دلایل افزایش اهمیت توافقنامه جامع تهران-مسکو| گسترش تجارت دوجانبه با محوریت دریای خزر

بازار؛ گروه بین‌الملل: چند روز قبل، سخنگوی وزارت خارجه روسیه اعلام کرد که توافقنامه جامع تهران - مسکو نهایی شده است. به گفته «ماریا زاخارووا» دو کشور به صورت مفصل و سازنده‌ای بر روی این توافقنامه کار و درباره آن با یکدیگر تبادل نظر کرده‌اند و اکنون می‌توان گفت این توافقنامه نهایی شده است.

ایران و روسیه در آینده نزدیک توافقنامه جامع همکاری‌های دو کشور را امضا خواهند کرد و تاریخ دقیق آن نیز اعلام می‌شود. بدون تردید این توافقنامه پیامدهای مهم سیاسی، امنیتی و البته اقتصادی خواهد داشت که در شرایط و تحولات کنونی شرق اروپا و غرب آسیا از اهمیت بالایی برخوردار است.

امروزه، ایالات متحده و شرکای اروپایی آن، تلاش‌های بسیاری برای تحمیل شکست نظامی و ژئوپلیتیکی به روسیه، فرو بردن در بحران عمیق اقتصادی و انزوای بین المللی آن را انجام می‌دهند. ایران نیز در وضعیت مشابهی قرار دارد که فشارهای نظامی-سیاسی و اقتصادی فزاینده غرب را تحمل می‌کند

دلایل ژئوپلیتیکی در نزدیکی ایران و روسیه

افزایش تنش‌ها در روابط روسیه و کشورهای غربی پس از آغاز جنگ در اوکراین و تشدید فشار تحریم‌های غرب بر روسیه، چشم‌انداز ژئوپلیتیک بین‌المللی را به شدت تغییر و انگیزه‌ای را برای نزدیکی میان روسیه و ایران و امضای توافقنامه جامع بین دو کشور را ایجاد کرد. تهران در بیش از چهل سال اخیر تحت تحریم‌های شدید غرب بوده و همواره در معرض تهدیدات نظامی-سیاسی قرار دارد.

امروزه، ایالات متحده و شرکای اروپایی آن، تلاش‌های بسیاری برای تحمیل شکست نظامی و ژئوپلیتیکی به روسیه، فرو بردن در بحران عمیق اقتصادی و انزوای بین المللی آن را انجام می‌دهند. ایران نیز در وضعیت مشابهی قرار دارد که فشارهای نظامی-سیاسی و اقتصادی فزاینده غرب را تحمل می‌کند. آمریکا که پس از انقلاب اسلامی برای تشدید هرچه بیشتر چالش‌های اجتماعی-اقتصادی در این کشور، تحریم‌های جدید علیه ایران را ادامه می‌دهد.

در این شرایط، مسکو و تهران در راستای رویکرد «چرخش به شرق»، فعالانه‌ به تقویت روابط و همکاری با کشورهایی پرداختند تا تسلیم آمریکا نشوند و خواهان توسعه روابط دوستانه با یکدیگر هستند. واقعیت‌های نوظهور ژئوپلیتیکی، پیش‌شرط‌های عینی را برای نزدیک‌تر کردن مسکو و تهران، تشدید و افزایش سطح همکاری‌ها در زمینه‌های نظامی-سیاسی، تجاری-اقتصادی، علمی-فنی و غیره - به منظور خنثی کردن پیامدهای تهدیدات نظامی و فشارهای تحریمی غرب-، تلاش‌ها و تقلاهای غرب برای منزوی ساختن روسیه و ایران و جلوگیری از نفوذ آنها در شکل گیری نظم نوین جهانی ایجاد می‌کند.

در این راستا، روسیه نیز به نوبه خود از موضع ایران در مورد غیرقابل قبول بودن حضور نظامی خارجی در خاورمیانه و اهمیت ایجاد ساختار امنیت جمعی در این منطقه حمایت و سیاست تهدید و باج خواهی غرب علیه ایران را محکوم می‌کند. ارزیابی همزمان تهدیدات نظامی-سیاسی از سوی ایالات متحده و غرب به طور کلی و آمادگی برای دفع کافی آنها، حفظ رایزنی‌های سیاسی مداوم و توسعه همکاری‌های نظامی-فنی بین دو کشور را تحریک می‌کند.

