آسیا می ‌تواند سبب کاهش تاثیرگذاری تحریم ها بر اقتصاد ایران شود، خصوصا در شرایط فعلی که بسیاری از شرکت های اروپایی در تجارت با ایران از ترس تحریم های آمریکایی بسیار محتاطانه عمل می کنند و بالطبع حجم تجارت ایران و اروپا نسبت به دوران پیش از تحریم کاهش چشم گیری دشته است و بنابراین درهم‌ آمیختگی ایران با اقتصادهای آسیایی می‌تواند سپری برای ضربه های تحریمی باشد.

همسایگان در قلب نقشه تجارت ایران

به صورت کلی، همسایگان ایران شرکای تجاری اصلی کشور هستند و سایر مناطق در رتبه های بعدی قرار دارند. بر همین اساس، رتبه های بعدی در تجارت ایران با ۱۵ کشور همسایه در ۸ ماهه سال جاری با ۱۱.۴۲ درصد افزایش به رقم ۳۸ میلیارد و ۶۲۸ میلیون و ۳۹۰ هزار دلار رسیده است.

چندی پیش، محمد رضوانی فر معاون وزیر اقتصاد و رئیس کل گمرک ایران اعلام کرده است از مجموع مبادلات تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه در ۸ ماهه سال جاری ۱۸ میلیارد و ۳۸۸ میلیون و ۱۷۵ هزار دلار به صادرات و ۲۰ میلیارد و ۲۴۰ میلیون و ۲۱۴ هزار دلار به واردات اختصاص داشته است.

بر اساس اظهارات وی، صادرات ایران به ۱۵ کشور همسایه شامل امارات متحده عربی، افغانستان، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، بحرین، عراق، کویت، قزاقستان، عمان، پاکستان، قطر، فدراسیون روسیه، عربستان سعودی، ترکمنستان و ترکیه در این مدت به لحاظ وزن ۲۰.۷۵ درصد و از حیث ارزش ۸.۷۶ درصد افزایش داشته است. طی مدت یاد شده، میزان واردات از ۱۵ کشور همسایه از حیث وزن و ارزش به ترتیب ۶.۸۷ درصد و ۱۳.۹۵ درصد افزایش نشان می‌ دهد. روند تجارت ایران با همسایگان طی سال های قبل نیز کارنامه ای نسبتا مطلوب را نشان می دهد و به نظر می رسد با آشتی سیاسی ایران و عربستان روند تجارت با سایر کشورهای خلیج فارس نیز بیش از پیش بهبود یابد.

روابط اقتصادی ایران با کشورهای آسیای میانه نیز طی سال های اخیر روندی قابل قبول داشته و صادرات ایران به این منطقه به جز کالا شامل مواردی چون خدمات فنی مهندسی مانند ساخت پالایشگاه در قزاقستان، ساخت سد و نیروگاه در تاجیکستان و بزرگراه در ترکمنستان نیز می شود. اما در میان کشورهای آسیای مرکزی روابط اقتصادی ایران با قزاقستان در صدر قرار دارد و به عنوان مثال در سال ۲۰۲۲ ارزش مبادلات ایران و قزاقستان به ۵۲۸ میلیون دلار ارتقا یافته که سهم صادرات ایران حدود ۲۱۰ میلیون دلار و سهم صادرات قزاقستان ۳۱۸ میلیون دلار بوده است. رقم تجارت ایران و ترکمنستان در مدت یاد شده 490 میلیون دلار بوده که 460 میلیون دلار آن صادرات ایران به این کشور بوده است.

حضور دایمی ایران در اوراسیا زمینه ساز پیشبرد چشم گیر تعاملات اقتصادی با این پهنه جغرافیایی

از اوایل دی ماه سال جاری ایران به صورت رسمی به اتحادیه اوراسیا پیوسته است و تجارت آزاد با این بلوک اقتصادی را تجربه می کند. البته ایران از سال 2019 تجارت ترجیحی را با این اتحادیه آغاز کرده است و همین تجارت ترجیحی نیز افزایش چشم گیری در روند تجارت خارجی ایران را سبب شده است.

بر اساس اظهارات سخنگوی کمیسیون روابط بین الملل و توسعه تجارت خانه صنعت معدن و تجارت ایران روح اله لطیفی، از ابتدای سال جاری تا پایان آبان دو میلیارد و ۳۴۴ میلیون و ۱۰۰ هزار دلار حجم تبادلات تجاری میان ایران و پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بوده است.

