بابک رحیمیان؛ بازار: در جنوب شرق کشور، دو رود بسیار مهم به نام های «هیرمند» و «هریرود» از افغانستان به ایران سرازیر می شود. آنقدر در طی سال های گذشته نام «هامون» و «هیرمند» دررسانه ها تکرار شده که بسیاری از مردم نیک می دانند که بخشی از آب دریاچه هامون، چاه‌نیمه‌ها و نیاز سیستانی‌ها از هیرمند تامین می‌شود اما افغانستان با ساخت سد «کمال خان» جلوی ورود آب و سیلاب هیرمند را به ایران گرفته و آن را بدون استفاده به شوره‌زار«گودزره» منتقل می کند که نتیجه این اقدام خشکی هامون، یکی از مهمترین دریاچه‌های جهان است.
افغانستان که برای تامین انرژِی به شدت به کشور های همسایه نیازمند است لذا سال هاست که خواهان مبادله آب در ازای دریافت سوخت و انرژی است لذا از این اهرم برای کرنش همسایگان استفاده می کند به گونه ای که حاضر است آب را در شوره زار ها رها کند اما آن را د اختیار روستائیان سیستان قرار ندهد.
دامنه فعالیت افغانستان برای مهار آب های مرزی که با خشکیدگی هامون عجین شده حالا در شرق کشور دامن استان خراسان رضوی را نیز گرفته است. رود «هریرود» یکی دیگر از رودهای مرزی است که از افغانستان می گذرد و پس از این که مرز ایران و ترکمنستان را پشت سر گذاشت به ترکمنستان وارد می‌شود.
سد دوستی از جمله سد های مشترک احداث شده توسط ایران و ترکمنستان است که آب این سد در ایران از هریررود تامین می‌شود.متاسفانه ذخیره آب در پشت این سد در حال حاضر به پایان رسیده و باید اعتراف کرد احداث دو سد «سلما» و «پشدان» توسط افغانستان نیز یکی از عوامل تاثیر گذار بر آورده این سد است.
سد دوستی که نقش مهمی در تامین آب مشهد دارد حالا به دلیل دست اندازی در سرشاخه و همدستی با خشکسالی به بحرانی جدی تبدیل شده است.
ایران و ترکمنستان با احداث سد دوستی در مرز مشترک خود با افغانستان مصرف‌کننده اصلی آب هریرود هستند اما افغانستان با احداث سد «سلما» عملا ورودی آب سد دوستی را تا ۷۳ درصد کاهش می دهد و این موضوع می تواند خطری جدی برای تامین آب مورد نیاز مشهد به حساب آید
سد دوستی هند و افغانستان یا همان سد «سلما» نیز یکی از همین سدهایی است که با توجه به تاثیری که بر ورودی وذخیره آب سد دوستی میان ایران، ترکمنستان و افغانستان دارد در سال های اخیر محل مذاکرات گسترده مقامات سیاسی به ویژه بین ایران و افغانستان بوده است، مذاکراتی که گاهی البته با اظهارات تند دو طرف همراه بوده است. با این حال افغانستان بدون توجه به نتایج مذاکرات صورت گرفته به ویژه گفت و گوهای انجام شده روسای جمهور دو کشور این سد را افتتاح کرد و مورد بهره برداری قرار داد .
این درحالی است که ایران و ترکمنستان با احداث سد دوستی در مرز مشترک خود با افغانستان مصرف‌کننده اصلی آب هریرود هستند اما افغانستان با احداث سد «سلما» عملا ورودی آب سد دوستی را تا ۷۳ درصد کاهش می دهد و این موضوع می تواند خطری جدی برای تامین آب مورد نیاز مشهد به حساب آید.
سد دوستی منبع آبی مشترک سه کشور ایران، افغانستان و ترکمنستان است که بااحداث سد سلما ذخیره آن به شکل چشمگیری کاهش یافته است.
«سلما» و «پاشدان» مزید بر علت
سد «سلما» که در افغانستان به بند سلما نیز شهرت دارد یکی از مهم ترین پروژه های زیرساختی افغانستان به شمار می آید که در زمان حکومت سردار محمد داوودخان اولین رئیس‌جمهور افغانستان طراحی و تا پیش از سال آغاز جنگ های داخلی افغانستان ۲۵ درصد آن تکمیل شد.
پس از سقوط طالبان، دولت افغانستان احداثِ سد سلما را در اولویت برنامه های خود قرار داد تا این که در نهایت با مشارکت و سرمایه گذاری بلاعوض هندی ها این سد برق آبی که بیش از ۴۲ مگاوات برق مورد نیاز هرات و ولایات هم‌جوار آن را تأمین و بیش از ۲۰۰ هزار جریب زمین از مسیر هریرود تا مرز ایران در منطقه ذوالفقار را آبیاری کند.
سد پاشدان بزرگ ترین سد در هرات پس از سد «سلما» است که در ناحیه حدود ۱۸ کیلومتری شرق شهر هرات احداث شده است.ظرفیت ذخیره آن ۴۵ میلیون متر مکعب است که قادر به تامین آبیاری ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی پائین دست را خواهد داشت.