واقعیت‌های نوظهور ژئوپلیتیکی، پیش‌شرط‌های عینی را برای نزدیک‌تر کردن مسکو و تهران، تشدید و افزایش سطح همکاری‌ها در زمینه‌های نظامی-سیاسی، تجاری-اقتصادی، علمی-فنی و غیره به منظور خنثی کردن پیامدهای تهدیدات نظامی و فشارهای تحریمی غرب، تلاش‌ها برای منزوی ساختن روسیه و ایران و جلوگیری از نفوذ آنها در شکل گیری نظم نوین جهانی ایجاد می‌کند

دیدارها و تماس های متقابل بین مسکو و تهران به طور جدی در همه سطوح و تقریباً در همه جهات، از جمله از طریق وزرای اقتصادی و محافل تجاری تشدید شده است. از همین روی، کار کمیسیون بین دولتی همکاری‌های تجاری و اقتصادی روسیه و ایران اساسی‌تر شده است. اینکه رئیس بخش روسی آن معاون نخست وزیر، الکساندر نواک، است که بر بخش انرژی نظارت دارد، نشان می‌دهد که بخش انرژی و نفت و گاز مهمترین حوزه همکاری اقتصادی در روابط ایران و روسیه هستند. در همین راستا، مقدمات ساخت مراحل جدید نیروگاه هسته‌ای بوشهر و نیروگاه حرارتی سیریک در استان هرمزگان در حال انجام است.

همچنین، دیدار اخیر پوتین و رئیسی حاکی از همکاری دو کشور در زمینه‌های انرژی و کشاورزی بود و در این زمینه‌ها به‌ویژه با پیوستن تهران به معاهده تجارت آزاد با اقتصاد اوراسیا، پتانسل بالایی برای گسترش وجود دارد. در این ارتباط، خبرگزاری روسی به نقل از پوتین گفته است: اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل؛ بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان هستند. با امضای قرارداد تجارت آزاد بخش زیادی از تجارت ایران با این کشورها از حقوق گمرکی معاف خواهد بود. حدود یک چهارم کل تجارت تهران با این اتحادیه مربوط به تجارت ایران و روسیه بوده است.

همچنین، سفر پوتین به ابوظبی و ریاض اندکی قبل از دیدار با ابراهیم رئیسی، نشان دهنده علاقه فزاینده او به نشان دادن توانایی‌های کشورش در ایجاد پل ارتباطی میان خلیج فارس و ایران، به همان میزان علاقه و آرزوی او برای گسترش بریکس است. در مجموع، روسیه و ایران با تحریم اقتصادی و سیاسی روبرو هستند که آنها را ترغیب می‌کند همکاری‌های خود را افزایش دهند. نظام روابط دو کشور که جنبه نظامی و اقتصادی دارد و در صحنه های دیگر مانند سوریه نیز منعکس می‌شود، در حال تقویت است.

مسکو و تهران مسیر تعامل سیاسی نزدیک‌تری را در پیش گرفته‌اند. آنها قبلاً تجربه چنین همکاری‌هایی را در قالب روند آستانه برای حل و فصل سوریه دارند. اکنون لازم است همکاری فعال‌تر در افغانستان و قفقاز، آسیای مرکزی و در معنایی وسیع‌تر ایجاد شود تا در پس زمینه فشار تحریمی واشنگتن و متحدانش بر آنها، متحد شوند.

ایران، موقعیت استراتژیک مهمی در منطقه خلیج فارس دارد که با جمهوری‌های قفقاز پس از شوروی و در آن سوی دریای خزر هم مرز با روسیه است. تصادفی نیست که براساس گزارش واشنگتن پست ائتلاف بین روسیه و ایران، توازن قدرت را نه تنها در خاورمیانه، بلکه در سیاست جهانی نیز تغییر می‌دهد. موضع مشترک تهران و مسکو در مورد مسائل جهانی شدن و قطبی شدن فرآیندهای جهان نیز در همین راستاست.

دریای خزر؛ محور همکاری‌ها

در شرایطی که تفاهمات دوجانبه در زمینه‌های اقتصادی و نظامی همزمان شده است، به گفته معاون وزیر امور خارجه ایران، نشانه‌هایی از همکاری و تفاهم در سوریه و در کنار پیشرفت همکاری ها در منطقه قفقاز به ویژه در سوریه مشاهده می‌شود. همچنین افغانستان برای روسیه و ایران یک موضوع امنیتی مشترک است.

حوزه دیگری که موجب نزدیکی ایران و روسیه می‌شود، بخش انرژی است. روسیه و ایران دارای بزرگترین ذخایر گازی در جهان هستند و هر دو یادداشت تفاهمی امضا کردند که بر اساس آن روسیه ۴۰ میلیارد دلار در پروژه‌های گازی در ایران سرمایه گذاری خواهد کرد.

روسیه قبلاً به دلیل ترس از تحریم‌های غرب از سرمایه‌گذاری‌های مشابه اجتناب می‌کرد، اما اعمال تحریم‌ها علیه روسیه پس از جنگ در اوکراین، سیستم ملاحظات این کشور را تغییر داد.