از این میزان یک میلیارد و ۷۴ میلیون دلار صادرات ایران به این بلوک اقتصادی و یک میلیارد و ۲۷۰ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار نیز واردات ایران از کشورهای عضو این اتحادیه اقتصادی بوده است که عمده آن را مواد غذایی، محصولات کشاورزی و دامی تشکیل می دهد. طبق آمارها سال 1401 حدود ۳.۳ میلیارد دلار حجم کل مبادلات ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود که در این میان سهم صادرات ۱.۵ میلیارد دلار و سهم واردات ۱.۷ میلیارد دلار بوده است.

با توجه به رویکرد شرق گرایانه بلوک اقتصادی اوراسیا و عدم تمایل اعضای آن به بکارگیری دلار در مبادلات مالی خصوصا توسط روسیه به عنوان موتور پیشران آن توسعه تجارت با این گروه می تواند در شرایط تحریمی و محدودیت های بانکی موجود علیه ایران بسیار کمک کننده باشد

افزون بر این، با توجه به رویکرد شرق گرایانه این اتحادیه و عدم تمایل اعضای آن به بکارگیری دلار در مبادلات مالی خصوصا توسط روسیه به عنوان موتور پیشران آن توسعه تجارت با این گروه می تواند در شرایط تحریمی و محدودیت های بانکی موجود علیه ایران بسیار کمک کننده باشد. شهریور ماه سال جاری سرگئی لاوروف، وزیرخارجه روسیه اعلام کرد که 90 حجم مبادلات تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ارزهای ملی است. بنابراین، می توان گفت که ایران در تجارت با اورسیا موفق عمل کرده و به نظر می رسد در آینده ای نزدیک حجم تجارت دو طرف به 10 میلیارد دلار در سال نیز برسد، اما متاسفانه در خصوص سایر کشورهای آسیایی خصوصا کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا ایران طی سال های اخیر عملکرد نسبتا ضعیفی داشته و برخی از این کشورها از فهرست صادراتی ایران حذف شده اند.

لزوم تمرکز بیش تر ایران بر بازارهای صادراتی در شرق و جنوب شرق آسیا

در خصوص تجارت ایران با کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا آسیا می توان گفت که شوربختانه پس از تحریم ها کارنامه ایران چندان رضایت بخش نبوده است. به عنوان مثال، صادرات مالزی به ایران طی سال های اخیر حدود 500 تا 700 میلیون دلار بوده و عمده آن را روغن پالم و کائوچو تشکیل می دهد، اما متاسفانه آمار واردات این کشور از ایران بسیار ضعیف و در حد مواد اولیه و خام مانند خشکبار، آجیل و میوه؛ ماهی و آبزیان دریایی؛ شیرینی جات؛ سنگ معدن و خاکستر؛ سوخت های معدنی، قیر و مواد معدنی؛ سنگ های ساختمای و سنگ گچ و سیمان بوده است و حتی در سال های 2021 و 2022 نیز این رقم صفر شده است.

نمونه دیگر که تا حدودی موفقیت آمیز است کشور اندونزی می باشد که میزان صادرات ایران به این کشور در سال 1398 به 915 میلیون دلار رسید. اما در سال 1399 و به‌دلیل تبعات ناشی از ویروس کرونا، رشد صادرات با توقف همراه شد و به 674 میلیون دلار کاهش یافت، اما مجددا در سال 1400 به حجم تقریبی یک‌میلیارد و 82 میلیون دلار رسید و به‌نوعی رکوردار صادرات طی سالیان اخیر (حداقل بعد از سال 1390) بوده است. در سال 1401 نیز صادرات 12 ماهه ایران به اندونزی به عدد 847 میلیون دلار رسید که عمده آن را مشتقات نفتی، مواد شیمیایی و پتروشیمی، میوه وخشکبار، مواد معدنی و سنگ مرمر تشکیل می دهد و طی سال های یاد شده میزان واردات ایران از این کشور رقمی بالاتر از 100 میلیون دلار بوده است و عمدتا شامل روغن پالم، اسید استئاریک، موتورسیکلت، قهوه و نارگیل بوده است.

مثالی دیگر کشور تایلند است. صادرات ایران به تایلند عمدتا شامل کالاهایی همچون محصولات آهنی، مصالح ساختمانی فولاد،کود، مواد شیمیایی، دارو و خرما بوده است. در سال 2023 حجم صادرات ایران به تایلند 5 میلیون دلار و واردات از آن حدود 120 میلیون دلار بوده است که باتوجه به ظرفیت های اقتصادی دو طرف بسیار ناچیز می نماید.