رفتار بالادستی ها
چهار حوضه از پنج حوضه آبریز اصلی افغانستان، شامل حوضه آبریز آمودریا، هریرود- مرغاب، هیرمند و کابل، حوضه های آبریز فرامرزی و مشترک با کشورهای همسایه افغانستان هستند که آب آنها از افغانستان خارج می شود.
افغانستان در تمامی این حوضه ها، از موقعیت بالادستی نسبت به کشورهای همسایه خود برخوردار است. تنها حوضه آبریز شمالی است که به خارج از مرز افغانستان نمی ریزد و لذا این شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی باعث شده است که استفاده از آب به عنوان ابزار سیاسی در مواجهه با کشورهای همسایه از جمله ایران و پاکستان در دستور کار دولت های مختلف در افغانستان قرار گیرد.
این کشور، تنها با ایران و فقط بر سر بهره برداری از رودخانه فرامرزی هیرمند قرارداد و معاهده همکاری مشترک (معاهده ۱۹۷۳) دارد به دلیل موقعیت بالادستی، افغانستان تاکنون تمایلی به همکاری، مشارکت و مذاکره با کشورهای همسایه بر سر مکانیزم ها و سازکارهای مشترک در خصوص بهره برداری از این منابع آبی نداشته است.
با توجه به نیروی جاذبه زمین، جریانات آبی همیشه از نقاط با ارتفاع بالاتر به سمت نقاط با ارتفاع پایین‌تر در جریان هستند بر همین اساس و در بحث آب‌های فرامرزی، کشورها به‌طور عمده به دو دسته کشورهای بالادستی و پایین‌دستی تقسیم می‌شوند.
معمولاً سهم بیشتر آب رودخانه‌های مشترک از کشورهای بالادستی منشأ می‌گیرد؛ چراکه این مناطق عمدتاً کوهستانی و برف‌گیر بوده و از ارتفاع بالاتری برخوردارند.
سد «کاراکورت» بخشی از یک پروژه بزرگتر به اسم «داپ» است که ترکیه با آن می‌خواهد شرق کشورش را آباد کند، به قیمت ویرانی کشورهای پایین دست از جمله ایران. کارشناسان می‌گویند می‌خواهد بین ۹۰ تا ۱۲۰ سد روی ارس بسازد لذا کاملا واضح است که ایجاد این سدها سهم ایران را از آب ارس به شدت کم می‌کند؛ کاهشی که همین الان هم شروع شده است
در عین حال، کشورهای بالادستی می‌توانند کنترل بیشتر و مدیریت یکجانبه‌ای بر این آب‌های مشترک اعمال کنند و حتی بعضاً مسیر تاریخی این آب‌ها را جهت استفاده در اراضی مستعد خود منحرف کنند.
اگر چه ایران در ارتباط با رودخانه‌های اروندرود، اترک، زاب کوچک و سیروان از جایگاه بالادستی بهره مند است ولی در ارتباط با رودخانه‌های ارس، هریرود و هیرمند از جایگاه پایین‌دستی برخوردار است؛ همین امر باعث شده است سیاست آبی ایران در قبال رودخانه‌های فرامرزی با اخلال همراه شود.
تحرکات در غرب کشور
از سدهایی که در شرق کشور سهم ایران را از آب‌های فرامرزی کاهش می دهد که بگذریم در غرب کشور هم شاهد همین نقیصه هستیم. رودخانه ارس یکی از رودخانه های بین المللی است که هزاران هکتار از اراضی کشاورزی سه استان آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل را سیراب می‌کند و باید اذعان کرد دشت مغان در اردبیل تا حالا به لطف ارس زنده بوده و لذا اگر آب نرسد، مردم سه استان بیکار و مجبور به مهاجرت می‌شوند.
این درحالی است که کشور ترکیه یکی از بزرگترین سد های خود را به نام «کاراکورت» در بالا دست رود ارس در دستور کار داشته است. رود ارس از ترکیه و ارمنستان سرچشمه می‌گیرد، مرز ایران و ارمنستان و آذربایجان را طی می‌کند و در آذربایجان به دریای خزر می‌ریزد.
سد کاراکورت بخشی از یک پروژه بزرگتر به اسم «داپ» است که ترکیه با آن می‌خواهد شرق کشورش را آباد کند، به قیمت ویرانی کشورهای پایین دست از جمله ایران. کارشناسان می‌گویند می‌خواهد بین ۹۰ تا ۱۲۰ سد روی ارس بسازد لذا کاملا واضح است که ایجاد این سدها سهم ایران را از آب ارس به شدت کم می‌کند؛ کاهشی که همین الان هم شروع شده است.
باید توجه داشت گره زدن امنیت آب به تصمیمات آبی کشورهای همسایه، تهدید بزرگی را متوجه کلیت کشور می‌کند؛ چراکه این کشورها به ویژه اگر در بالادست آبی قرار گرفته باشند قادر خواهند بود در شرایط بروز خشکسالی، در روند طبیعی جریان آب اختلال ایجاد کنند؛ یا در صورت بروز اختلافات و تنش‌های سیاسی بخواهند عمداً از کنترل آب‌های مشترک به عنوان اهرم فشار علیه کشور همسایه استفاده کنند به گونه‌ای که این روزها شاهد این اتفاق در حوزه هیرمند و دریاچه هامون هستیم.
نظر شما