با این حال، قطع صادرات گاز روسیه به اروپا به دلیل حمله به اوکراین احتمالاً منجر به افزایش عرضه گاز ایران به اروپا نخواهد شد. زیرا زیرساخت‌های لازم برای این کار ناکافی است و گاز کافی برای مصرف داخلی ایران وجود ندارد. البته این همکاری می‌تواند در قالب سوآپ برق و گاز افزایش یابد.

طی یک سال گذشته تحولات بسیار مهم و مثبتی در همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و روسیه از جمله رشد در زمینه‌ همکاری‌های مرتبط با دریای خزر رخ داده است. در کشورهای ساحلی دریا، همکاری به سطح تجارت بین دو کشور محدود نشد، بلکه بخش مهمی از «توافقنامه تجارت ترجیحی» (PTA) بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) است. همچنین کریدور شمال-جنوب (INSTC) و روابط اقتصادی و تجاری روسیه، ایران و هند در چارچوب «حمل و نقل چند وجهی» از طریق دریا، جاده و راه آهن تاثیر مهمی در این روند دارد.

تمرکز بر تجارت از طریق دریای خزر با توجه به درگیری در اوکراین، تحریم‌های غرب علیه روسیه، محدودیت‌های ترانزیت روسیه به اروپای شرقی، ادامه تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران و عدم اطمینان در مورد روند احیای توافق جامع مشترک، در حال افزایش است.

از همین روی، تجارت ایران و روسیه به بخشی جدایی ناپذیر از این امر تبدیل شده است، زیرا محموله‌های کانتینری صادراتی در دریای خزر در هفت ماهه نخست سال ۲۰۲۰ نسبت به سال قبل ۱۲۰ درصد افزایش داشت. ایران و روسیه دارای چندین بندر فعال در نواحی شمالی و جنوبی دریای خزر هستند. ماخاچ کالا، علیا، آستاراخان، سالیانکا و لاگان از بنادر اصلی روسیه در دریای خزر و بنادر آستارا، انزلی، نوشهر و امیرآباد از بنادر ایران محسوب می‌شوند.

در سال‌های اخیر بسیاری از شرکت‌های ایرانی در منطقه ویژه اقتصادی لوتوس در آستاراخان سرمایه‌گذاری کرده‌اند و قرارداد سه جانبه در دریای عمان به امضا رسیده است. همچنین در راستای روند گسترش همکاری‌های ایران و روسیه در دریای خزر، کشتی‌های ایرانی اجازه عبور از رودخانه ولگا را پیدا کردند، اقدامی ضروری که پیش از این اجازه داده نشده بود

همچنین، ایران و روسیه در ۱۷ جولای ۲۰۲۲ طی نشست‌هایی که در چارچوب بیست و پنجمین مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ در روسیه برگزار شد، به توافق اولیه برای ایجاد پروژه مشترک کشتی سازی در منطقه دریای خزر دست یافتند.

بر اساس بیانیه وب سایت دولت روسیه پس از جلسه کمیته، روسیه و ایران همچنین آمادگی خود را برای توسعه همکاری در زمینه ساخت مشترک کشتی‌های با ظرفیت بزرگ در کارخانه‌های کشتی سازی ایران و کشتی‌های باری در کارخانه‌های کشتی سازی روسیه تایید کردند. اگرچه همکاری ایران و روسیه برای ساخت کشتی در دریای خزر در مراحل اولیه خود قرار دارد، اما تحولی جدید و مهم در سه دهه گذشته است.

در سال‌های اخیر بسیاری از شرکت‌های ایرانی در منطقه ویژه اقتصادی لوتوس در آستاراخان سرمایه‌گذاری کرده‌اند و قرارداد سه جانبه در دریای عمان به امضا رسیده است. همچنین در راستای روند گسترش همکاری‌های ایران و روسیه در دریای خزر، کشتی‌های ایرانی اجازه عبور از رودخانه ولگا را پیدا کردند، اقدامی ضروری که پیش از این اجازه داده نشده بود.

مقامات روسیه این رودخانه را یک آبراه داخلی می‌دانند و به دلیل ملاحظات امنیت ملی، مسکو به کشتی‌های خارجی اجازه عبور از رودخانه ولگا و کانال‌های واقع در داخل خاک روسیه را نمی‌دهد. اما در صورت نهایی شدن و اجرایی شدن این توافق، ایران به طولانی‌ترین رودخانه اروپا دسترسی پیدا می‌کند و کشتی‌های ایرانی می‌توانند از کانال ولگا-دون استفاده کنند که کوتاه‌ترین ارتباط قابل کشتیرانی بین دریای خزر و دریای مدیترانه را از طریق دریای آزوف و دریای سیاه فراهم می‌کند.