اما متاسفانه حجم تجارت ایران و سنگاپور به واسطه تحریم ها به شدت کاهش یافته و تقریبا بسیار بسیار ناچیز است و این در حالی است که در سال 2012 حجم تجارت دو طرف حدود 1.2 میلیارد دلار بوده است. این امر در خصوص تجارت ایران با ژاپن و کامبوح و مغولستان نیز صدق میکند

اما متاسفانه حجم تجارت ایران و سنگاپور به واسطه تحریم ها به شدت کاهش یافته و تقریبا بسیار بسیار ناچیز است این امر در خصوص تجارت ایران با ژاپن و کامبوح و مغولستان نیز صدق میکند. در خصوص ویتنام بر اساس آمار گمرک ایران، در سال۱۴۰۱، ایران کمتر از ۹۵میلیون دلار صادرات و نزدیک به ۴۶میلیون دلار از این کشور واردات داشته که این عدد نیز بسیار اندک می باشد.

در این میان چین تنها کشور در این پهنه جغرافیایی است که روابط اقتصادی بسیار گسترده ای با ایران دارد و حتی به پس از تحریم ها حجم تجارت دو طرف گسترش یافته است.مبادلات تجاری ایران و چین در ۷ ماهه نخست سال 2023 به ۸ میلیارد و ۵۴۰ میلیون دلار رسید که ۶ میلیارد دلار از این رقم مربوط به صادرات چین به ایران بوده است. میزان صادرات ایران به چین که عمدتا شامل نفت و مشتقات نفتی است حدود 14.5 میلیارد دلار و واردات از آن 15.5 میلیارد دلار در سال 1401 بوده است.

این در حالی است که در سوم مرداد ۱۳۹۷، ایران و ۱۰ کشور عضو اتحادیه جنوب شرق آسیا از جمله اندونزی، فیلیپین، سنگاپور، تایلند، ویتنام، برونئی، لائوس، مالزی، میانمار و کامبوج در چهل و نهمین اجلاس خود که به میزبانی لائوس برگزار شده بود، اسناد الحاق ایران به پیمان مودت و همکاری جنوب شرق آسیا تحت عنوان «تاک» را امضا کردند و در واقع، امضای این اسناد سبب شد ایران رسماً با پیوستن به این اتحادیه بتواند از ظرفیت‌های پنجمین قدرت اقتصادی دنیا در جهت تقویت توانمندی‌های اقتصادی خود بهره جوید، اما شوربختانه ایران به واسه تحریم ها نتوانسته از این ظرفیت به نحو شایسته ای بهره برد.

جمع بندی

آسیب ‌شناسی بخش صادرات ایران، حاکی از آن است که علت اصلی چالش های صادراتی ایران را می توان در ضعف تولید جست و جو کرد که به سبب ضعف در تولید کالای باکیفیت و دارای ارزش‌ افزوده بالا با قیمت‌ های رقابتی بین ‌المللی به صادرات مواد خام و اولیه ختم شده است. بررسی های آماری در خصوص مقاصد صادراتی ایران هم چنین غفلت دیپلماسی اقتصادی را از کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا نشان می دهد و این در شرایطی است که می توان در مقایسه با اروپا نسبت به واردات تکنولوژی به جای واردات مستقیم کالا از این کشورها اقدام کرد تا با بومی سازی بسیاری از صنایع علاوه بر جلوگیری از خروج ارز برای خرید تجهیزات و ماشین آلات صنعتی در حوزه های گوناکون در دراز مدت با تولید کالاهای با ارزش افزوده و باکیفیت حضور قوی تری در بازارهای بین المللی داشت.

بر اساس اظهارات مجیدرضا حریری، رئیس اتاق ایران و چین در ۱۰ سال آینده نیمی از ۱۰ قدرت بزرگ اقتصادی را کشورهای شرق آسیا تشکیل خواهند داد و در کنار چین که احتمالا به زودی به قدرت اول اقتصادی دنیا تبدیل می ‌شود از هند نیز به عنوان قدرت دوم اقتصادی جهان نام برده می ‌شود و در کنار آن باید کشورهایی مانند ژاپن، کره جنوبی، سنگاپور و اندونزی نیز دیگر کشورهایی هستند که در سال‌ های آینده حرف‌های زیادی برای گفتن خواهند داشت و قطعا نزدیک شدن ایران به آنها می ‌تواند برای اقتصاد ایران جنبه‌ های مثبتی داشته باشد.